T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

Nominal ish haqi
Real ish haqi
Ish haqi
Ma’lum vaqtoralig'ida pulshaklida 
o lin g a n ish h a q in in g u m u m iy
summasidir.
Ish kuchiga talab va taklif nisbati 
a s o s id a s h a k lla n a d ig a n baho 
sifatida chiqadi.
Real ish haqi darajasini 
belgilovchi omillar
Nominal ish haqining «sotib olish» 
layoqati yoki nominal ish haqiga 
sotib olish mumkin bo'lgan tovarlar 
va xizmatlar miqdori.
Nominal ish haqi miqdori.
Iste’mol tovarlari va xizmatlarga 
bozor baholari darajasi.
Y alpi m illiy m a h s u lo tn i is h la b
chiqarishda qatnashuvchilarning 
sarflagan mehnatining miqdori, 
sifati va unumdorligiga qarab undan 
o la d ig a n u lu s h in in g p u ld a g i 
ifodasidir.
Real ish haqi boshqa sharoitlar o'zgarmay qolganda nominal ish 
haqi miqdoriga to'g'ri mutanosiblikda, iste’mol tovarlari va xizmatlar 
narxi darajasiga teskari mutanosiblikda o'zgaradi. Boshqacha 
aytganda,
Vp - real ish haqi;
Vn - nominal ish haqi;
P - iste’mol tovarlari va xizmatlarga narx darajasi.
129

---

Mamlakatda ish haqining umumiy darajasini belgilab beruvchi 
omillar:
Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi.
Mehnatning asosiy kapital bilan qurollanish darajasi.
----------- ► Mehnatning tabiiy resurslar bilan ta'minlanganligi.
Mavjud ishlab chiqarish texnologiyasi.
Mehnatning umumiy malakaviy darajasi
Taqsimotning tarkib topgan tizimi va boshqa iqtisodiy-ijtimoiy 
omillar.
2-§. Ish haqini tashkil etish shakllari va tizimlari
Ish haqi shakllari:
Vaqtbay ish h a q i ^ ^
Bunda ish haqi ishning davomiyligiga, 
ya’ni ishlangan vaqtga qarab to’lanadi.
Ishbay ish haqi
Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki 
b a ja rilg a n is h n in g h a jm ig a q a ra b
belgilanadi.
Vaqtbay ish haqi qo’llaniladi
— ►
• mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo'lmaydigan 
sohalarda;
— ►
• mahsulot ishlab chiqarish hajmi bevosita xodimlar mehnatiga 
bog'liq bo'lmagan, ya’ni texnologik jarayonlarning borishi bilan 
belgilanadigan sohalarda. Masalan, konveyrli va avtomat liniyali 
ishlab chiqarishda;
— ►
• lavozimdagi yoki aniq xizmat vazifasini bajaruvchilar uchun. 
M asalan, m u h a n d is -te x n ik x o d im la r, tu rli d a ra ja d a g i 
boshqaruvchilar, xizmatchilar va boshqa shu kabilarga ish 
haqi to’lashda.
130

---

Ishbay ish haqi to'lashda ish haqi miqdori (V) ayrim kasb (mehnat 
turlari)lar uchun ta'rif stavkasida belgilangan haqini (Vts) ishlab 
chiqarishning m e’yorlashtirilgan hajmiga (Qm) bo'lish orqali mahsulot 
birligi ratsenkasi (Mrats) aniqlab olinib, keyin u ishlab chiqarishning 
umumiy hajmi (Q) ga ko'paytiriladi:
V = M rats • Q
Ish haqi to 'la s h n in g aniq m e h n a t s h a ro itla rin i hiso b g a olib, 
qo'llaniladigan turlari ish haqi tizimini tashkil qiladi.
Ishbay ish haqi tizimi
Oddiy ishbay
Ishbay mukofotli
Ishbay progressiv
Bunda ish haqi mahsulot birligi uchun 
belgilangan yagona ratsenka bo'yicha 
to'lab boriladi.
Bunda ishlab chiqarishning natijalari 
va boshqa k o 'rs a tk ic h la r uchun 
mukofot berish nazarda tutiladi.
B unda 
is h la b
c h iq a ris h n in g
m e ’y o rla s h tirilg a n h a jm i u ch u n
belgilangan va undan ortiqchasiga 
oshirilgan ratsenka bo’yicha ish haqi 
to’lanadi.
Tarmoqlar, mamlakat hududlari, ishlab chiqarish va kasb turlari, turli 
toifadagi xodimlar hamda xizmat vazifalari bo'yicha ish haqi darajasini 
tabaqalashtirish 
tarif 
tizimi orqali amalga oshiriladi.
131

---

T a rif- malaka m a’lumotnomalari. Unda ayrim kasb va ish
turlarining ta’rifi, aniq bir ishni bajaruvchilarning malaka
- >
va ko'nikmalariga qo'yiladigan talablar hamda ularning
razryadlari ko'rsatiladi.
E
Tarif - setkasi. Unda birinchi va unday keyingi razryadli
£
xodimlar mehnatiga haq to'lashning o'zaro nisbatini aks
£
ettiruvchi tarif koeffitsientlari ko'rsatiladi.
Ish haqiga turli koeffitsientlar. Unda mehnat qilish sharoiti
og'ir bo'lgan hududlarva zararli ishlarda ishlovchilar tarif
stavkasiga qo'shimcha koeffitsientlar belgilanadi.