O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti

birinchidan
, yuqori texnologiyali rivojlanayotgan firmalar raqobat kurashi 
bо‘lishidan manfaatdor emas. Shu sababli ular bozordagi yuqori foyda keltiradigan 
bо‘shliqni egallashga harakat qilib, tor darajada ixtisoslashgan mahsulot ishlab 
chiqarishga intiladilar; 
ikkinchidan,
firmalar yirik korxonalardan butlovchi qismlarni sotib olish 
orqali ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirishga intiladilar; 
uchinchidan,
kо‘pchilik firmalar ishlab chiqarish jarayonini yengillashtirish 
maqsadida yo bitta turdagi mahsulot ishlab chiqarishga yoki bir turdagi 
texnologiyaga ixtisoslashadilar. Ular ana shu mahsulot yoki texnologiyani 
iste’molchilarning talabiga moslashga harakat qilishadi. Yirik korxonalarga esa 
keng istemolchilarning talabini qondirishga mos bо‘lgan standart mahsulotlarni 
ishlab chiqarish xos. Kichik korxonalarning yirik korxonalardan farqi va afzalliklari 
ham shundadir; 
tо‘rtinchidan,
deyarli barcha kichik korxonalar mustaqillikni saqlab qolishga 
intilib, tashqaridan mablag‘ jalb etmaslikka harakat qiladilar. Mutaxassislarning 
fikricha, kichik firmalar mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi rivojlanib borishi 
bilan mustaqillikka va о‘ziga xos bо‘lgan ijtimoiy-madaniy muhitni shakllantirishga 
harakat qiladilar. 
Yuqorida bayon etilganlar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, 
О‘zbekistonning xorijiy mamlakatlar korxonalari bilan raqobatbardoshlik darajasi 
kо‘tarilishiga imkon beruvchi eng muhim omillardan biri kichik korxonalarning 
butun bir tarmog‘ini vujudga keltirishga imkon beruvchi qulay shart-sharoitlarni 

---

29 
yaratishdirki, bunday korxonalar yigindisi raqobatli bozor muhitini yaratishga 
imkon bersin. 
Demak, respublikamiz mintaqalarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
bilan shug‘ullanuvchi korxonalarga alohida e’tibor qaratish, bu jarayon yangi 
innovatsiyalar, tashabbuskorlikni talab etishini, shular asosidagina iqtisodiy 
rivojlanishni ta’minlash mumkinligini unutmaslik kerak. Shunday ekan,
mintaqalardagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi 
korxonalar rahbarlari fan va texnika sohasidagi eng sо‘nggi innovatsiyalarni ishlab 
chiqarishga joriy etishga alohida e’tibor qaratishlari lozim. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati 
rivojlanishining makroiqtisodiy va mintaqaviy tendensiyalarini iqtisodiy tahlil etish 
maqsadida kichik biznesni mintaqalarda rivojlantirishning tashkiliy-uslubiy 
modelini ishlab chiqishga harakat qilamiz. Bunda makroiqtisodiy tendensiyalarning 
ijtimoiy, texnologik, iqtisodiy va siyosiy jihatlari hamda mintaqalar 
rivojlanishining kuchli va zaif imkoniyatlari baholanadi; kelgusi rivojlanishning 
xavf-xatarlari turkumlashtiriladi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishining strategik vazifalari sifatida: eng 
muhim ustuvor yо‘nalishlar rivojini rag‘batlantirish; salohiyatlilarga qulayliklar
yaratish; tarmoq va hudud rivoji uchun zarur, ammo rentabelligi past bо‘lgan 
subyektlarni qо‘llab-quvvatlash; yuqori foyda keltiradigan bо‘shliqni egallashga 
ixtisoslashuv; yirik korxonalar bilan kooperatsiyalashuv; iste’molchilar talabiga 
moslashuv; mustaqil tadbirkorlik muhitini mustahkamlash kabilarni kо‘rishimiz 
mumkin. 
Bugungi kunda mintaqalarda ishlab chiqarishni texnik jihatdan muntazam 
modernizatsiya qilib borish uchun samarali rag‘batlantirish tizimini yaratishimiz 
zarur. Bu borada modernizatsiya qilish va yangilash jarayonlarini jadallashtirish 
uchun korxonalarning о‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar hisobidan 
yо‘naltirilayotgan sarmoyalarini uch yilga daromad (foyda) solig‘idan, о‘rnatilgan 
va ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan yangi uskunalarni esa mulk 
solig‘idan ozod qilish bu masalaga ijobiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin.

---

30 
Davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlash deganda, bir tomondan, davlat 
tuzilmalari tomonidan kichik kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning 
raqobatbardoshligini rivojantirishni rag‘batlantirish uchun iqtisodiy va huquqiy 
sharoitlarni yaratish tushunilsa, boshqa tomondan, unga moddiy va moliyaviy 
resurslar kiritish kо‘zda tutiladi. Davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlash oqilona 
dotatsiyalar, soliq solish, kreditlash, sug‘urtalash va investitsiyalashdagi 
imtiyozli tartiblar va xokazolar shaklida namoyon bо‘lishi kerak. Bu holda, u 
boqimandalikni rag‘batlantirish bо‘lmaydi va kichik korxonalar tomonidan 
doimiy holat yoki raqobatbardoshlik va rentabellikni oshirishning asosiy manbai 
sifatida qaralmaydi. Zamonaviy sharoitlarda davlat kо‘magining asosiy 
tamoyili biznesni ma’muriy-direktiv boshqarishni asta-sekin qisqartirish va 
bozor xо‘jaligini barqaror yuritish uchun iqtisodiy va huquqiy sharoitlar yaratish 
bо‘lmog‘i lozim. Davlat kо‘magi tarmoqli, geografik, milliy, tarixiy 
xususiyatlar va an’analar, shuningdek, xorijiy tajribani hisobga olgan holda kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlikning raqobatbardoshligini rivojlantirish uchun 
iqtisodiy va huquqiy sharoitlar, omillar yaratish sifatida namoyon bо‘lishi kerak. 
Kichik biznes va xususiy kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat 
tomonidan qо‘llab-quvvatlashning eng muhim vazifalari kichik korxonalarga 
teng huquqlarni ta’minlash, kichik va yirikroq korxonalar о‘rtasidagi xо‘jalik 
imkoniyatlari bо‘yicha farqni imkon qadar kamaytirish, О‘zbekiston 
xо‘jaligining bozor tizimini shakllantirishning bazaviy jarayonlarida kichik va 
yirik kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning eng maqbul nisbatini 
ta’minlashdan iborat. Bu, birinchi galda raqobatli bozor musobaqasida teng 
huquqlilikni, faoliyat turini erkin tanlash va mustaqillik hamda ishbilarmonlikni 
namoyon etishning shakl va usullarini erkin tanlash sharoitida tadbirkorlik 
faoliyatini yuritishda teng imkoniyatlar yaratish, ularning huquqlari va 
javobgarligini, imkoniyatlari va tavakkalchiligini aniq belgilashdir. Bunda 
ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik, siyosiy va boshqa qulay sharoitlar mavjud bо‘lsagina biznesni 
muvaffaqiyatli rivojlantirish mumkin. 

---

31 
Kichik biznes va xususiy kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning davlat 
tomonidan qо‘llab-quvvatlanishi xо‘jalik yuritish tizimini yaratishning bozor 
mexanizmlariga 
asoslanib 
respublikaning 
joriy 
va 
istiqbolli 
rivojlanish 
bosqichlaridagi 
ijtimoiy-iqtisodiy 
maqsadlarga 
erishish 
vositasi 
hamdir. 
Davlatning iqtisodiyotga, shu jumladan kichik biznes taraqqiyotiga bevosita ta’sir 
kо‘rsatishi davlat tomonidan shu sohaga taalluqli qonunlar yaratilishi bilan amalga 
oshiriladi. "О‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan «Kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik 
tо‘g‘risida», 
«Mulkni 
davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish», «Korxonalar tо‘g‘risi»da, «Kichik va xususiy tadbirkorlikni 
rivojlantirishni rag‘batlantirish» tо‘g‘risidagi qonunlar shu yо‘lda amalga 
oshirilayotgan ijobiy ishlar natijasidir. Jumladan, «Kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik tо‘g‘risida»gi qonunda bu faoliyat bilan, ayrim kategoriyadagi 
shaxslardan tashqari barcha, jismoniy va yuridik shaxslar shug‘ullanishi mumkin, 
deyilgan. Davlat idoralari va boshqaruv muassasalarida ishlovchilar, shuningdek, 
prokuratura va sud mahkamalari xodimlarining tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug‘ullanishi man etilgan. 1995 yil 21 dekabrda О‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisi sessiyasida qabul kilingan «Kichik va xususiy kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirish tо‘g‘risida»gi qonunda tadbirkor va 
ishbilarmonlar uchun yanada kо‘proq imtiyozlar va kafolatlar berildi. Bu о‘z 
navbatida kichik biznes bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar va ishbilarmonlarning 
ishchanligini yanada faollashtirishga, mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmini 
oshirishga, 
inflyatsiya 
jarayonlarini 
sekinlashtirishga, 
iqtisodiyotni 
barqarorlashtirish va rivojlantirishga imkoniyat yaratadi.

Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab, iqtisodiyotning ushbu sektorini 

rivojlantirishning zarur meyoriy-qonunchilik hujjatlari qabul qilinib, ularni samarali 
amalga oshirish mexanizmi shakllana boshladi va uni davlat tomonidan keng 
miqyosda qо‘llab-quvvatlash tizimi vujudga keltirildi. 2000 yildan boshlab 
mamlakatimizda kichik biznes rivojlanishining о‘ziga xos yangi davri boshlandi. 
Bunga asos bо‘lib, О‘zbekiston Respublikasining «Erkin tadbirkorlik faoliyati 
kafolatlari tо‘g‘risida”gi Qonuni xizmat kilgan bо‘lsa, mamlakatimiz Prezidentining 

---

32 
2018 yil 11 apreldagi “Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi litsenziyalash va ruxsat berish 
tartib-taomillarini yanada qisqartirish va soddalashtirish, shuningdek, biznes yuritish 
shart-sharoitlarini yaxshilash chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Farmoni, 2000 yilning 23 
fevralida qabul qilingan О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Kichik 
va о‘rta biznes korxonalari hisobotini qisqartirish va tartibga solish chora-tadbirlari 
tо‘g‘risida»gi Qarori kichik biznes subyektlarining rivojlanishiga halaqit berib 
kelgan asosiy «byurokratik» tо‘siqning bartaraf etilishi va bu bilan ular faoliyatining 
rivojlanish imkoniyatlarining kengayishiga olib keldi. Shuningdek, iqtisodiyotni 
erkinlashtirish jarayonida kichik biznes subyektlarini rivojlantirishga aniq maqsadli 
yо‘naltirilgan tarzda yondashishga alohida e’tibor berila boshladi. Bunda 
mamlakatimiz ichki bozorini sifatli tovar va xizmatlar bilan ta’minlash borasida 
ustuvor ahamiyatga ega bо‘lgan tarmoqlarda kichik va xususiy kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar va imtiyozlar tizimi 
amal kila boshladi. Kichik biznes subyektlari faoliyatini moliyalashtirishning yangi 
mexanizmlaridan foydalanish yо‘lga qо‘yildi. 
Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish kichik va xususiy 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, korxonalar faoliyati 
samaradorligini oshirish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va eksport qilish, mavjud 
zahiralardan tejamkorlik bilan foydalanish asosida sifatli va arzon xalq iste’moli 
tovarlari ishlab chiqarib, xalq turmush farovonligini oshirish bugungi kunning 
dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati bugungi kunda yirik 
makroiqtisodiy ahamiyatga ega va uning holati talab va taklif nisbatida aholi 
moddiy iste’moli darajasida, daromad va harajatlarida, iqtisodiyotning tarkibiy 
tuzilishida о‘z aksini topadi. Shuning uchun ham bu sohada uning salohiyatidan 
foydalanish jarayonlarini о‘rganish dolzarb muammolardan biri bо‘lib bormoqda. 
Kichik biznes va xususiy kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yaqin va uzoq 
kelajakdagi rivojlanishi uning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, mahsulotni 
ishlab chiqarishdan iste’molchigacha yetkazishda zarur bо‘ladigan barcha 

---

33 
jarayonlarda uning salohiyati va imkoniyatlaridan samarali foydalanish lozim 
bо‘ladi.