O ’zbekiston respublikasi oliy va o ’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

6. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor tarbiyasi
Ta'Iimni insonparvarlashuvi va inson qobiliyatlarining ochilishi uni la'Iimga 
nisbatan bo'lgan lurli-tuman ehtiyojiarining qondirilishi, milliy va umumbashariy 
qadriyatlar ustivorligini ta'minlanishi, inson jamiyal va atrot'-muhit o’zaro 
munosabatlarining uyg’unlashuvi Prezident I.A.Karimov «Erkin I'uqaro ongli 
yashaydigan, mustaqil fikrga ega bo’lgan shaxs ma'naviyatini shakllantirish bizning 
bosh milliy g’oyamiz bo'lishi zarur» deb la'kidlaydilarV
Bu tasavvurlaming xususiyati, ularning aniq ravonligi. lo’laligi voqelikni aks 
etlirishni ta'minlovchi sensor jarayonlarning rivojlanish darajasiga ya'ni, sezgi va 
idrokning rivojianganligiga bog’liqdir. Xissiy bilish maktabgacha \ oshidagi bolalikda 
alohida ahamiyatga ega. Fikriash va nutq etakchi o’rin tutadigan mantiqiy bilish 
xissiy tajribadan kelib chiqadi. Sensor rivojlanish har qanday amaliy faoliyaini 
muvaffaqiyatli egallashning sharti hisoblanadi.
Tevarak atrofdagi borliqni bilish sezgi va idrokka asoslanadi. Tasavvurning 
asosini bevosita sezish orqali idrok qilish tashkil etadi. Bunday tasavvurning aniqligi, 
to’laligi sensor jarayonlarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Sensor tarbiya 
sezgi va idrokni biror maqsadga qaratilgan holda rivojlantirishdir. 
“Sensor” so’zi
lotincha “sensus” - “tuyg’u”, “sezgi”, “idrok”, “sezish qobiliyati” ma'nolarini
anglatadi. 
Borliqni bilish sezgi, idrok qilishdan boshlanadi.
Inson ko’rish, sezish va hakozolar yordamida tevarak - atrofdagi narsa va 
hodis^lar to’g’risida bilimga ega bo’ladi, faqat shular asosidagina unda xotira, 
ta fa ^ u r, xayol jarayonlari hosil bo’ladi.
Bog’cha va kichik maktab yoshidagi bolalar aqliy bilimining 10,9 qismini sezish 
orqali idrok etilgan ta'surotlar tashkil etadi. Sezgi va idrok qanchalik boy bo’Isa, 
insonnining tevarak-atrofdagi olam haqidagi tasawurlari shunchalik keng bo’ladi. 
Bolalarning sensor madaniyati, unda sezgi va idrokning rivojlanish darajasi bilish 
faoliyatining muvaffaqiyati uchun muhim shart-sharoit hisoblanadi.
Sensor tarbiya pedagogika fanida bcdalarning aqliy, estetik, jismoniy va mehnat 
tarbiyasining asosi hisoblanadi.
Maktabgacha yosh davri sensor jarayonlami rivojiantirish davridir. SHuning 
uchun bu davrda sensor tarbiya muhim o’rinni egallaydi. Sensor tarbiya hissiy bilish 
qobiliyatiarini 
shakllantirishga, 
sezgi, 
idrokni takomillashtirishga 
qaratilgan 
pedagogik ta'sir sistemasidir.
Mariya Montesori texnologiyasi aynan shu fikrni olg’a suruvchi usullar majmui 
bo’lib, ma'nan etuk, mustaqil fikriovchi, intiluvchan shaxsni tarbiyalashda muhim 
o ’rin tutadi. SHifokor-pedagog Mariya Montesori yaratgan maktabgacha tarbiya 
metodikasi maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalash borasidagi barcha tizimlar orasida 
alohida ajralib turadi. Agar ota-onalar o ’z farzandlariga rahmdillik, mehr-muruwat 
tuyg’ularini uyg’ota olmas ekanlar, u holda bolalar nafaqat begona odamlarga balki 
o ’z otaHjnasiga ham xissiz bo’lib qoladilar. Montesori metodikasi bo’yicha 
maktabgacha yoshdagi bolalarni sensor tarbiyalashda quyidagi maqsadlar nazarda 
tutilishi kerak;
I. Barcha tashqi xissiyotlami shakllantirish.
' и A l^pnwn» Баркамол авлодорзусн. -Т : ^збекистон Миллий знциклопедияси Даалат илмий н а ш р и ^ , 2000.
63

---

2. Tashqi hissiyotlarni tarbiyalash orqali xali toMiq shakllanmagan barcha ruhiy 
jarayonlarni 
rivojlantirish kerak. CHunki diqqat, intellekl va iroda to'liq 
rivojlanmagan boMadi.
3. Odatiy bir yoqlama madaniy tasavvurdan xalos bo’lish.
4. Nutq apparatlari orqali tilni rivojlantirish, so'z boyliklarini oshirisb.
5. Bolalarning ruhiy va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq tarzda. o'z-o’ziga 
xizmat qilishda ehtiyoj va talablarni rivojlantirish.
YUqorida ko'rsatilgan pedagogik maqsadlarga erishish uchun Montesori yaxshi 
sharoitda bolani tarbiyalash usullarini tavsiya etadi. Lining materiallari ayniqsa aqliy 
faoliyatni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.