Mаvzu: boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi fan sifatida

Yuklash 
Foydalanuvchi tizimga hujjat yuklaydi 
Qidirish 
Tizim qidirishning noyob algoritmi yordamida manbalar bazasida hujjat matnini qidiradi 
Tahlil qilish 
Tizim mos kelishlarni tahlil qiladi va o‘zlashtirib olishlar yoki iqtibos keltirishlar 
fragmentlarini aniqlaydi 
Natija 
Foydalanuvchi hujjatni o‘zlashtirib olishlarga tekshirish natijalari to‘g‘risidagi hisobotni 
oladi 
Plagiat nafaqat san'atda, balki adabiyotda, fan va ta'limda ham ko‘p uchramoqda, deyiladi 
«Hurriyat» gazetasining 15-sonidagi «Plagiat, ko‘chirmachilik va oqibat» maqolasida. 

---

19 
Maqola muallifi o‘zbek adabiyotida plagiatning turli-tuman shakllari kuzatilayotganini 
yozadi.
«Gazetada bir hikoya o‘qidim, uning sarlavhasi ostida «falonchiyev tayyorladi» deyilgan 
ekan. Rukn ─ Jahon adabiyoti durdonalari. Hikoyaning muallifi qayd etilmagan. Yo materialni 
tayyorlagan kishining o‘zi jahon adabiyotiga daxldor shaxsmikan, deb o‘yladim. Lekin o‘zim bilgan 
mualliflar orasida bunday ismni uchratmadim. Xotiramga o‘qiganlarim kelaverdi. Oxiri esimga 
tushdi: gazetadagi material Paustovskiyning «Keksa oshpaz» hikoyasining na tarjimasi, na tabdili 
edi: o‘zbekcha matnda uning sarlavhasi, badiiy detallari, Motsartdan boshqa qahramonlarning nomi 
o‘zgartirilgandi. Bu na taqlid, na tarjima, na sharh, na tabdil edi...»
Muallif Bozor Ilyos al-Aminning bayon etishicha, fan va ta'lim sohasida ham plagiatlikning 
cheki yo‘q. Ayniqsa, talabalarning diplom himoya qilishida bu holat ko‘p uchraydi va bu sifatga 
ta'sir qilmay qolmayapti.
«Ba'zan hatto ko‘p yillik tajribaga ega tadqiqotchilar ham monografiyalarda avval o‘zga 
ilmiy ishidan bir iqtibosni «qoida» ga amal qilib oladilar, keyin besh-o‘n sahifagacha tap tortmay 
ko‘chiradilar. Go‘yo «tirnoq» ichidagisi kitob muallifiniki-yu, qolganlari esa ko‘chirgan janob 
qalamiga mansubday. Hech bo‘lmasa, ora-sirada manbaa ko‘rsatilsa ham mayli edi. Plagiat 
zamirida nima bor? Azaldan o‘zi loyiq bo‘lmagan obro‘ga erishish uchun yoki mashhurlik kasaliga 
(maniya velichiya) yo‘liqqanlar ko‘chirmakashlik qiladi. Gohida esa ilojsizlikdan bunga qo‘l uradi. 
Birinchi holat haqida ko‘p aytilgan. Ikkinchi holat, ayniqsa, oliy ta'lim tizimida bitiruv malakaviy 
ish yozish (BMI) va himoya qilishda bor bo‘y-basti bilan namoyon bo‘ladi. Talaba 70-90 betlik 
ishni tayyorlashi kerak. O‘zi bir sahifa u yoqda tursin, bir jumlani ham mustaqil ravishda 
tuzolmaydi. Unga umrida hali biror varaq ilmiy maqola yozmagan kishi ilmiy rahbarlik qilishi ham 
ehtimoldan xoli emas. Nima qilsin? Talabaning iloji yo‘q: u yo ishni biror joyda ko‘chirib oladi, yo 
ko‘chirib berishadi. Yo tayyorini sotib ola qoladi. Bu jarayonni ko‘pchilik biladi. Lekin haligacha 
biror mutaxassis yoki mutasaddi bu borada og‘iz ochganini ko‘rmadim. Kim ham o‘zi o‘tirgan 
shoxni arralardi? 
Hamma bitiruv malakaviy ish yozishi shartmi? Bu vazifani faqat o‘zi xohish bildirgan 
iqtidorli talabalarga yuklab, o‘quv rejasida BMIga ajratilgan yuklamaning qolgan qismini 
(soatlarni) mutaxassislik bo‘yicha nazariy va amaliy darslar uchun taqsimlab chiqish va soha 
bo‘yicha davlat imtihonlarini og‘zaki topshirishni qayta joriy etish balki samaraliroq bo‘lar? Shunda 
kitob o‘qish va uqish yana talabaning asosiy vazifasi ekanligini ular his qilishar? Axir to‘rt yil 
oliygohda yurib, kutubxona qayerdaligini bilmay, bitta ham kitob o‘qimay diplom olib 
ketayotganlar ozmi? Bitiruv malakaviy ishlar qayerda sotiladi, deysizmi? Internet bir zumda 
minglab tayyor diplom va bitiruv malakaviy ishlar ro‘yxatini oldingizga tashlaydi. Shuningdek, 
dissertatsiyalarni ham» , ─ deya yozadi u. 
Plagiatlikning badiiy adabiyotga ham yot emasligini maqola muallifi turk adibi Aziz Nesin 
voqeasi bilan isbotlaydi.
«Mashhur turk adibi Aziz nesin «Romanimni qanday chiqardim?» hajviy hikoyasida 
plagiatning antiqa turi haqida yozadi: hikoya qahramoni asarini qaysi tahririyatga olib bormasin, bir 
xil javob oladi: «Original asarlarni xalqimiz uncha yoqtirmaydi!» «Biz faqat tarjima 
romanlarnigina chop etamiz» . Oxiri u o‘z romaniga «amerikalik muallif» ni o‘ylab topib, undagi 
barcha turkcha nomlarni amerikachasi bilan almashtirib chiqadi. Diqqat bilan Amerika xaritasini 
o‘rganadi, kitobdagi barcha jug‘rofiy nomlarni ham amerikacha joy nomlariga o‘zgartiradi. So‘ng 
uni tarjima sifatida tahririyatga taqdim etadi. Ishi o‘ngidan keladi: «Fransuz, nemis va boshqa chet 
ellik adiblar hikoyalarini olib, ulardagi Jonsonlarni Ahmadlarga, Martalarni Fotimalarga 
almashtirib, so‘ng muqovasiga o‘z ism-shariflarini qo‘yib jurnallarga topshirayotgan yurtdosh 
hamkasblarim kam deb o‘ylaysizmi? Men ular foydalangan usulning teskarisini qilsam, gunoh 
bo‘larmidi?» 
Ba'zi o‘zbekcha badiiy matnlarni xorij adabiyoti kitoblari bilan qiyoslasak, hozirgi o‘zbek 
adabiy jarayonida ham xuddi shunday «Martalarni Fotimalarga almashtirish» holatlariga duch 
kelishimiz ehtimoldan xoli emas. Bundan ko‘ra, o‘zlariga yoqqan xorijlik adibning asarini 
qoyilmaqom qilib o‘zbek tiliga o‘girishsa, ko‘proq savob bo‘lmasmidi?... 

---

20 
Ma'lumot uchun, amaldagi qonunchilikda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita «plagiat» atamasi 
qo‘llanilmasa-da, mualliflik huquqlarining buzilishi uchun aniq javobgarlik choralari nazarda 
tutilgan. Xususan, Jinoyat kodeksining 149-moddasiga ko‘ra, tafakkur mulki obektiga nisbatan 
mualliflik huquqini o‘zlashtirib olish, hammualliflikka majburlash, shuningdek, tafakkur mulk 
obektlari to‘g‘risidagi ma'lumotlarni ular rasman ro‘yxatdan o‘tkazilgunga yoki e'lon qilingunga 
qadar muallifning roziligisiz oshkor qilish eng kam oylik ish haqining yigirma besh baravaridan 
yetmish besh baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish 
yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi. 
Shuningdek, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi Rayosatining 
2013 yil 31 yanvardagi qarori bilan tasdiqlangan «Fan doktori ilmiy darajasini berish tartibi 
to‘g‘risida» gi Nizomning 15-bandiga ko‘ra, «Talabgor o‘z dissertatsiyasida foydalangan 
materiallar manbaini, ularning muallifi va nomini to‘liq ko‘rsatishi lozim. Talabgor dissertatsiyada 
ilmiy ish yozishda ishtirok etgan hammualliflarning g‘oya yoki ishlanmalaridan foydalangan 
taqdirda, buni dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatida qayd etishi shart» . 
Kim xabardor, kim bexabar, lekin «beozor jinoyat» dek ko‘ringan plagiat ham javobgarlikka 
tortiladi. Bu qonunda belgilangan. Faqat hamma yoqda urchib ketayotgan plagiatlarni xolisona 
aniqlash mexanizmini yo‘lga qo‘yish kerak. 
Test topshiriqlari. 
1.”Masofaviy o’qitish” atamasi dastlab qayerda va qachon qo’llanilgan? 
A) 1982-yilda Amerika universitetlarida; 
B) 1892-yilda Viskon shtati universitetida; 
C) 1895-yilda Garvard universitetida; 
D) 1892-1895- yillarda kelib chiqqan. 
2. Uniwork tizimi- nima? 
A) Professor-o‘qituvchilar va talabalarning umumiy metodik va ilmiy faoliyati, ta’lim 
jarayonini nazorat qiluvchi ta’limiy tizimdir.
B) Axborot tizimi oliy taʼlim muassasalarining asosiy faoliyatini avtomatlashtirish hisobiga 
maʼmuriy xodimlar, professor-oʻqituvchilar va talabalarga elektron taʼlim xizmatlarini taqdim etadi. 
C) Kurslarni boshqarish tizimi, shuningdek, o‘qishni boshqarish tizimi yoki virtual o‘quv 
muhiti sifatida ham tushuntiriladi. 
D) Professor-o‘qituvchilar va talabalarning umumiy metodik va ilmiy faoliyati. 
3. HEMIS bu- 
A) Professor-o‘qituvchilar va talabalarning umumiy metodik va ilmiy faoliyati, ta’lim 
jarayonini nazorat qiluvchi ta’limiy tizimdir.
B) Axborot tizimi oliy taʼlim muassasalarining asosiy faoliyatini avtomatlashtirish hisobiga 
maʼmuriy xodimlar, professor-oʻqituvchilar va talabalarga elektron taʼlim xizmatlarini taqdim etadi. 
C) Kurslarni boshqarish tizimi, shuningdek, o‘qishni boshqarish tizimi yoki virtual o‘quv 
muhiti sifatida ham tushuntiriladi. 
D) Barcha javoblar to’g’ri. 
4.