• Основные стратегические варианты

11.3. Savdoning yangi turlari va usullari 
Savdoning yangi turlariga Internet, elektron pochta, to‘g‘ri marketing, 
franchayzing va boshqalarni kiritish mumkin. 
Internet orqali savdo qilish hozirgi paytda zamonaviy savdo qilish to‘g‘ri 
hisoblanadi. Juda ko‘p firmalar Internetda mahsulotlarini taklif qiladilar. 
Iste’molchilar o‘zlariga kerakli mahsulotni o‘z kompyuterlari orqali 
buyurtma berib sotib olishlari mumkin. Internet orqali savdoning ustunlik 

---

143 
tomonlari bu birinchidan, vaqt tejaladi, ikkinchidan vositachilarsiz to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ishlab chiqaruvchidan olish imkoniyati paydo bo‘ladi. 
To‘g‘ri marketing – bu xaridor bilan turli vositalar bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri muloqot bo‘lib, xaridorni mahsulotni sotib olishga ishontirishdan 
iboratdir. 
Franchayzing–bu savdo qilish usulining zamonaviy shakllaridan biri 
bo‘lib hisoblanadi. Bunda franchayzing firmasi franchayzer firmasining tovar 
markasi, nomalanishi va reklamasidan foydalanib, tovarni ishlab chiqarish, 
taqsimlanishi, sotish va taklif etilishida bevosita qatnashadi. AQSHda 
chakana savdoning 50 % qismi franchayzing tizimi orqali amalga oshiriladi. 
Hozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning quyidagi usullari 
qo‘llaniladi: 
tovarni peshtaxta orqali sotish; 
tovarni xaridor o‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda sotish; 
tovarni ochiq yoyib qo‘yib sotish; 
tovar namunalarini ko‘rsatib sotish; 
tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish. 
Tovarni peshtaxta orqali sotish – tovar sotishning odatdagi usuli bo‘lib, 
unda xaridorlarga xizmat qilish jarayonining deyarli hamma asosiy 
elementlari, chunonchi: tovarlarni ko‘rsatish va uning assortimenti bilan 
tanishtirish, hisob-kitob qilish va haqi to‘langan tovarni topshirish ishlarini 
peshtaxta yonida turgan sotuvchi bajaradi. 
Xaridorlar o‘ziga-o‘zi xizmat qilishi asosida tovar sotish usulida savdo 
maydoni devorlari yoniga yoki o‘rtasiga terib qo‘yilgan hamma tovarlar 
yoniga xaridorlar bemalol borib, mustaqil tanlab olib, inventar korzinalar 
yoki aravachalarga o‘zlari solishlari mumkin, tovarning haqi do‘kondan 
chiqaverishdagi yagona hisob-kitob joyida to‘lanadi. 
Tovarni ochiq yoyib qo‘yib sotishda xaridorlar sotuvchining ish joyiga 
bemalol borib mustaqil tanishishlari, sotuvchining maslahati va yordami bilan 
o‘zlariga kerakli tovarni tanlab olishlari mumkin. 
Xaridorlar o‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda bo‘lgani kabi tovarlarni 
ochiq yoyib qo‘yib sotishda ham tovarlar savdo zaliga sotish uchun to‘la 
tayyor holda chiqariladi. 
Tovarlarning namunalarini ko‘rsatib sotish usuli sharoitida xaridor 
savdo maydoniga qo‘yilgan namunalarga qarab o‘ziga kerakli tovarlarni 
mustaqil ravishda yoki sotuvchi yordamida tanlaydi, uning haqini to‘lagandan 
keyin tegishli tovarni bevosita do‘kondan oladi yoki qo‘shimcha haq evaziga 
uyiga eltib berishga buyurtma beradi. Ana shu usulni katta hajmdagi – 

---

144 
mebelь, sovutgich, kir yuvish mashinasi, tikuv mashinasi, elektr yoritkich, 
gazlamalar sotishda tashkil etish mumkin. 
Tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish usulida xaridor o‘ziga 
kerakli tovarga do‘konning buyurtma bo‘limida yoki sanoat korxonasi, 
qurilish, muassasa, dala shiyponi, istiqomat joyida tashkil etilgan buyurtma 
qabul qilish joyida oldindan buyurtma beradi. Bu tovar do‘kondan olinadi 
yoki buyurtmachining uyiga yoxud buyurtmada ko‘rsatilgan boshqa joyga 
eltib beriladi. Barcha oziq-ovqat mahsulotlarini sotishda hamda murakkab 
assortimentdagi tovarlarni ichkaridagi qishloq aholi punktlarida joylashgan 
va kundalik talab qilinadigan tovarlar bilan savdo qiladigan do‘konlar orqali 
sotishda ana shu usulni qo‘llash mumkin. 
Savdoning ilg‘or usullaridan biri savdo avtomatlari orqali savdo qilish 
hisoblanadi. Savdo avtomatlari savdoning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini 
ta’minlashda muhim o‘rin tutadi, ya’ni savdoda iste’mol xarajatlarini 
kamaytirish, iste’molchi hukmron bo‘lgan sharoitda muhim ahamiyatga 
egadir. Hozirgi sharoitda zamonaviy dizaynga ega bo‘lgan savdo 
avtomatlaridan foydalanish muhim masala hisoblanadi. 
Xorijiy mamlakatlarda tovarlarni sotishda qo‘llanilayotgan quyidagi 
ilg‘or usullardan mamlakatimiz savdo korxonalari va tashkilotlarida 
foydalanish mumkin: 
chakana savdo korxonalarining namoyish zalida tushirilgan narxlarda 
kataloglari bo‘yicha nooziq-ovqat tovarlarini sotish; 
shahar markazida joylashgan va kichik savdo maydoniga qat’iy 
interyer, uncha ko‘p bo‘lmagan xodimlarga ega bo‘lgan chakana savdo 
korxonalarida narxi tushirilgan cheklangan assortimentdagi tovarlar bilan 
savdo qilish; 
«qulay do‘konlar», cheklangan assortimentdagi tovarlar asosan yangi 
oziq-ovqat mahsulotlari bilan savdo qiluvchi hamda xaridorlarga butun kun 
mobaynida xizmat ko‘rsatadigan savdo korxonalarida sotish. 
Xorijiy 
mamlakatlar 
savdo 
korxonalarida 
tovarlarni 
sotishda 
qo‘llanilayotgan ilg‘or usullarning muvaffaqiyatini ta’minlovchi yo‘llar 
xaridorga yanada ko‘proq turli xil xizmatlarni ko‘rsatish va tovarlarga 
bo‘lgan narxni tushirish hisoblanadi. Bulardan savdo korxonalarida 
foydalanish maqsadga muvofiqdir.