Abu rayhon beruniy nom id ag I to sh k en t da vlat texn ika u n IV er site ti m. X. Aripova

3.6-rasm. ALS dastur majmualari tarkibi.
60

---

Instrumental dastur majmualarini, uni ishlashi jarayonida foy- 
dalanadigan, ALSning qismi hisoblangan instrumental vosita va 
faqat ALS lar yaratish jarayonida ishlatiladigan instrumental vosi­
taga bo‘lishimiz kerak.
ALS lar ishlash jarayonida foydalaniladigan instrumental vosita- 
larga quyidagilar kiradi:
- m a’lumotlar bazasi va fayllarni boshqarish sistemasi;
- operativ xotirada m a’lumotlar umumiy strukturalari bilan 
ishlovchi vosita;
- foydalanuvchi bilan o ‘zaro muloqotni ta’minlovchi til 
protsessorlari;
- matematik qism dasturlar paketi.
ALS lami yaratish jarayonida ishlatiladigan instrumental vosi­
talar, ALS DT yaratishdagi muddatni qisqartirishni osonlashtirishga 
xizmat qiladi va o ‘z tarkibiga alohida xususiyatlami ko'rsatuvchi, 
sinovlar tashkil qiluvchi hujjatlashtiruvchi vositalami, protses- 
sorlarni va dastur generatorlarini kiritadi.
Protsessorlardan bitta obyekt bilan ishlashga m o‘ljallangan turli 
dasturlarda, 
m a’lumotlami 
izohlashda qarama-qarshiliksizlikni 
ta’minlash uchun foydalaniladi. Shu maqsadda m a’lumotlar izohlari, 
ular bazasidan tanlab olinib, dasturlarga kiritiladi. Ular algoritmlami 
dasturlash tillariga qaraganda qulay hisoblangan tillarda dasturlash 
imkoniyatini beradi. Shu tilda yozilgan dastur matnlari, FORTRAH, 
PL/1 
kabi tillaming standart kompilyatorlari uchun matnga 
translatsiya qilinadi.
ALS DT funksional imkoniyatlari DT tarkibini va maqsadga 
muvofiq bo‘lgan strukturasini aniqlaydigan bir qancha talablar bilan 
reglamentlanadi.
Birinchidan, m a’lumotlami va topshiriqlami kiritishni, ulami 
avtomatik anglashni, loyihalash jarayonini borishida dasturli bosh- 
qarishni ta’minlash va loyihalash bosqichining har birida chi- 
qishdagi m a’lumotlami imkoni boricha tushunarli, ko‘rinarli qilib 
tasvirlash muhim hisoblanadi.
ALS larni ishlash jarayonlarida, ba’zi alohida loyihalash masa­
lalari loyihalovchi tomonidan qo‘lda bajarilishi, yoki kompyuter 
bilan o ‘zaro muloqot yo‘li bilan (avtomatlashtirilgan usul) va faqat 
kompyuteming o ‘zida (avtomatik usul) bajarilishi mumkin. ALS DT
61

---

ana shu aytib o ‘tilgan usullarni mos tushishligini ta’minlashlari 
kerak. So‘ngra yaratilgan DT komponentlarini bosqichma-bosqich 
ishlatish imkoniyati yaratilishi kerak.
Bu talab DT ni kengaytirish hisoblanib, DT ni yaratishni 
rejalashtirishda funksional tugallangan qismlari uchun ham e ’ti- 
borga olinishi kerak hisoblanadi. ALS lami yaratishning murak- 
kabligi sababli, ulaming funksional tugallangan qismlarini bos­
qichma-bosqich ishga tushirish sezilarli iqtisodiy samara berishi 
mumkin.
DTning yana bir muhim funksiyasi, ALS larda ishlash 
jarayonida loyihalovchilarni mehnatlarini, avtomatlashtirilmagan 
loyihalashga nisbatan osonlashtirish hisoblanadi. Bu esa quyidagilar 
hisobiga amalga oshiriladi:
- kerakli, xohlagan loyiha m a’lumotlarini bir marotaba kiritish 
va uni barcha komponentlarga avtomatik uzatish;
- loyihalovchi tomonidan tabiiy tillarga yaqin bo‘lmagan 
maxsus til vositalaridan imkon boricha maksimal foydalanish;
- loyihalash natijalarini tasvirlashning oddiy va ko‘rinarli 
bo‘lishligi;
- loyihalashni bajarishni kuzatib borish imkoniyatining borligi 
va tuzatish kiritish kerak bo‘lganda operativ ta ’sir ko‘rsatish 
mumkinligi;
- loyihalash obyekti izohiga va uning hujjatlariga avtomatik 
o ‘zgartirishlar kiritish.
Bundan tashqari, foydalanuvchilardan ALS ta’minoti vosita­
larining ichki strukturalari bo‘yicha hech qanday bilim talab 
qilinmaydi.
ALS larda kiritilayotgan axborotlami maksimal nazorat qilishni 
ta ’minlovchi maxsus dastur vositasi bo‘lishi kerak. Tashkiliy 
jihatdan olib qaraganimizda, nazorat qilish ALS adminstratsiyasi 
vazifasi hisoblanadi.
ALS lar DTini yaratishda vaqtni iqtisod qilish uchun, ishlati- 
layotgan kompyuter tarkibiga kiruvchi umumiy dasturlardan foyda­
lanish ham muhim hisoblanadi.
Yuqorida k o ‘rib o ‘tilgan talablarni qondirish murakkab masala 
hisoblanadi. Shuning uchun ALS DT tarkibi funksional m o‘ljal- 
lanishi bo‘yicha bir qancha iyerarxik komponentlarga ajratiladi.
62

---

Ularga loyiha m a’lumotlami o ‘zgartirish operatsiyasini bajaruvchi 
amaliy DT modullari to ‘plami, berilgan ketma-ketlikda amaliy DT 
modullarini bajarilishini tashkil etuvchi boshqaruvchi dastur, 
m a’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi, ALS ni boshqaruvchi, 
ALS administratsiyasi va loyihalovchi o ‘rtasidagi aloqani qo‘llab- 
quvvatlovchi dasturlar kiradi (3.7-rasm).
DT ning barcha komponentlari kompyuteming matematik 
ta ’minoti vositalariga asoslanadi, shuning uchun ular ALS DTning 
hamma talabalariga to‘liq javob beradi, bu esa uni yaratish va undan 
foydalanishni osonlashtiradi. 
Kompyuter MT va ALS DT 
o ‘rtasidagi bo giiqlik 3.7-rasmda ko‘rsatilgan. MTdan keyingi 
darajada ALS m a’lumotlari bazasiga kiritilgan amaliy DT dastur 
modullari turadi.
lo y ih a lo v ch i 
a d m i n i s t r a t o r