«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

Dasturiy
ta 'minotning yaxlitligini 
nazorat 
qilish
quyidagi 
usullarda 
o‘tkaziladi:
• dasturiy ta ’minotning yaxlitligini tashqi vositalar (yaxlitlikni 
nazorat qilish dasturlari) yordamida nazorat qilish;
• dasturiy ta ’minotning yaxlitligini ichki vositalar (dastuming 
o‘ziga kurilgan) yordamida nazorat qilish.
Dasturlaming yaxlitligini tashqi vositalar bilan nazorat qilish 
tizimni ishga tushirishda bajariladi va dasturlar ayrim bloklarining 
nazoratli miqdorlarini ulaming etalonli miqdorlari bilan taqqos- 
lashdan iborat bo‘ladi.
Dasturlaming yaxlitligini ichki vositalar bilan nazorat qilish 
dasturni ishlashga har bir tushirishda bajariladi va dasturlar ayrim 
bloklarining 
miqdorlarini 
ulaming etalonli miqdorlari 
bilan 
taqqoslashdan iborat bo‘ladi. Bunday nazoratda ichki foydalanish 
uchun dasturlardan foydalaniladi.
Amaliy va maxsus dasturlarni tartib buzuvchi tomonidan maxfiy 
axborotlami olish maqsadida ruxsatsiz o ‘zgartirilishi axborotga 
ruxsatsiz kirishning ehtimol b o ‘lgan kanallaridan biri b o ‘ladi. Bu 
o‘zgarishlar kirishni cheklovchi qoidalami o‘zgartirish yoki ulami 
chetlab o ‘tish (amaliy dasturlarda himoyalash tizimi qo‘llanilganda) 
yoki bevosita amaliy dasturlardan maxfiy axborotlami olishning 
sezilmaydigan kanalini tashkil qilish usuli yuqoridagi holga qarama- 
qarshilik qiluvchi usullardan biridir. Ammo bu usul yetarli emas, 
chunki u yaxlitlikni nazorat qilish dasturi tartib buzuvchi tomonidan 
o'zgartirish kiritish deb faraz qiladi.
Tijorat axborotlarini himoyalashda qoidaga k o ‘ra, m a’lu­
motlaming ruxsatsiz kirishidan himoyalashning har qanday vositalari
465

---

va tizimlaridan foydalaniladi, ammo har bir holda himoyalanayotgan 
axborotlaming muhimligi va uni yo‘qotishdan olinadigan zararlami 
haqiqiy baholash kerak.
Himoyalash darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik 
qimmatdir. 
Harajatlami 
qisqartirish texnik vositalami 
stan- 
dartlashtirish yo‘nalishida ketmoqda. Bir qator aniq maqsadlar va 
sharoitlardan kelib chiqqan holda, attestatsiyadan o‘tgan namunaviy 
vositalami, hatto ular b a’zi bir parametlar bo'yicha bo'shroq 
b o isalar ham qo'llash tavsiya etiladi.
Axborotlami himoyalash har hil usullar bilan ta’minlanishi 
mumkin, ammo kriptografik usullar asosida qurilgan tizimlar va 
vositalar eng ishonchli va samarali (aloqa kanallari uchun yagona 
maqsadga muvofiq) bo'ladilar. Nokiptografik usullardan foy- 
dalanilgan holda amalga oshirilgan tadbirlaming yetarliligining 
isboti 
va 
tizimga 
ruxsatsiz 
kirishdan 
himoyalanganligining 
ishonchliligini asoslash katta qiyinchilik tug'diradi.
N azo rat savollari
1.BnAATni ishlab chiqish muammo va xususiyatlari nima- 
lardan iborat?
2. Bankda boshqaruvni to ‘g ‘ri chiziqli, shtabli, to ‘g ‘ri chiziqli 
shtabli tashkil qilinishining mohiyatini aytib bering?
3. Tijorat bankining tashkiliy-tarkibiy tuzilmasi nimalardan 
iborat?
4. BnAATning axborot, texnik va dasturiy ta’minotini tavsiflab 
bering.
5. Bank sohasida «mijoz-server» texnologiyasini ko'llanili- 
shining asosiy maqsadi nima?
6. Bank axborotlarini «on-layn» va «off-layn» usullarida uzatish 
nimalardan iborat. Ulaming asosiy farqini ayting.
7. BnAATning tarkibiy tuzilishini aytib bering.
8. Bank tizimi modullari va ular orasidagi hisob-kitoblami 
avtomatlashtirish nimalardan iborat?
466

---

19-mavzu. MARKETINGNING AXBOROT TIZIM I
19.1. Marketingning axborot tizimining vazifalari.
19.2. Axborot tizimlari tizimchalarining ta'riflari.
19.3. Axborot - tijorat faoliyatining predmeti sifatida.
19.4. Marketing axborot tizimi hisobotlarining turlari.
T ayanch ib o ralar: marketing tadqiqotlari, mahsulotni 
yaratish, tovarga narxni shakllantirish, tovarlami sotish, sotish 
shahobchalaini joylashuvi, talab va taklifning tahlili.
19.1. M arketingning axborot tizim ining vazifalari
Marketingning vazifasi firmaning maqsulotlar va xizmatlariga 
iste’molchilar doirasi, ulaming so‘rovlari va ehtiyojlrini belgilash, 
bu zaruriyatlar va so‘rovlami qanoatlantiruvchi maqsulotlar va 
xizmatlami rejalashtirish va yaratish, ulami reklama qilish, ilgari 
surishdan iboratdir. Sotish va marketing xizmatlari birinchi navbatda 
maqsulotlar va xizmatlami sotilishi uchun m a’suldirlar. Sotish 
xizmati buyurtmachilar va iste’molchilar bilan aloqalami ushlab 
turadilar, ularga tovarlar va mahsulotlami sotadilar, hamda 
buyurtmalami 
qabul 
qiladilar. 
Bu 
vazifalarga 
muvofiq 
marketingning axborot tizimi quyidagi vazifalami hal qiladi:
- tovarlar va xizmatlami yaratish;
- tovarlar vaxizmatlami sotish;
- narxlami shakllantirish;
- bozordagi ilgari surishlaming samaradorligi;
- sotishlaming bashorati.
Marketing tovarlami ishlab chiqarish va xaridorlarga kerakli 
vaqt, miqdor va sifatda, shuningdek yuqori samara hamda foyda 
evaziga sotishni tashkil etish va boshqarish maqsadida vujudga keldi 
va xizmat qilmoqda. Iqtisodchi olimlar ta’kidlashlaricha marketing 
xizmatlaridan foydalanish jamiyat, xaridorlar, ishlab chiqaruvchilar 
va nihoyat marketing organlarining o ‘zlariga ham benihoya katta
foyda keltirar ekan. Bozor iqtisodiyoti o‘z mohiyatiga ko‘ra har 
qanday jism oniy va yuridik shaxslar o ‘z faoliyatlaridan naf ko‘- 
rishlari, m a’lum daromad olishlari va samarali ish yuritishlarini 
taqozo etadi.
467

---

Marketing 
axborot 
tizimining 
tizimchalari 
xizmatlari 
xodim lariga 
yuqorida 
sanab 
o ‘ttilgan 
amallam i 
bajarishda 
komaklashadilir. Quyidagilar axborot tizimini faoliyat yuritishi 
uchun kiruvchi m a’lum otlar b o ‘ladilar:
- strategik r e j a ;
- transaktsiyalam i ishlab chiqish tizimi (TIChT) dan 
m a’lumotlar;
- rahiblar haqidagi m a ’ lumotlar;
- bozomi o'rganib chiquvchi natijalar.
Tashkilotning strategik rejasi butun marketing faoliyatini 
amalga oshirish uchun asos b o ‘lib xizm at qiladi, 
chunki 
tashkilotning yaqin vaqtdagi istiqbollarini belgilab beradi.
TIChT tizimni sotishlar, tovarlar, xaridorlar, sotish joylari 
haqidagi va boshqa m a’lum otlar bilan ta ’minlaydi.
Tashqi m a’lum otlar - bu raqiblar haqidagi axborotlar (yangi 
tovarlar va xizmatlar, narxlar, ular faoliyatining zaib va kuchli 
tomonlari va bosh.), hamda TIChT vositasida kelib tushadigan 
tovarlam i sotish natijalari va h.k. Quyidagi 19.1- rasm da bozom ing