M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i
– bu ma’lum bir predmet
sohasiga oid
tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan)ma’lumotlarningnomlangan
to‘plamidir.
Ma’lumotlar bazasi - axborot tmzimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo‘lib
hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini
engillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu
tizimlar
ma’lumotlar
bazasini
amaliy
dasturlardan
ajratadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmuasi bo‘lib, ular
yordamida foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi
mumkin. Juda ko‘p turdagi MBBT mavjud. Ular o‘z maxsus dasturlash tillariga ham
ega bo‘lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle,
Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin.
M a ‘ l u m o t l a r b a z a s i n i b o sh q a r i sh t i z i m i –
bu
ma’lumotlar bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur
axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan dasturlar majmui va til
vositasidir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar
bilan chambarchas bog‘liq . Maydon-bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni
elementar birligi bo‘lib, u axborotni eng kichik va bo‘linmas birligi bo‘lgan
rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash
uchun quyidagi tavsiflardan
foydalaniladi:
Maydon nomi, masalan, familiyasi, ismi, tug‘ilgan sana, lavozimi,
ish staji,
mutaxassisligi.
1-
maydon
nomi
2-maydon
nomi
3-maydon
nomi
. . .
N-maydon
nomi
Yozuv
Yozuv
Yozuv
Yozuv
Yozuv
Ma’lumotlar bazasi tuzulmasining asosiy elementlari
Maydon turi, masalan, son (chislovoy), simvol (simvolьnыy), sana/vaqt
(data/vremya), mantiqiy (logicheskiy).
Maydon uzunligi (o‘lchami), masalan, eng ko‘p simvollar sig‘imi;
Maydon aniqligi, (son tipidagi ma’lumotlar uchun) masalan, sonning o‘nlik ksr
qismini aks ettirish uchun o‘nlik raqamdan to‘rtta.
Yozuv –bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami. Yozuv tuzilishi uchun
uning tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan
aniqlanib, ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. Yozuv
ob’ektning biror bir elementi haqida to‘liq ma’lumotni ifodalaydi.
Fayl (jadval) -bu bir xil tuzilmaga ega bo‘lgan yozuvning nusxalar to‘plamidir.
U o‘zicha har bir maydonda qiymatga ega.
Misol . STUDENT faylidagi (jadvalidagi) yozuvlarning mantiqiy
strukturasini tavsiflashga doir misolda ko‘rsatilgan. STUDENT faylidagi yozuvning
tuzilishi chiziqli bo‘lib, u o‘zgarmas uzunlikdagi yozuvlardan iborat. Yozuv
maydonlari takrorlanuvchi qiymatlar guruhiga ega emas. Maydon qiymatiga
murojaat uning nomeri bo‘yicha amalga oshiriladi.
Fayl nomi STUDENT
Maydon
Kalit
belgisi
Maydon formati
Nomni
belgilash
To‘liq
nomlanish
(rekvizit)
Tip
Uzun-
ligi
Aniq-
ligi
Nomer
Talaba
reyting
daftarchasi nomeri
*
simvol
10
Famil
Talaba familiyasi
simvol
10
Ismi
Talaba ismi
simvol
8
Ota.ismi
Talaba otasi ismi
simvol
10
T_kun
Talabaning
tug‘ilgan sanasi
sana
8
O’rta_baho Talabaning
o‘rtacha bahosi
son
3
2
STUDENT faylidagi yozuvlar mantiqiy tuzilishini tavsifi
Har bir MB jadvali o‘zining birlamchi kalitiga ega bo‘lishi
mumkin. Birlamchi kalit deganda ezuvlar kaytarilmasligini ta’minlovchi maydon
(polya) yoki maydonlar guruxi tushiniladi. Birlamchi kalit sifatida ishlatiladigan
maydon eki maydonlar guruxi, bir xil yozuvga ega bo‘lmaslik
shartini bajarishi
kerak. Boshqa maydonlarida bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu sabab ular
birlamchi kalit bo‘laolmaydi. Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan tashkil
topishi maqsadga muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan maqsad,
jadvaldagi ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda qulaylikni beradi.
Birlamchi kalit kiritish yoki kiritmaslik foydalanuvchi tamonidan MB jadvali
strukturasini tashkil qilishda aniqlanadi.
Bosh jadval yordamida qaram jadvaldagi mos ma’lumotlarni chaqirishni
ta’minlash uchun qaram jadvalda tashqi kalit tashkil qilinadi. “Bitta-ko‘pga”
bog‘lanish holatida tashqi kalit bosh jadvalda tashkil qilinadi. Birinchi va ikkinchi
kalitlarni aniqlashda MBBT avtomatik ravishda jadvalda indekslarni quradi.
Takrorlash uchun savollar
1.
MB deganda nimani tushunasiz?
2.
MBni tashkil qilish tamoyillarini aytib bering?
3.
MBning asosiy vazifasi nimadan iborat?
4.
Ma’lumotlar bazalari va fayl tizimlari nimadan iborat?