O ’zbekiston respublikasi oliy va o ’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

Aqlni ikki xil kategoriyalarga bo’ladi.
1. Nazariy aql - borliqdagi umumiy narsalarni idrok etishdir.
2. Amaliy 
aql 
-
buyumlarni 
tanlashda 
turtki 
sifatida 
ko’rinadigan 
qobiliyatlardan.
O ’z davrining yirik ma'rif'atchilaridan hisoblangan Abdulla Avloniy ham 
yoshlarni ilmli bo'lishga chakiradi. U aql va ilmni ulug’laydi hamda «Aql insonning 
piri komili, murshidi yagonasidir. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir» deb yozadi.
M uallif o’z fikrini aniqrok va ravshanroq anglashi uchun shunday deb aytadi. 
«Hayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan qiladurg’on zulm va jabrlarni shox, tish, 
tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inson aql idroki soyasida o'ziga keladurg’on zarar va 
zulmlardan saqlanur. Er yuzidagi hayvonlarni asir kilib, bo’ynidan bog'lab iplari 
uchini qo’llariga bergan insonlarning aqlidir».
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga ta'lim berish g’oyasi birinchi bo’lib 
chet el pedagogikasida chex pedagogi YAn Amos Komenskiy (1592-1670) 
tomonidan yaratilgan. U ona rahbarligida 6 yoshgacha bo’lgan bolalarga ta'lim- 
tarbiya berish mumkinligini ko’rsatib berdi. SHu davrda bolani yoshini e'tiborga 
olgan holda kishi o ’rganishi lozim bulgan hamma narsaga o ’rganish lozim deydi. 
Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga ya'ni biz ta’Iim-tarbiya beradigan bolalarga 
har tqmonlama bilim, ko’nikma va malakalami singdirishimiz mumkin. U 19
49

---

bo'limdan iboral maktabgacha ta'lim dasturini tuzdi. YA.A.Komenskiy «Onalar 
maklabi» kitobida kichik bolalarni ta'Iim-tarbiyasiga, o’qish metodikasiga katla 
e'tibor bergan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolani faol fikriash faoliyalini 
rivojiantirishga kattalarning ma lum maqsad bilan ta'sir etishidir. U bolalarga 
levarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda 
bilishga qiziqish uyg'otishni. aqliy malaka ko nikmalarini tarkib toptirishni, bilish 
qobiliyatlarini rivojiantirishni o 'z ichiga oladi.
Bolalarni 6-7 yoshdan boshlab maktabda o’qishga o’tishi munosabati bilan 
ularni, maktab ta'limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlanish etarli darajada bo'lishini 
ta'minlash tarbiyachilarning javobgarligini yanada oshiradi.
Aqliy kamolot - bu yoshning o'sib lajribaning boyib borishi munosabati bilan 
tarbiyaviy ishlar ta'sirida bolaning aqliy f'aoliyatida ro'y beradigan miqdor va sifat 
o'zgarishlarining majmuasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim tez sur'atlar 
bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi. Xullas, bola 
eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning 
aqliy rivojianishini ta'minlash ularni k^lajakdagi butun faoliyati uchun katta 
ahamiyatga ega. Bola ijtimoiy muhit ta'sirida aqliy tomondan rivojlanib boradi. 
Atrofdagi kishilar bilan muomala kilish jarayonida u tilni va u bilan tarkib topgan 
tushunchalar sistemasini o’zlashtiradi. Natijada maktabgacha ta'lim yoshdagi bola 
tilini shunchalik egallab oladiki, unda muomala vositasi sifatida erkin foydalanadigan 
bo’lib qoladi.
Aqliy rivojlanish fikrning tengligida vokealarni har xil bog’lanishlanda, 
munosabatlarda ko'ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo’ladi. 
«