N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

 
 
 
 
 
 
 
 

---

118 
IV-bob. Gaz va gazokondensat konlaridan gaz qazib chiqarishni jadallashtirish 
1 §. Gaz va gazkondensat konlari komponent bera oluvchanligi 
1.1. Gaz beraoluvchanlik 
Gazberaoluvchanlikni oshirish muammosi gaz konlarini ishga tushirish 
nazariyasining fundamental muammosidir. 
Gazberaoluvchanlik – tabiiy, texnologik, iqtisodiy faktorlarga bog‘liq. 
Gazberaoluvchanlik 
deb qazib olingan gaz hajmining geologik zaxiralarga 
nisbatiga aytiladi, ya‗ni
zax
qol
zax
qol
zax
zax
o
q
g
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q





1
.
.

(4.1) 
Ba‗zi bir olimlar gazberaoluvchanlik qazib olingan quruq gazni quruq gaz 
zaxiralariga nisbatiga teng deb ta‗rif beradilar. Masalan, Shirkovskiy ta‗rifiga ko‘ra: 







4
1
4
1
.
.
.
C
i
C
i
i
zax
C
i
C
i
i
o
q
g
Q
Q

(4.2.) 
Bizga ma‗lumki, CH
4 
dan C
4
H
10 
gacha bo‘lgan uglevodorodlar quruq gaz 
hisoblanadi. 
Umumiy va joriy gazberaoluvchanlik tushunchalari mavjud. 
Gazberaoluvchanlik % larda yoki 0,1 bo‘laklarda o‘lchanadi va u 45 dan 98% 
gacha o‘zgaradi. Eng katta gazberaoluvchanlik gaz bosimi rejimi uchun xarakterlidir, 
gaz bosimi rejimida 85 dan 95% gacha o‘zgaradi. Suv bosimi rejimida unga nisbatan 
kamroq, chunki bu rejimda gazning ko‘p qismi suvni notekis harakatlanishi natijasida 
suvning 
orqa 
qismida 
qolib 
ketadi. 
Shuning 
uchun 
oxirgi 
umumiy 
gazberaoluvchanlik kamroq bo‘ladi. 
Gaz bosimi rejimida gazberaoluvchanlik formulasi quyidagiga teng: 

---

119 
qol
qol
qol
b
b
b
qol
zax
o
q
z
P
z
P
Q
Q
Q












~
~
.
.
(4.3.) 
 
b
qol
b
qol
g
P
P
z
z
P




1

(4.4.) 
qol
P
- ishlashning so‘nggi davridagi qoldiq bosim iqtisodiy tomondan kelib 
chiqib aniqlanadi. 
Suv bosimi rejimida gazberaoluvchanlik gazni olish tempiga, suvning qatlamga 
bostirib kirish xarakteriga va tezligiga, suv frontining orqasida qolib ketgan qoldiq 
gazga to‘yinganlik 

~
ga va qatlamning geologik fizik xossalariga bog‘liq. 
Material balans tenglamasi: 
 
 


 
 
 


 
 
 
suv
suv
suv
qol
b
o
q
st
st
qat
at
b
b
b
P
z
t
P
P
t
t
Q
T
z
T
P
P
z
t
P
t
z
P
~
~
~
~
~
~
~
.
.

















(4.5) 
(4.5) ga asosan suv bosimi rejimida joriy gazberaoluvchanlik quyidagiga teng: 
 
   
 
 
 
 


 
 
b
s
b
s
s
qol
b
s
qol
s
b
b
b
g
P
P
z
t
P
P
P
t
Q
P
z
P
z
t
P
t
t
~
~
~
~
~
~
~
~
~
1
























(4.6) 
Suv bosimi rejimida oxirgi umumiy gazberaoluvchanlik quyidagicha 
aniqlanadi: 


 
 


 
b
b
o
o
o
qol
b
o
qol
o
b
b
b
o
o
o
g
P
z
P
z
P
P
P
Q
P
P
z
z
P

















~
~
~
~
~
1







(4.7) 
Ko‘pgina koeffitsientlarni aniqlash qiyin bo‘lganligi sababli empirik 
tenglamalar taklif etilgan. Shunday tenglamalardan biri Shirkovskiy tenglamasidir. 
















b
o
g




1
1
0
(4.8) 
0

- qumli va dolomitli qatlamlar uchun har xil bo‘ladi. 




m
qum








~
415
,
1
1
~
0
(4.9) 

---

120 




m
dolomit








~
085
,
1
1
~
0
(4.10) 
Agar 
0


o

bo‘lsa, u holda (4.9) va (4.10) tenglamalar quyidagi 
ko‘rinishga ega bo‘ladi: 


m
qum




~
415
,
1
0


m
dolomit




~
085
,
1
0
 
1.2. Kondensat beraoluvchanlik 
Kondensat beraoluvchanlik deb qazib olingan kondensatni uning boshlang‘ich 
zaxiralariga nisbatiga aytiladi, ya‗ni
zax
k
o
q
k
k
Q
Q
.
.
.
.



k

quyidagi faktorlarga bog‘liq: 
1. Konni ishlash usuliga (bosimni tiklab turish bilan yoki tiklamasdan ishlash ) 
bog‘liq. 
2. Kondensatni potentsial hajmiga bog‘liq. 
3. G‘ovak jismning yuzasiga bog‘liq. 
4. Kondensatni fizik xossalari va guruxiy tarkibiga bog‘liq. 
5. Boshlang‘ich qatlam bosimi va haroratiga bog‘liq. 
Eng katta kondensat beraoluvchanlikka qatlam bosimini ushlab turish yo‘li 
bilan erishish mumkin, bunda kondenst beraoluvchanlik 85% ga teng bo‘ladi. 
Kondensat beraoluvchanlikni hisoblash juda qiyin, shuning uchun amalda har 
xil empirik tenglamalardan foydalaniladi. 
Masalan, Shirkovskiy formulasi: 
.
.
.
.
57
,
8
1
~
415
,
1
1
k
b
k
b
s
k
k
m




























---

121 
Bu yerda 

.
.
k
b

boshlang‘ich kondensatga to‘yinganlik; kondensatning 
qovushqoqligi. 
Kondensat beraoluvchanlikni aniqlash uchun gazdan namuna olinadi va UFR-2 
yoki UGK-3 qurilmalariga solib tajriba qilinadi: 
4
10
8
,
27




c
PVT
k
F



c
F
g‘ovak qismning yuzasi. 
Kondensat beraolishlik koeffitsiyenti gazberaolishlik koeffitsiyentiga bog‗liq. 
Kondensat tarkibi 160g/m
3
ko‗p bo‗lganda (ishlatishni boshlang‗ich davrida) ko‗p 
holatlarda gazkondensat konlari quduqdagi qatlamning bosimi hisobiga ishlatiladi. 
Kondensat ko‗rsatkichi har xil konlarda har bo‗ladi. Masalan: Ko‗kdamaloq 
neftgazkondensat konida 607/450 g/m
3
(suratdagi 607 konni ishlatishni 
boshlanishida, 450 konni ishlatishni joriy holatida), Qultak - 11,9/10,1; Janubiy 
Tandircha – 38,9/28,8; Sho‗rtan - 58/30,2; Yangi Qoratepa - 171/22,6; Buzaxur - 
49/44,01; Sharqiy Buzaxur - 213/134,64; Chunagar -130,6/44,55; Ilim - 64,5/49,53;
Tarnasoy - 151,2/125,5. Bunda qatlam bosimini saqlab turish uchun qatlamga quruq 
gaz haydaladi. Quruq gazni qatlamga haydash samaradorligi gaz-kondensat 
zaxirasiga, qazib oluvchi va haydovchi quduqlarning soniga hamda quduqlarning 
uyum bo‗yicha joylashuv holatiga bog‗liq bo‗ladi. 
Ko‗p holatlarda quruq gazni haydash aylanma sxema bo‗yicha amalga 
oshiriladi.
Gaz kondensat bilan birgalikda quduqda kondensat qurilmaning yuzasiga 
to‗planadi, mos keluvchi bosim va harorat ta‘sirida suyuq uglevodorodga (ajraladi) 
tushadi. 
Undan keyin quruq gaz kompressorlarda, quduq bosimining qiymatidan 15-
20% yuqori bo‗lgan bosim bilan siqiladi hamda shu bosimda haydovchi quduqlar 
orqali qatlamga haydaladi.
Bu usulda qatlamda kondensat beraolishlik koeffitsientiga erishish mumkin. 
Lekin shu bilan birgalikda bu usulni kamchiligi ham mavjud.

---

122 
Gazni haydash uchun qimmatbaho kompressor qurilmasi talab qilinadi hamda 
kompressorlarda katta miqdordagi gaz yoqiladi. Aylanma oborotga qatnashuvchi gaz 
konservatsiya bo‗ladi, jarayon ko‗rsatkichiga salbiy ta‘sir qiladi.
Olimlarning va ishlab chiqarish xodimlarining fikriga ko‗ra qatlam bosimini 
saqlab turishda kompresslangan gaz emas, balkim gazkondensat konidan chiqqan 
gazlar CO
2
, azot, muri gazlaridan foydalanilganda yomon oqibatlarni keltirib 
chiqarishi mumkin. Nouglevodorod gazlaridan foydalanilganda, zaxira gazlarni 
konservatsiya qilishdagi bir qism gazlarning yo‘qotilishi qisqaradi, so‗nggi bosqichda 
kondensat olish darajasi oshadi. Azotning xossalari metanning xossalariga 
o‗xshashdir. Havodan olinadigan azot gazi bugungi kunda tabiiy gazdan arzon 
tushadi.
1m
3
metan gaz yoqilganda 10m
3
–muri gazi paydo bo‗ladi. Shuning uchun 1m3 
metan gazining o‗rniga 10m3 yoqilgan gaz haydaladi.