Xarakatli 1p65. p65

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi
Toshkent — 2010
HARAKAÒLI O‘YINLAR
VA UNI
O‘QIÒISH MEÒODIKASI
Kasb-hunar kollejlari talabalari uchun
o‘quv qo‘llanma
P. Xo‘jayev, K.D. Rahimqulov,
B.B. Nigmonov

---

2
© Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010
–
–
–
4306021900
77
X
2010
360(04)
2010
ISBN 978-9943-05-360-1
Oliy va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi o‘quv metodik
birlashmalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
nashrga tavsiya etgan
BBK 74.202.5
X 98
Òaqrizchilar
:
K. Mahkamjonov 
– pedagogika fanlari nomzodi, professor
R. Salomov
– pedagogika fanlari doktori, professor
Harakatli o‘yinlar o‘quv qo‘llanmasi jismoniy tarbiya dasturi talablariga
mos ravishda kasb-hunar kollejlari uchun tayyorlangan.
Ushbu o‘quv qo‘llanmada harkatli o‘yinlarni kelib chiqishi tarixi, o‘yin-
larning tavsifi, harkatli o‘yinlarni o‘rgatish metodikasi, shuningdek, har xil
sport turlaridan berilgan yosh toifalariga mos ravishda qo‘llash metodikasi
keng yoritildi.
Mazkur o‘quv qo‘llanma kasb-hunar kollejlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib,
undan maktabgacha ta’lim, umumta’lim maktablari, akademik litsey o‘quvc-
lari va jismoniy tarbiya o‘qituvchilari ham foydalanishlari mumkin.

---

3
KIRISH
Bolalarni jamoatchilik, mehnatsevarlik va jamoat oldida o‘z
burchini his qilish ruhida tarbiyalash hozirgi kunning eng muhim
masalalaridan biri hisoblanadi. Bola maktabga qadam qo‘ygan
birinchi kunidan boshlaboq, unda mehnatga nisbatan muhabbat
uyg‘otish, uyushqoqlik, ishchanlik va boshlagan ishini oxiriga yetkaza
bilish xususiyatini tarbiyalash kerak. Buning uchun tarbiyaning barcha
vositalaridan, jumladan, bolalarning sevimli o‘yinlaridan foydalanish
ayni muddaodir.
O‘yinlar hayotdagi to‘siqlarni yengish hamda har xil xislat
va qobiliyatlarni ro‘yobga chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan jismoniy
mashqlarning turli majmuasini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari,
odatda, bolalar sevib o‘ynaydigan, ularga baxt va quvonch baxsh
etadigan musobaqa elementlari ham harakatli o‘yinlarga kiradi.
Ma’lumki, kichik maktab yoshidagi bolalarning o‘yinlari
taqlid qilish tabiatida bo‘ladi. Bola tevarak atrofidagi borliqni
kuzatadi, undagi ba’zi narsalarni o‘yinga kiritadi va shu o‘yin
vositasida o‘zini qurshab turgan olamni bilib oladi, shunday
ekan, unda turmush hodisalariga nisbatan muayyan munosabat
paydo bo‘ladi.
Ushbu o‘quv qo‘llanma to‘rtta bobdan iborat bo‘lib, birinchisi
– harakatli o‘yinlarning kelib chiqishi tarixi, ikkinchisi – harakatli
o‘yinlar haqida asosiy tushuncha va pedagogik ahamiyati, uchinchisi
– harakatli o‘yinlarni tashkil qilish shakllari, jismoniy tarbiya
darslarida harakatli o‘yinlarni o‘tkazish metodikasi, to‘rtinchisi –
sinfdan va maktabdan tashqari vaqtda harakatli o‘yinlarni o‘tkazish
metodikasi kiritilgan bo‘lib, o‘yinlarni o‘rgatish va o‘tkazish
metodikalari har tomonlama yoritilgan.

---

4
Kitobda bayon etiladigan o‘yinlar, chunonchi, yurish, yugurish,
sakrash, uloqtirish, tirmashib chiqish kabi mashqlar bola harakat-
larini rivojlantirish va takomillashtirishda katta ahamiyatga ega bo‘-
ladi. O‘quvchilarda harakatlarning takomillashishi bilan birga,
jismoniy qobiliyat ham taraqqiy eta boradi, yurak va nafas olish
sistemasining faoliyati yaxshilanadi.
Ushbu o‘quv qo‘llanma kelajakda jismoniy tarbiya o‘qituv-
chilariga, talabalarga, tarbiyachilar va kollejlarning o‘quvchilari uchun
ham foydali bo‘ladi.

---

5
I bob
HARAKAÒLI O‘YINLARNING KELIB
CHIQISHI ÒARIXI
Òarixiy ma’lumotlarga qaraganda ibtidoiy ovchilar hayotida
ovchilik o‘yinlari muhim o‘rin tutgan. Ba’zi manbalarda ular ovdan
oldin o‘tkazilishi yozilgan bo‘lsa, boshqalarida ovdan so‘nggi o‘yinlar
haqida fikrlar bayon etilgan. Agar bu ma’lumotlarni chuqurroq tahlil
etadigan bo‘lsak, unda ovchilik o‘yinlari ovdan oldin ham, undan
so‘ng ham o‘tkazilgan, deyish mumkin. Ovdan oldingi o‘yinlar –
avvalda mashq (ovga tayyorgarlikni tekshirish, ovga ruhiy va jismoniy
tayyorgarlik) vazifasini o‘tagan hamda jiddiy o‘ziga xos kichik ibtidoiy
odamlar o‘ljani osongina qo‘lga tushirish, unga yaqinlashishni o‘rga-
nishgan, buning uchun niqob kiyib, hayvon qiyofasiga kirish, uning
yurish-turishlari va tovush chiqarishlarini mashq qilishgan. Aynan
ana shunday o‘yinlar jarayonida yoshlarni ham ov qilishga o‘rga-
tishgan. Shu boisdan ham u o‘ziga xos maktab vazifasini o‘tab, bir
tomondan, ovchilar mahoratini o‘stirishga yordam bergan bo‘lsa,
ikkinchi tomondan esa, ularda taqlid san’atini shakllantirgan va
rivojlantirgan.
Ovdan so‘nggi o‘yinlar ov muvaffaqiyatli tugagandagina uyush-
tirilgan deb tahlil qilish mumkin. Chunki o‘lja bilan qaytish, bu –
ziyofat, xursandchilik qilishga, butun jamoaning bayram qilishiga
imkon yaratgan.
O‘rta Osiyo hududida ibtidoiy odamlar hayotida ham ovchilik
o‘yinlari bo‘lgan. Paleolit davri Boysun tog‘idagi Òeshiktosh g‘oridan
bundan yuz ming burungi pespertol (o‘rta paleolit) odam suyagining
topilishi, Samarqanddagi Omonqo‘ton qishlog‘idagi g‘ordan topilgan
tosh qurollar, Surxondaryoning Zarko‘t kamarida alvon rangdagi
suratlar, Xo‘jakent qishlog‘idagi toshlarga chizilgan kiyik hamda
ho‘kiz tasviri va boshqa ko‘pgina arxeologik topilmalar va ulardagi
tasviriy san’atga oid elementlar, jumladan, bolalar folklor o‘yin-
larining eng sodda shoxobchalarga ega ekanligidan dalolat beribgina
qolmay, balki uning tug‘ilishi bosqichlarini aniqlashga ham yordam

---

6
beradi. Mazkur suratlarda ibtidoiy kishilarning qadimgi ovchiligi,
hayvonot olami va tabiat bilan bog‘liq marosimlari aks etib, ov
vaqtida jonivorlar terisidan niqob kiyib yurishlari, bir tomondan,
ov jarayonida yovvoyi hayvonlarni hurkitib yubormaslikni ko‘zlasa,
ikkinchi jihatdan, ularning tushuncha va e’tiqodlarini etnografik
hamda urf-odatlari, qadriyatlarini ham ifoda etadi. Farg‘onaning
Saymalitosh tog‘i g‘orlariga chizilgan rasmlar (eramizdan oldingi
II–I asrlar) hayvon terisini yopinib, o‘yinga tushayotgan shikor
marosimlaridan dalolat beradi. Hayvonlar to‘dasiga yaqinlashish
uchun ibtidoiy odam hayvon yoki qushlarga aynan taqlid qilish,
buning uchun esa ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, yurish-
turishlarini, o‘t-o‘lanlar bilan oziqlanishlarini, bir-birlari bilan oli-
shishlarini, hurkib qochishlarini, hatto tovushlarini ham o‘rganishga
to‘g‘ri kelardi. Nihoyat, yovvoyi hayvonlarni ov qilish shart-sharoiti
odamning chaqqon va abjir, jasur va toliqmas bo‘lishini, buning
uchun doim tinimsiz shug‘ullana borishini talab qilardi. Bularning
hammasini o‘z navbatida ibtidoiy odamda jismoniy-ritmik yoki
tabiat hodisalariga taqlid qiluvchi pantomima harakat va o‘yinlar,
qahramonlik raqslarining tug‘ilishiga olib kelar edi. Òog‘ qoyalari
va g‘orlarda chizilgan suratlardagi o‘yin tasviri mazmun-ma’no va
shakl-shamoyil jihatdan turli xarakterga ega. Ayrimlari ov va mehnat
jarayonini, ba’zilari esa tabiat hodisalariga taqlid shaklida, boshqalari
jangovarlikni, afsungarlikni, imo-ishora va pontomima san’atini
eslatadi. Dastlabki paytlarda shovqinli betartib o‘yinlar bora-bora
musiqaviy ohang pantomima hamda plastik harakatlar orqali amalga
oshirila boshlangan keyingi davrlarda, bunday etnografik talqindagi
o‘yinlar turli shakllarga ko‘chib «Ayiq o‘yini», «Dev o‘yini», «May-
mun o‘yini», so‘ngra «Pishiq o‘yin», «Ot o‘yini», «Yumronqoziq
o‘yini», «Echki o‘yini», «Bo‘ri o‘yini», «Kaltak o‘yini», «Burgut
o‘yini», «It o‘yini (irillatar o‘yini)», «Quyon o‘yini», «Òulki o‘yini»,
«Jak-jaku o‘yini» kabi ko‘pgina o‘yinlar, pantomimalari avloddan-
avlodga o‘tib kelayotgani ma’lum. Ular bevosita yoxud bilvosita
bolalar folklor o‘yinlariga aloqadordir. Shu tariqa «o‘yin» so‘zi turkiy
xalqlarning o‘ynamoq so‘zi bilan bog‘liq holda (uy, aql, hikmat
ma’nolarini beradi). Aql fahmni, harakat va imo-ishoralar vositasida
ifoda etmoqlik esa o‘yinlarning dunyoga kelishida muhimdir.
O‘zbek an’anaviy bolalar folklor o‘yinlarining mavzu qamrovi
va ijro uslublari juda keng. Ijtimoiy hayot, kishilar munosabatlarining

---

7
biron-bir jabhasi yo‘qki, ular o‘yinlar nazariga tushmagan bo‘lsin.
Xalqimizning dehqonchilik, chorvachilik, bog‘dorchilik, polizchilik
madaniyati deysizmi, kasb-hunar va ilm-bilim sohasi deysizmi,
falsafiy, estetik, axloqiy yoxud ta’lim-tarbiya, axloq-odob bobidagi
qarashlari deysizmi – barchasi an’anaviy o‘yinlarga mavzudir. Xu-
susan, o‘zbek bolalar folklor o‘yinlari boshdan-oyoq ma’naviy,
ma’rifiy va axloqiy tushunchalar bilan yo‘g‘rilgan. Xalqimizning
ming-ming yillarda bosib o‘tgan tarixiy yo‘lida, tajriba-sinovlardan
qayta-qayta o‘tib, yaxlit va mukammal holga kelib, bizgacha yetib
kelgan bolalar folklor o‘yinlarining mazmun yo‘nalishiga qarab
quyidagicha turlarga bo‘lish mumkin:
1. Mavsumiy bolalar folklor o‘yinlari: ilk bahor, yoz, qish
mavsumlarida o‘ynaladigan folklor o‘yinlar.
2. Marosim bolalar folklor o‘yinlari: rasm-rusumlar, odatlar,
marosimlar, an’anaviy bayramlarda o‘ynaladigan o‘yinlar.
3. Mehnat bilan bog‘liq bolalar folklor o‘yinlari: «Yerni tobiga
keltirish, haydash», «Ekin ekish», «Qovun-qovun», «O‘rik qoqish»,
«Qovun sayli», «Yanchiq», «Xo‘sh-xo‘sh», «Churey-churey», «Sigir
sog‘di», «Òuya qaytarish», «Ot sug‘orish» va boshqalar.
4. Oilaviy-maishiy bolalar folklor o‘yinlari: «Mehmon-mehmon»,
«Kelin tushirish», «Kelin-kuyov», «Ona bola», «Ovqat pishirish»,
«Uy jihozlash», «qo‘g‘irchoq o‘yini», «Non yopish», «Er-xotin»,
«Alla-alla», «Beshik bezash», «Beshikka belash» va boshqalar.
5. Jismoniy harakatli bolalar folklor o‘yinlari: «Quvlashmachoq»,
«Kes-kes», «Ko‘rpa yopildi», «Ziyrak», «G‘oz-g‘oz», «Koptokni
quvib yet», «Oq suyak», «Òo‘p-tosh», «Sinish», «Chiqildo»,
«Chopish», «Zuv-zuv», «Oq terakmi-ko‘k terak», «Eshak mindi»,
«Lanka», «Ot o‘yini», «Qiz quvdi» va boshqalar.
6. Mantiqiy bolalar folklor o‘yinlari: tez aytishlar, topishmoqni
topish o‘yinlari, aytishuvlar, savol-javoblar, o‘ylab top, xotirani
tiklash o‘yinlari, chamalashlar va boshqalar.
7. Hayvonlar va tabiat hodisalari bilan bog‘liq bolalar folklor
o‘yinlari.
8. Ermak bolalar folklor o‘yinlari.
9. Musiqa o‘yinlari.
Xalq o‘yinlari, jumladan, bolalar folklor o‘yinlari, eng qadim
zamonlardan boshlab xalq hayoti tarzini, ma’naviy-ma’rifiy, jismoniy
tayyorgarligini, estetik dunyoqarashini mujassamlashtirgan holda shu

---

8
kungacha rivojlanib, mazmun-maqsadiga ko‘ra teranlashib bizga
yetib kelgandir. Boshqa san’at turlaridan farqli o‘laroq, o‘yinlarda
xalq ruhiyati, psixologiyasi, koloriti va yosh avlod tarbiyasiga bo‘lgan
munosabatida yorqin aks etadi.
Òarixiy manbalarga qaraganda, kechki paleolit davrida (taxminan
miloddan 40–41 ming yil ilgari) yer yuzining shimolida Òotemga
oid «Ayiq bayramlari» bo‘lgan. Òotem – ayiqqa bag‘ishlangan afsona-
lardan bu bayram haqida ba’zi ma’lumotlarni topish mumkin (ular-
ning birida ayiq odamlarni ofatdan saqlab qoladi, buning evaziga
qabilaning eng go‘zal qizini ayiqqa turmushga berishadi. Ular o‘rta-
sidagi to‘y tasviridagi «Ayiq bayrami»ga oid ba’zi elementlarini aniq-
lash mumkin). Shuni eslab o‘tish kerakki, «Ayiq bayramlarining
variantlari va elementlari Sibir xalqlarining ba’zilarida XX asrning
boshlarida ham saqlangan va bunday bayramlarda ayiq obrazidagi
kishi bosh qahramon bo‘lib, u ayiq xarakterini qilib, raqsga tushib
yurgan. O‘rta Osiyoda esa «Ayiq o‘yini» (pantomimik raqs sifatida)
keyingi vaqtlarda yetib kelgan. Hatto hozirgi kunda ham O‘zbekiston
Respublikasi hududida va shuningdek, Òurkiya, Hindiston va Kavkaz
kabi joylarning ko‘chalarida ayiq o‘ynatib yurgan odamni, ya’ni
ayiqchini ko‘rish mumkin. Ular odamlar gavjum joylarda kichik to-
mosha ko‘rsatib yurishadi. Balki bu qadimgi ayiq o‘yinidan bizgacha
yetib kelgan elementlarning bir ko‘rinishi bo‘lishi ham mumkin.
Mehnat taqsimotining vujudga kelishi munosabati bilan qadimgi
odamlarning chorvachilik va dehqonchilikka o‘tishi (bu jarayon o‘rta
Osiyoda miloddan oldingi III ming yillik oxiri II ming yillik boshlariga
to‘g‘ri keladi) ana shu yangi sohaga oid odat, marosim va o‘yinlarni
vujudga keltira boshladi.
Ma’lumki, dehqonlarning hayotida eng quvonchli voqea bu
hosilni yig‘ish va yangi noz-ne’matlarni totib ko‘rish jarayoni bo‘lgan.
Yil bo‘yi kutilgan bunday jarayon, dehqonlarda bayram kayfiyatini
vujudga keltirgan. Bunday ko‘tarinki kayfiyatni harakatlarda aks
ettirish maqsadida kishilar o‘yinlar va marosimlarni tashkil qilishgan,
«Mehnat o‘yinlari» yaxshi kayfiyat bilan keng ma’noda aytilganda
bayram ruhiyatini vujudga keltirgan. Bronza davrlaridan boshlab
o‘troq dehqonchilikning vujudga kelishi va uning tez rivojlanishi
natijasida bahorda mehnat mavsumiga kirishish, kuzda hosilning
yig‘ib olish yakuniga bag‘ishlangan bayramlar va o‘yinlar shu tariqa
yuzaga kelib, ular yillar o‘tishi bilan an’anaga aylana boshlagan.

---

9
Demak, insonning «birinchi kasbi» – ovchilik asosida – «Ovchilik
o‘yinlari» vujudga kelgan bo‘lsa, uning dehqonchilikka o‘tishi va u
bilan shug‘ullanishi natijasida «Mehnat o‘yinlari» shakllanib, yangi
mehnat o‘yinlari va bayramlari uchun zamin yaratgan.
Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgor-
liklar» asari muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa Navro‘z bayrami kunlarida
har xil musobaqalar va o‘yinlar «Ko‘pkari», «Kurash», «Ekin ekish»,
«Xo‘rozlar jangi», poyga bayramning ko‘rki sanalgan. Shu bilan
birga bedana, xo‘roz, qo‘chqor urishtirish o‘yinlari ham o‘tkazilgan.
Shuning uchun xalq o‘yinlarining dastlabki namunalari insoniyat
ongi va tafakkuri bilan bog‘liqdir. Uning paydo bo‘lishida o‘sha
davr shart-sharoitlari, odamlarning ov va turmush tajribalari, dunyo-
qarashi, urf-odat va marosimlari asosiy rol o‘ynagan. Avvalo oddiy
og‘zaki bayonning dastlabki namunalari paydo bo‘lgan. Ular nihoyat-
da sodda bo‘lib, turli xildagi undov xitoblar va voqealarning bayoni-
dan iborat bo‘lgan. Ov jarayoni hamda tafakkurning rivojlanishi voqea
va hodisalar talqinida oddiy bayondan obrazli tasvirlashga olib keldi.
Eng qadimgi xalq o‘yinlari namunalari yozuv yuzaga kelmasdan
ancha ilgari paydo bo‘lgan. Ilk xalq o‘yinlari asl holda, to‘laligicha
bizga yetib kelmagan. U otadan-bolaga, avloddan-avlodga o‘tib, har
bir o‘yin turli xil ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarni bosib o‘tganligi sa-
babli uning shakli va mazmunida yangi-yangi variantlari yuzaga kelgan.
Xalq o‘yinlarining eng qadimgi namunalari ba’zi tarixiy yod-
gorliklar, ilmiy asar va yodnomalar orqaligina bizgacha yetib kelgan.
Eng qadimgi o‘yinlar jangnomalar, miflar, afsona va rivoyatlar,
qahramonlik eposlari, sanoqlar va raqslardan tashkil topgan.
Jahonga mashhur bo‘lgan olim, tibbiyot ilmining buyuk no-
moyandalaridan biri Abu Ali ibn Sino tibbiyotda jismoniy mashq-
larning roli katta ekanligini ilmiy asoslab, o‘sha vaqtlardayoq xalq
milliy o‘yinlari va milliy kurash haqida qimmatli fikrlarni yozib qol-
dirgan. Masalan, u quyidagi o‘yinlarni: «Yoydan o‘q otish», «Kichik
qurollar bilan chovgon o‘yinlari», «Bir oyoqda sakrash», «Yuqori-
dagi bir narsaga irg‘ib osilish», «Nayza otish», «Òosh ko‘tarish» va
shunga o‘xshash o‘yinlarni yozib qoldirgan. Unga tevarak-atrofidagi
shaxslar sen bilimdon va aqlli, o‘zing bolalarga har xil fanlardan bilim
berasan-u, yana ular bilan o‘ynaysan, deganlar, Ibn Sino bunday
tanqidiy mulohazaga: «Inson hayotining har bir davri o‘zining go‘zal-
ligiga ega. Bolalikning xususiyati esa o‘yin», deb javob bergan edi.

---

10
XI asrda yashab, ijod etgan Mahmud Koshg‘ariy «Devonu
lug‘otit – turk», ya’ni turkiy so‘zlar devonini tuzib chiqdi, unda
xalq o‘yinlarining 150 ga yaqin turlari tilga olinadi va shundan 20
ga yaqin o‘yinlarga ta’rif beriladi. Olim o‘yin turlari, o‘yinlarning
bola va kattalarning yosh xususiyatlariga nisbatan taqsimoti, mashg‘u-
lot, musobaqa turlarini bayon qiladi. Mahmud Koshg‘ariy bayonida
o‘yinlar nafaqat jismoniy, balki aqliy mashg‘ulotlarga ham bo‘linadiki,
ular diqqat bilan o‘rganilishga loyiq.
Hozirda biz «Sport musobaqalari» – deb qo‘llab yurgan ibora,
Mahmud Koshg‘ariy devonida «bahs» atamasi bilan berilgan. Bunday
«bahslar»ning turlari ko‘p bo‘lgan. Masalan, merganlikda bahs qil-
moq, o‘q-yoy otib, qush va hayvonlarni ovlamoq, shuningdek, arqon
taxtali sopqonlarda tosh otmoq bahsi. Buni «Oltin qovoq» o‘yini
deb ataganlar. Devonda bunday bahslarning qoida va shartlari, xillari,
g‘oliblarga beriladigan sovrinlar, asbob-anjomlarning nomlari bayon
etilgan. Ko‘rish bahsi ham turlicha bo‘lgan, chunonchi, bog‘dodi,
chalish, yeng silkish, bo‘yin qaytarish, baliq ovi, ovchilik bahslari
shular jumlasidandir.
Harakatli o‘yin haqida asosiy tushuncha
O‘yin – tarixiy tashkil topgan ijtimoiy voqea, mustaqil faoliyat
turi, insonga xosdir. O‘yin faoliyati juda ham turli-tumandir:
o‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan bolalar o‘yinlari, stol o‘yini, doira
bo‘lib o‘ynaladigan o‘yin, harakatli o‘yinlar, sport o‘yinlari.
O‘yin o‘z-o‘zini bilish vositasi, o‘yin-kulgi, dam olish, jismoniy
va umumiy ijtimoiy tarbiya vositasi, sport vositasi bo‘lishi mumkin.
O‘yin madaniyati elementi sifatida jamiyatning barcha madaniyati
turlariva kishilarning har xil ehtiyojlari bilan rivojlanadi: o‘yin-kulgi,
dam olishda, ma’naviy, aqliy va jismoniy kuchni rivojlanishida katta
o‘rin egallaydi.
O‘yin faoliyati – nafaqat madaniyatning bir elementi, balki
bolalar va o‘smirlarni tarbiyalashda ham foydali vosita hisoblanadi.
U har doim maqsadga yo‘naltirilgan va turli-tuman maqsadli yo‘l-
yo‘riq hamda asoslangan harakat bilan o‘ziga xos xususiyatni ko‘r-
satib turadi. O‘yin faoliyati ayniqsa bolalik davrida ko‘proq meh-
nat bilan umumiylikka ega bo‘ladi. Biroq o‘yin jarayonida hayotiy
ehtiyojlarni qondirish uchun kishi moddiy boylikni yarata olmaydi.

---

11
O‘yin – juda ham quvnoq jo‘shqin faoliyatdir, shuning uchun u
yoshlar va bolalar bilan tarbiyaviy ish olib borishda katta boylik
kasb etadi. O‘yinning turli-tumanligi katta-kichiklar orasida, ayniqsa
o‘smirlar va bolalar o‘rtasida eng keng tarqalgani bu harakatli o‘yin-
lardir. Ular esa ushbu o‘quv qo‘llanma fanining asosi hisoblanadi.
Harakatli o‘yinlarning o‘ziga xos xususiyati uning mazmuni
harakatning rolini yorqin ifoda qilish hisoblanadi (yugurish, sakrashlar,
uloqtirish, otish, to‘pni uzatish va ilib olish, qarshilik ko‘rsatish va
boshqalar). Bu o‘yinlar harakatlanish va uning mazmunini (mavzu,
g‘oyasi) asoslab beradi. U o‘yinda qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘lida,
turli-tuman qiyinchiliklarni, to‘siqlarni yengib o‘tishiga yo‘naltiriladi.
Harakatli o‘yinlarning orasida haqiqatan ham (elementar) hara-
katli o‘yinlar va sport o‘yinlari bilan farq qiladi. Haqiqatan ham
harakatli o‘yinlar o‘ynovchilarning o‘zlarini ixtiyoriy ravishda o‘r-
natilgan, maqsadga shartli ravishda erishishga yo‘naltirilgan, o‘zida
ongli ravishda tashabbuskorlik faoliyatini mujassamlashtirgan bo‘ladi.
O‘ynovchilarning maqsadga erishishida faol harakatlantiruvchi hara-
kat talab qiladi, uni bajarishi o‘ynovchilarni o‘zlarining ijod qilishiga
va tashabbuskorligiga bog‘liqdir (nishonga tezda yugurib borish,
nishonga tez otish, «raqibi»ga tez va epchillik bilan yetib olish yoki
undan o‘zib ketish va hokazo).
Harakatli o‘yinlar qoidalar bilan belgilanadi. Sport o‘yinlaridan
farqli o‘laroq, harakatli o‘yinlar qoidalariga shart-sharoitdan kelib
chiqib kelishilgan holda o‘zgartirish kiritish mumkin. O‘yin qoidasi
maqsadga erishish yo‘lida o‘yindagi qiyinchiliklarni va to‘siqlarning
xarakterini aniqlaydi.
Haqiqatan ham harakatli o‘yinlar o‘yin qatnashchilaridan maxsus
tayyorgarlikni talab qilmaydi. Shuning uchun o‘yin qoidasi o‘yin
qatnashchilari va rahbarlarning (o‘qituvchilar) o‘zlari o‘tkazilayotgan
o‘yinning sharoitiga qarab uni o‘zgartirib boradilar. Chunki unda
o‘ynovchilarning aniq belgilangan soni, maydonning katta- kichikligi
belgilanmagan bo‘ladi, shuningdek, asbob-anjomlar ham o‘zgartirib
turiladi (bulava yoki kegli, voleybol yoki oddiy to‘p, kichik koptoklar
yoki qum solingan xaltachalar, gimnastika yoki oddiy tayoqchalar
va hokazo).
Sport o‘yinlari – bu harakatli o‘yinlarning eng yuqori bosqichi-
dir. Bunda o‘yin qoidasi qat’iy belgilangan bo‘lib, ularda maxsus
maydon va jihozlar talab qilinadi. Sport o‘yinining o‘ziga xosligi

---

12
o‘yin jarayonida ma’lum taktikada o‘zini tutishi va murakkab harakat
texnikasi hisoblanadi. Bu esa o‘yin qatnachilaridan maxsus tayyor-
garlik va mashqni talab qiladi. Har bir sport o‘yini belgilangan
o‘yinchilarning soniga, maydon o‘lchamlari va asbob anjomlariga
ega bo‘ladi.
Ayrim sport o‘yinlarida ba’zi o‘yinchilarda mutaxassisligi bo‘lishi
zarurdir (hujumga, himoyaga, darvozabon va b.q). Sport o‘yinlarining
u yoki bu o‘yinida qat’iy qoidaga mos ravishda maxsus hakamlik
qilishni talab qladi. Ayrim sport o‘yinlarida o‘yin qatnashchilarining
tarkibiga qarab bir necha marta (o‘quvchilar yoki kattalar, erkaklar
yoki o‘smir qizlar) o‘zgartirilishi mumkin.
Sport o‘yinlari sport turi hisoblanadi. Bular bo‘yicha har xil
darajadagi musobaqalar o‘tkaziladi. Natijada sport o‘yinlari bo‘yicha
o‘tkaziladigan musobaqalarda eng yaxshi o‘yinchilarga sport razryad-
lari va unvonlar beriladi.
Ayrim harakatli o‘yinlar (masalan, «lapta», «voleybol» va hokazo)
mashg‘ulotning maqsadi, ko‘rsatmasi va uni tashkil qilish usullariga
bog‘liq holda, ayrim holatlarda haqiqatan ham o‘zining xarakteriga
qarab harakatli (elementlari) o‘yin deb yuritiladi, boshqalari esa
sport o‘yinlari sifatida o‘tkaziladi. Masalan, o‘yin qatnashchilari
tasodifan yig‘ilib qolganda (dam olish o‘yinlarida, sayllarda) ular
haqiqatan ham harakatli o‘yin xarakteriga ega bo‘ladi.
Harakatli o‘yinlardan yoshlar va bolalarning umumiy jismoniy
tayyorgarlik vositasi sifatida foydalaniladi, shuningdek, sport o‘yinla-
riga va boshqa sport turlariga hamda «Alpomish» va «Barchinoy» test
me’yorlarini topshirishga tayyorlash vositasi bo‘lib ham hisoblanadi.
Harakatli o‘yinlar o‘ziga xos bo‘lishi mumkin (yakka tartibda),
u hammadan ko‘proq tez-tez bolalarning o‘zlari tomonidan (to‘p
o‘yini, arg‘amchi bilan chambarakni aylantirish va boshqalar) tashkil
etiladi. Ulardan tarbiyachi-pedagog va yetakchilar tomonidan
bolalarning faol dam olishini tashkil qilish maqsadida foydalanish
mumkin (tanaffusda, kuni uzaytirilgan guruhda va boshqa holatlarda).
Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan (guruh) harakatli o‘yinlar alohida
pedagogik ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki ularda o‘ynovchi guruhlar,
sinflar, zvenolar, bo‘limlar va sport seksiyasida shug‘ullanuvchilar
qatnashadilar. Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinlarda har
doim musobaqalashish elementi o‘ziga xos bo‘lib (har bir kishi o‘zi
uchun yoki har bir kishi o‘z jamoasi uchun), shuningdek, belgilangan

---

13
maqsadga erishishida, qiziqishni uyg‘otishda bir-biriga yordam berish
va o‘zaro yordamdan iborat bo‘ladi. Jamoa o‘yinlarining o‘ziga
xosligi shundan iboratki, o‘yinda hamma – vaqt holatni o‘zgarib
turishi, o‘yinchilardan tezlik reaksiyasi talab qilinadigan bo‘ladi.
Shuning uchun o‘yin jarayonida o‘zaro munosabat har doim o‘zgarib
turadi: har bir kishi o‘zi uchun yoki o‘zining jamoasi uchun «raqib-
lari»ga nisbatan eng qulay holatni yaratishga intiladi.
Harakatli o‘yinlar bo‘yicha musobaqalar o‘tkaziladi. Ular alohida
o‘yinlar bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin, o‘yinga qo‘yilgan vazifa
taxminan bir xil sinflar bir xil yoshdagi o‘quvchilarning jismoniy
imkoniyatlariga mos kelishi kerak. Biroq harakatli o‘yinlar majmuasi
bo‘yicha musobaqa o‘tkazishning pedagogik ahamiyati shundaki,
bunga har xil jismoniy sifat va malakalarni tarbiyalashga yordam
beradigan turli-tuman o‘yinlar kiritiladi. Harakatli o‘yin majmuasi
bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqada har xil yoshdagi bolalar, o‘smir-
lar, yoshlar va kattalar qatnashishlari mumkin, biroq o‘yindagi vazifa
har xil bo‘lishi mumkin.
Harakatli o‘yin bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqadagi bu juz’iy
o‘zgarish sport o‘yinlari bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqalarga nis-
batan bir oz farq qiladi, chunki sport o‘yinlari qat’iy belgilangan
sharoitda va qoida bo‘yicha o‘tkazilishi talab qilinadi.
Har bir harakatli o‘yin o‘zining mazmuni shakli (tuzilishi) va
metodik xususiyatiga egadir. Harakatli o‘yinlarning mazmuni quyida-
gilardan iborat: mavzu yoki mazmun (ifodali yoki shartli o‘ylab
qo‘yilgan ish, o‘yin rejasi) maqsadga erishish uchun o‘yinga kiradigan
harakat va qoidalar.
Harakatli o‘yinlarning shakli qo‘yilgan maqsadga erishish usul-
larini keng tanlash imkoniyatiga ega bo‘lishi, o‘yin qatnashchilarining
harakatini tashkil qilishdan iborat. O‘yin qatnashchilari bir xil o‘yinlar-
da o‘zining shaxsiy qiziqishlariga erishish uchun yakka yoki guruh
bo‘lib harakat qiladilar, boshqalarida esa o‘zlarining jamoalari qizi-
qishlarini himoya qiladilar. Shuningdek, o‘yin uchun o‘ynovchilar
har xil tuzilishda yoki shaklda (sochilib yoki tarqalib, doirada, safda,
qatorda) turadilar.
O‘yin shakli mazmuni bilan bog‘liq ravishda kelib chiqadi.
O‘yinning metodik jihatdan o‘ziga xos xususiyati uning maz-
muni va shakliga bog‘liqdir. Harakatli o‘yinlar metodik jihatdan
o‘ziga xos bo‘ladi:

---

14
a) jonliligi;
b) chegaralangan qoida bo‘yicha maqsadga erishishda mustaqil
harakat qilish;
d) qoidaga mos ravishda ijodiy tashabbuskorlik bilan harakat
qilish;
e) o‘yindagi alohida rollarni bajarish, uning mazmunia muvofiq-
ligi, o‘yin qatnashchilarini jamoadagi ma’lum darajadagi o‘zaro
munosabati o‘rnatiladi;
f) to‘satdan o‘yinda o‘zgarib qolish holati, bu esa o‘yinchi-
lardan tashabbuskorlikni, tez reaksiyani talab qiladi;
g) o‘yindagi musobaqa elementlari o‘yinda jo‘shqinlikni (emotsio-
nallik) oshiradi va kuchni to‘liq sarf qilishni talab qiladi;
h) o‘yinda kelib chiqadigan «kelishmovchiliklar»ni hal etishda
qarama-qarshi tomonlarning manfaatlarini bir-biriga zid qo‘ymoq
esa yuqori darajadagi jo‘shqinlik tonusini yaratadi.
Harakatli o‘yinlar nafaqat vosita, balki bolani jismoniy tarbiya
metodi bo‘lib ham hisoblanadi. Òarbiyada o‘yin metodining tushun-
chasi o‘yin metodikasining o‘ziga xos xususiyatini inkor qiladi, ya’ni
bu boshqa tarbiya jihozlaridan uning metodi munosabatda bo‘lishida
farqlanadi (musobaqa elementi, syujetning mavjudligi, maqsadga
erishishning turli-tuman usullari, nisbatan mustaqil harakati).
O‘yin metodi ayniqsa murakkablashgan va o‘zgartirilgan sharoitda
harakatni kompleks takomillashtirish uchun foydalaniladi.
Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya va o‘yin metodi vositasi sifatida
jismoniy sifatlarni takomillashtirishga hamda tarbiyalashga yordam
beradi. Bundan tashqari, harakatli o‘yinlarda gimnastika, yengil
atletika, chang‘i va boshqa sport turlari mashg‘ulotlarida alohida
malaka, ko‘nikma hamda tabiiy harakatlarni mustahkamlaydi va
takomillashtiradi.
Pedagogika amaliyotida harakatli o‘yinlarning ikkita asosiy turidan
foydalaniladi:
1. Erkin, ijodiy yoki erkin o‘yinlar, bunda o‘yin qatnashchilari-
ning o‘zlari o‘yin rejasini belgilashadi va belgilangan maqsadni o‘zlari
amalga oshirishadi. Bu bolalarda go‘daklik, maktabgacha yoshda va
kichik maktab yoshida ular hammadan ko‘ra tez-tez mazmunli
bo‘ladi, chunki o‘yinning mazmuniga qarab rol taqsimlanadi, shu-
ning uchun ularni psixologiyada g‘o‘la shaklida o‘ralgan, deb ataladi.
Ular alohida yoki bir kishilik va guruh shaklida bo‘lishi mumkin.

---

15
2. Belgilangan qoidaga asosan tashkil qilingan harakatli o‘yinlar
unga katta yoshdagi bolalar-yetakchilarning o‘zlari rahbarlik qilishlari
talab qilinadi.
O‘yin mazmuni va murakkabligi bo‘yicha juda ham turli tumandir:
A) Oddiy jamoasiz harakatli o‘yinlar, bunda har bir o‘yin qat-
nashchisi, o‘yin qoidalariga rioya qilgan holda, bitta o‘zi uchun
kurashadi. O‘quvchilardagi barcha o‘yin faoliyati shaxsiy tako-
millashtirishga, boshqalar ustidan epchillik, aniq nishonga tekkizishda,
kuchda, tezkorlikda va boshqa sifatlar bo‘yicha shaxsan ustunlikka
erishishga yo‘naltirilgan. Bu o‘yinlarda eng asosiy ahamiyat shaxsiy
tashabbuskorlikni va harakat imkoniyatini, o‘zining shaxsiy sifatlari-
dan foydalanishini bilish maqsadga muvofiqdir.
B) Ko‘proq murakkab, jamoali o‘yinlarga o‘tishga oid harakatli
o‘yinlar, bunda o‘ynovchilar birinchi navbatda o‘zlarining qiziqish-
larini himoya qilishga, ayrim paytlarda shaxsiy imkoniyatlarini,
o‘rtoqlariga yordam berish, ularni qutqarib qolish bo‘yicha ularni
o‘yinda hujumchilardan qutqarib qolishga yordam beradilar («Pet-
nachi, qo‘lingni ber», «Yugurib o‘tish»). Ba’zi vaqtlarda o‘yinchilar
maqsadlariga erishish uchun boshqa o‘yinchilar bilan vaqtincha ham-
korlikda ishlashga kirishishlari mumkin. Ayrim o‘yinlarda bunday
hamkorlik qilish qoida bo‘yicha nazarda tutilgan («Oq ayiqlar» va
«Òovonbaliq va cho‘rtanbaliq»).
D) Jamoali harakatli o‘yinlar – bunda o‘ynovchilar alohida-
alohida jamoada-jamoalarni tashkil etadilar. Ular o‘zlarining shaxsiy
qiziqishlarining jamoani qiziqishiga bo‘ysinish, umumiy maqsadga
erishishga yo‘naltirganligi, jamoaning birgalikdagi foliyati bilan
ta’riflanadi. Har bir o‘yinchining harakatidan jamoaning barcha
muvaffaqiyati har bir o‘yinchining harakatiga bog‘liq bo‘ladi. Jamoa
o‘yinlarida tez-tez harakatning o‘zaro mosligi va o‘yinga umumiy
rahbarlik qilish uchun o‘ynovchilar orasidan jamoaning sardorlarini
ajratishga imkoniyat paydo bo‘ladi, barcha o‘yinchilarning sardorga
bo‘ysinishlari majburiy hisoblanadi.
Jamoali o‘yinlardan ayrimlari yarim sport xarakteriga ega bo‘ladi:
ular ko‘proq o‘yining texnikasi, harakat texnikasi bo‘yicha murakkab
bo‘lib, ma’lum qoida bo‘yicha o‘tkaziladi. Ba’zi bir o‘yinlarda
maxsus rollar talab qilinadi. Ayrim to‘plamlarda bunday o‘yinlar
yarim sport o‘yinlari, deb ataladi («Òo‘p kapitaniga», «Lapta»).

---

16
Harakatli o‘yinlarni guruhlarga bo‘lish
(oddiy tasnifi)
Pedagog harakatli o‘yinlarning keng qo‘llanilishini ish sharoitini
hisobga olish bilan har xil pedagogik vazifalarni hal etish uchun
o‘yinni maxsus tanlab olishi talab qilinadi.Buning uchun ma’lum
belgilar bo‘yicha o‘xshash bo‘lgan o‘yinning ishchi guruhi tashkil
etiladi.
O‘yinlar quyidagicha taqsimlanadi:
1. Ularni mazmuniga ko‘ra murakkablik darajasi bo‘yicha. Oddiy
o‘yinlardan to murakkab o‘yinlargacha (yarim sportga).
2. Bolalarning yoshi bo‘yicha o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga
olish (7–9, 10–12,13–15 yoshli bolalar uchun o‘yinlar). Bu belgilar
umumiy ta’lim maktablari uchun jismoniy tarbiya dasturida foydala-
nilgan (1–4, 5–9-sinflar uchun).
3. O‘yinlarda ko‘proq keladigan harakat turlari bo‘yicha (umum-
rivojlantiruvchi mashq elementlari bilan o‘ynaladigan o‘yinlar,
yugurish, balandlikka sakrash bilan o‘ynash, turgan joyda yugurib
o‘ynash, harakatlanuvchi va harakatlanmaydigan nishonga uloqtirish
bilan o‘ynash, koptokni oshirish va ilib olish bilan o‘ynash).
4. O‘yinda ko‘proq namoyon qilinadigan jismoniy sifatlar (kuch,
chidamlilik, epchillik, tezlik, egiluvchanlikni ko‘proq tarbiyalashga
yordam beradigan o‘yinlar). Hammasi bo‘lib, bu sifatni tez-tez birga
qo‘shib bajarilganda namoyon bo‘ladi. O‘yinni harakat turlari va
jismoniy sifatlari bo‘yicha taqsimlashni asosan jismoniy tarbiya
bo‘yicha mashg‘ulotlarning barcha shakllarida foydalaniladi.
5. Alohida sport turlariga tayyorlaydigan o‘inlar u yoki bu sport
turlariga zarur bo‘lgan jismoniy sifatlarni tarbiyalashda, ayrim texnika
va taktika elementlarini mustahkamlash va takomillashtirishda foyda-
laniladigan harakatli o‘yinlar.
6. O‘ynovchilarni o‘zaro munosabatiga bog‘liq bo‘lgan o‘yinlar:
a) o‘yinchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri «raqibi» bilan bir-biriga tegmasdan
o‘ynaladigan o‘yinlar; b) «raqibi» bilan bir-biriga tegish chegaralangan
o‘yinlar; d) «raqib» bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kurashadigan o‘yinchilar,
ayrim pedagoglar o‘ynovchilarni o‘zaro munosabati bo‘yicha o‘yin-
larni taqsimlab, uni «oddiy»ga bo‘ladilar, bunda har bir maqsad
ketidan yurib boshqalarga nisbatan munosabatsiz bo‘ladi va «mu-
rakkab» o‘ynovchilarni guruhlarga, jamoalarga, bo‘limlarga bo‘linish

---

17
2 – Xo‘jayev, P.
bilan o‘ynaladigan, bunda har bir o‘yinchi o‘zlarining jamoalariga
e’tibor beradi.
Òurli-tuman ish holatida uni ko‘proq to‘g‘ri tanlashga yordam
beradigan boshqa har xil belgilar vabo‘yicha guruhlarga ajratila-
digan o‘yinlar:
a) mashg‘ulotni tashkil qilish shakli bo‘yicha (darsda, tanaffusda,
yig‘ilishlarda, bayramlarda o‘tkaziladigan o‘yinlar); b) motor zichligi
xususiyati bo‘yicha (katta, o‘rtacha harakatchanlik va kam harakatli
o‘yinlar); d) ish joylarini va mavsumlarni hisobga olish bilan (yozda,
qishda, bino ichida, ochiq havoda) o‘ynaladigan o‘yinlar.
Har xil ish sharoitida qo‘yilgan pedagogik vazifani yechish
maqsadida o‘yinlar ko‘proq batafsil taqsimlash uchun bir vaqtning
o‘zida to‘liq bir qator belgilari hisobga olinadi, uning eng asosiylari:
bolalarning tayyorgarligi va yoshi, o‘smirlar, o‘yinga kiruvchi, harakat
turlarini ushbu o‘yinlar u yoki boshqa axloqiy-irodaviy va jismoniy
sifatlarni ko‘proq namoyon qilish, o‘yinda o‘ynovchilarni o‘zaro
munosabat prinsiplaridir.
Professor V.G. Yakovlev o‘yinlarning alohida guruhlarini bir-
lashtirib, o‘yin qatnashchilarining o‘zaro harakati va o‘zaro muno-
sabati prinsiplaridan kelib chiqib, jamoa bo‘lib o‘ynaladigan hara-
katli o‘yinlarning pedagogik tasnifini taklif qildi.
Ushbu tasnif pedagogni bolalarda jamoaning qiziqishini tarbiya-
lashga yo‘naltiradi.
Bunday o‘yin materiallarini taqsimlanishi metodik ketma-ketlikni
yoki izchillik o‘rnatishni yengilashtiradi va o‘yinni mazmuni va shakli
bo‘yicha murakkablik darajasini aniqlashga yordam beradi.
1.1. HARAKAÒLI O‘YINLARNING
PEDAGOGIK AHAMIYAÒI
Bizning mamlakatimizda o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash
amaliyoti shunga guvohlik beradiki, bolalarda va o‘smirlarda yuqori
axloqiy hamda jismoniy sifatlarni shakllantirishning eng muhim
vositalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ayniqsa, maktabgacha yoshdagi
va maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiyasida juda katta
o‘rin egallaydi, chunki ular salomatlikni saqlash va mustahkamlashda,
jismoniy rivojlanishni normal bo‘lishiga, harakat malakalarini
kompleks takomillashtirishga qulaylik tug‘diradi.

---

18
JAMOA 
BO‘LIB 
O‘YNALADIGAN 
HARAKAÒLI 
O‘YINLARNING 
PEDAGOGIK 
ÒASNIFI
Jamoaga 
oid 
harakatli 
o‘yinlar
Guruhlarga 
bo‘linmaydigan
(guruhlar)
Jamoali 
o‘yinlarga
o‘tish
Guruhlarga 
bo‘linish 
bilan
(jamoalar)
O‘yinboshisiz
O‘yinboshi 
bilan
«Raqib» 
bilan 
bir-biriga 
tegib 
o‘yin
qatnashchilarini 
kirishishmasligi
«Raqib» 
bilan 
bir-biriga 
tegib 
o‘yin
qatnashchilarini 
kirishishi
Jamoa
harakatida umumiy
tartibga
va 
o‘z 
o‘rni
uchun
kurashish
O‘yinbo-
shiga qarshi
yakkama-
yakka olishuv
O‘zaro 
yordam
va 
o‘zaro
qo‘llab
quvatlashib o‘yinboshiga
qarshi
kurashish
Òaqlid 
qilish,
ijodiy 
ritmik
harakatlarini bajarish 
bilan
bog‘liq 
harakat
O‘z
jamoasida yakkama-
yakka olishuv
O‘zaro
yordam, 
o‘zaro
qo‘llab-
quvvatlashib, o‘z 
jamoasiga qarshi
kurashish
O‘z
jamoasida yakkama-
yakka olishuv
O‘zaro 
yordam 
va
o‘zaro 
qo‘llab-
quvvatlashib yakkama-yakka olishuvni 
birga
qo‘shib 
o‘z
jamoasiga 
kurashish
Epchillik 
va
tezlik 
bilan
chopib, 
boshqa
joyga 
o‘tib
olishga 
bog‘liq
harakat
Òo‘p 
tayoqcha
boshqa
buyumlar 
bilan
epchil 
va 
tezlik
bilan
harakatlanish
Kuch 
qarshiligi
va 
to‘siqdan
sakrab 
oshib
o‘tish 
bilan
bog‘liq 
harakat
Eshitish, 
kuzatuvchanlik,
mo‘ljal 
olish 
vazifasi 
bilan
bog‘liq 
harakat 
malakalarini
qo‘llashni 
talab
qiladigan 
harakat

---

19
1.2. HARAKAÒLI O‘YINLARNING GIGIYENIK VA
SOG‘LOMLASHÒIRISH AHAMIYAÒI
Harakatli o‘yinlarning eng asosiy mazmuni o‘ynovchilarning
harakatlanishi va turli-tuman harakati hisoblanadi. Uni to‘g‘ri bosh-
qarib borilganda ular organizmning boshqa sistemalari va nafas olish,
mushak, yurak-qon tomirlariga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Harakatli
o‘yinlarning funksional faoliyatini oshiradi, tanadagi har xil yirik va
mayda mushaklarga xilma-xil dinamik ishlarni jalb qiladi, bo‘g‘in-
lardagi harakatchanlikni oshiradi.
Ayniqsa o‘yinchilarning sog‘lomlashtirish nuqtai nazaridan aha-
miyati shundan iboratki, harakatli o‘yinlarni ochiq havoda barcha
fasllarda o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir.
O‘yinda qo‘llaniladigan jismoniy mashqlar ta’siri ostida moddalar
almashuvi har tomonlama faollashadi (uglevod, oqsil, yog‘ va mine-
rallar). Mushak ishi ichki sekretsiya bezlarining vazifalarini kuchay-
tiradi. Shug‘ullanuvchilarning jismoniy tayyorgarligi va yosh xu-
susiyatlarini hisobga olish bilan faqatgina mashg‘ulot to‘g‘ri qo‘yil-
gandagina ana shunday harakatli o‘yinlar yordam beradigan gigiyenik
va sog‘lomlashtirish ahamiyatiga ega bo‘lish mumkin.
Shuni hisobga olish kerakki, ya’ni harakatli o‘yinlarda yuklamani
aniq taqsimlash imkoniyati chegaralangan, chunki har bir o‘yin
qatnashchisining tayyorgarligini oldindan bilish imkoniyati yo‘q.
O‘yinda doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi holat, yuqori jo‘shqin-
likdagi o‘zaro harakatning ayrim o‘yin qatnashchilaridan mashqning
mazmunini dasturga kiritilmasa yuklamaning o‘lchami hamda yo‘na-
lishini aniq tartibga solishga imkon bermaydi.
Shuning uchun jismoniy yuklama optimal bo‘lishi uchun uni
kuzatib borish zarur. O‘yin bilan muntazam shug‘ullanishda shiddat
bilan yuklamani qo‘llashi mumkin, chunki bolalar organizmi unga
sekin-asta moslashib borishi kerak.
Shug‘ullanuvchilarning asab sistemasiga o‘yin samarali ta’sir
ko‘rsatib borishi kerak. Bunga optimal yuklama berish yo‘li orqali
erishiladi, shuningdek, o‘yinni shunday tashkil qilinishi, o‘ynov-
chilarda ijobiy ruhiy kechinmalarni keltirib chiqaradi, o‘yinni yomon
tashkil qilinishi, salbiy ruhiy kechinmalariga olib keladi, asab jarayon-
larining normal ishlashi buziladi, stresslar (qattiq hayajonlanish) paydo
bo‘ladi, bu esa salomatlikka zarar yetkazadi.

---

20
Harakatli o‘yinlarning qoidasi o‘yin qatnashchilarining o‘zaro
harakatini tartibga soladi va ortiqcha hayajonlanishlarini yo‘qotadi.
O‘yin qoidasi bo‘yicha aniq xolisona hakamlik qilish o‘yinchilarda
ijobiy ruhiy kechinmalarni keltirib chiqaradi.
Harakatli o‘yinlarni muntazam ravishda qo‘llanilishi asab ja-
rayonlarida dinamik stereotipni ishlab chiqishga yordam beradi, bu
esa harakatni bajarishni yengillashtiradi.
O‘yinning ayniqsa yoz va qish fasllarida ochiq havoda o‘t-
kazilishi (ob-havoni hisobga olish bilan) bolalarning chiniqishlariga
yordam beradi.
Hozirgi vaqtda axborot oqimini kuchayib borishi, o‘quv mash-
g‘ulotlari vaqtining ortishi, harakatni namoyishi, mushakni zo‘r
berishni talab qilinishi, harakatning faolligining pasayishi sababli
o‘sib kelayotgan yosh avlodda gipodinamiya oshib borishi kuzatiladi.
Harakatli o‘yinni keng miqiyosda foydalanilishi gipodinamiyani
pasaytirishga yordam beradi, chunki bu harakat faoliyatini yetish-
masligi o‘rnini to‘ldiradi.
Harakatli o‘yinda o‘yinchilar uzoq davom etgan aqliy faoliya-
tdan keyin faol dam olishlari mumkin. Uni maktabda tanaffus
vaqtida, dars tugagandan keyin maydonchada sayr qilish vaqtida
(kuni uzaytirilgan guruhda), maktabdan qaytib kelgandan keyin uyda
va darsni tayyorlab bo‘lgandan so‘ng shunday maqsadda qo‘llaniladi.
Harakatli o‘yinlar maktabda kichik sinflarda iloji boricha dars
vaqtida vaqtli jismoniy tarbiya (fizkultpauza) ko‘rinishida o‘tkazilishi
kerak, chunki 7–8 yoshli bolalar 45 daqiqa davomida zo‘riqadi,
ayniqsa o‘quv kunining oxirgi darslarida juda ham qiyin bo‘ladi.