Nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Sotsial tushunchasi
Sotsiologiya fanida jamiyatning o„zgarish (sotsial jarayon, sotsial dinamika, sotsial o'zgarish, sotsial 
taraqqiyot va boshq.) mexanizmlarini tahlil etish va tavsiflash uchun maxsus ibora yaratilgan. Sotsial 
jarayon (lot. processus — olg„a siljish) — bu sotsial hodisalar va sotsial tizimlaming rivojlanish 
bosqichlari, holatlarining izchillik bilan almashib turishidir. Shuningdek, sotsialjarayon qandaydir 

---

natijaga erishish uchun izchil xattaharakatlaming yig„indisini ham anglatadi. Masalan, o„quv 
jarayoni o„quv mashg'ulotlarining alohida turlarini izchillik bilan almashib turishini ifodalaydi: 
ma‟ruza — mustaqil ish — amaliy mashg„ulot — individual suhbat. Bu jarayonning natijasi ta‟lim 
olayotganlaming u yoki bu darajadagi o„zlashtirishi hisoblanadi. Sotsial jarayonning strukturasi o„z 
ichiga quyidagi unsurlarni oladi:
1) sotsial harakat subyekti (shaxs, sotsial guruh, sotsial tashkilot);
2) sotsial harakat obyekti (sotsial harakat yo„nalgan sotsial hodisa);
3) sotsial harakatning kechishi uchun shart-sharoitlar (sotsial jarayon nafaqat subyektning obyektga 
ta‟siri, balki sotsial muhitning xususiyatlari bilan tavsiflanadi);
4) uning o'zini maqsadga muvofiq tarzdagi sotsial harakati:
5) sotsial harakat natijasi (subyektning sotsial obyektga ta‟siri natijasida unda paydo bo'ladigan 
o'zgarishlar);
Sotsial jarayonlar turli-tumandir. Sotsial jarayonlaming turli asoslari bo„yicha uning ko„plab 
tasniflashlar shakllandi:
1) namoyon bo'lish sohalari bo„yicha — iqtisodiy, siyosiy, ekologik va hokazo;
2) paydo bo „lish mexaniz/nlari bo„yicha — o„z-o„zidan tabiiy ravishda, ongli ravishda, tabiiy-
tarixiy;
3) boshqaruvchanlik darajasi bo'yicha — boshqariladigan,- bo„sh boshqariladigan, boshqarib 
bo'lmaydigan;
4) sotsial ta‟sir obyektining funksiyalari bo'yicha — funksional va disfunksional (funksionalligi 
buzilgan);
5) sotsial obyekt sifatiy holatining yo'nalganligi bo'yicha — progressiv (o'sib boruvchi), regressiv 
(orqaga ketuvchi), neytral (betaraf, o'rtada turuvchi); '
6) obyektning sifatiy o'zgarishining intensivligi (kuchayishi va tezlashishi) bo'yicha — 
evolyutsiyaviy (tadrijiy) va revolyutsiyaviy (inqilobiy).
Sotsial o'zgarishlar
— bu qandaydir sotsial obyektning oldingi va hozirgi holati o'rtasidagi sezilarli 
farqlanishlar hosil qiluvchi sotsial jarayoniar natijasidir. Sotsiologiya tarixida sotsial o'zgarishlarning 
umumiy sabablarini aniqlashga doir ko'plab urinishlar yuz bo'lgan. Tarixiy rivojlanish texnologik 
rivojlanish, sotsial ixtiloflar, integratsiyalar, moslashuvlar, g'oyalar va ilohiy kuchlar ta‟siri kabilar 
bilan bog'liq holda yuz beradi. Nazariyalaming har birida sotsial o'zgarishlarning qandaydir omili 
e‟tiborga olinganligi uchun ham bu sohada natijalaiga erishish qiyin kechdi. Chunki, sotsial 
o'zgarishlami tizimli yondashuv vositasida tadqiq etish uchun aniqlangan barcha ilmiy natijalar 
yig'indisi va muayyan tegishli davming lahzalari ichidan eng asosiylarini ajratib olish asosida 
o'rganish zarur edi. Zero, har qanday sotsial o'zgarishlar aniq tarixiy kenglik-vaqtning uzluksizligi 
asosida sodir bo'ladi.