Maddany ň gurlu

akkumulýa tor lar
(92-nji surat) diýilýär.
90-njy surat. 
91-nji surat. 
92-nji surat.
Tok çeşmeleri 
elektrik güýjenmesi
diýlip atlandyrylýan 
parametr bilen tapawutlanýar.
Elektrik güýjenmesi ýörite esbap 
woltmetriň
kömeginde 
ölçelýär. Onuň daşky görnüşi we birikdirilişi 93-nji suratda getirilen. 
Woltmetr ulanyja parallel birikdirilýär. Elektrik güýjenmesiniň birligi 
hökmünde bir 
wolt
kabul edilen (1 V).
a) 
b)
93-nji surat. 
94-nji surat.
Uly kuwwata eýe bolan elektrik toguny öndürýän gurluşa 
elektrik 
togunyň generatory
diýilýär (94-nji surat).
1. Elektrik togunyň alnyş şertlerini aýdyp beriň.
2. Wolta sütüninde zarýadlaryň bölünişi nähili hadysa sebäpli 
bolýar?
3. Gündelik durmuşda ulanylýan batareýalara we akkumu-
lýator lara mysallar getiriň.

---

124
Amaly ýumuş
Agymtyl we gyzgylt reňkdäki birnäçe teňňe, duzly suw sorulan 
kagyzyň kömeginde wolta sütünine meňzeş batareýa ýasaň.
1. Bir sany galwaniki element emele getiren güýjenme adatda 
1–2 V töwereginde bolýar, gök gürrüldän wagtynda bulutlaryň 
arasyndaky güýjenme bolsa 100 million wolta ýetýär.
2. Uly kuwwatly generatorlaryň güýjenmesi 15–20 kV -a 
deň bolan elektrik energiýasyny işläp çykaryp, peýdaly täsir 
koeffisiýenti 97–98%-e ýetýär.
45-nji TEMA
DURMUŞDA ELEKTRIK TOGUNYŇ ÄHMIÝETI. 
 
ÝÖNEKEÝ ELEKTRIK ZYNJYRY
Durmuşymyzy elektrik toksuz göz öňüne getirmek gaty kyn. Ol 
bize hemme ýerde durmuşymyzy ýeňilleşdirmekde kömek edýär. 
Ir bilen turup elektrik çyrasyny ýakýarys, elektrik çäýnekde çaý 
gaýnadýarys. Mikrotolkunly elektrik peçde ertirlik gyzdyrýarys. 
Ertirlikden soň lift arkaly aşak düşýäris. Metroda okuwa ýa-da işe 
barýarys. Ýol ugruna öýjükli telefonda gepleşýäris. Mekdebe okamaga 
gelsek, derse jaň kakylýar. Ýagty otaglarda elektrike degişli dersleri 
geçýäris. Üns berilse, bularyň ählisinde elektrik togy kömekçi bolup 
hyzmat edýär. Durmuşda biz peýdalanýan ençeme zatlar ýaly olaryň 
oňyn taraplary bilen birlikde, ägä bolmasaň, zyýanly taraplary-da 
bar. Çünki simlerden geçýän elektrik togy göze görünmeýär, ysy 
ýok, reňksizdir. Toguň bardygyny ölçeg esbaplarynyň kömeginde 
kesgitlemek mümkin. Tokdan zyýan çekilmegi ilkinji gezek 1862-nji 
ýylda anyklandy. Munda adam tok geçýän simiň açyk ýerine degip 
heläk bolupdyr. Şu sebäpli ondan peýdalanmak üçin esbaplary tok 
çeşmelerine dogry birikdirmegi öwrenmelidiris.
Öwrenmegi ýönekeý elektrik zynjyryny düzmekden başlalyň. 
Munuň üçin tok çeşmesi, elektrik lampoçkasy we öçürip-ýakyjy 
alynýar. Soňra depdere olary bir-birine birikdirmegiň çyzgysy 
çyzylýar. Çyzgyda tok çeşmesi, lampoçka, öçürip-ýakyjy we başga 
esbaplar şertli belgiler bilen belgilenýär (95-nji surat).

---

125
– öçürip-ýakyjy; 
–elektrik lampoçkasy;
– birikdiriji sim; 
– tok çeşmesi.
95-nji surat.
Bu shema