X I
b o b
Q O B I L I Y A T L A R
Q ob iliy atlar t o ‘g‘risida tu sh u n ch a
Xaridor tovarlarni ko‘zdan kechirayotib, bir m a to d a n
ta y y o r la n g a n b ir xil to v a rg a h a r xil b a h o b e r a d i , b ir
tikuvchini maqtaydi, ikkinchisiga e ’tiroz bildiradi. Sh un ing -
dek, ularga b a ’zi tavsiyalarni ham beradi, tashqi ko'rinishi
bejirim b o llishi, chidamliligi oshishi to ‘g‘risida m u lohazalar
yuritadi, ya'ni ulardan biri xaridorni qoniqtiradi, ikkinchisi
esa ijobiy b ah o olmaydi ha m . T alab alar h a r xil turdagi
tanlovlarda, olimpiada va universiadada ishtirok etadilar,
ulardan bittasi muvaffaqiyatga erishadi, hatto g ‘olib!ikni h am
q o ‘lga kiritadi. Bu psixologik rtodisa yoki voqelikni tahlil qilib
k o ‘rish o rq a lig in a ta l a b a n i n g b ilim d a ra ja s i, q o b iliy a t
k o ‘rsatkichi, muvaffaqiyat mexanizm i, m alaka yoki ko ‘nik-
rnalar barqarorligi yuzasidan bir fikrga kelish m um kin .
Qobiliyatlar t o ‘g ‘risida u m u m iy tu s h u n c h a n i vujudga
keltirish u c h u n ularga alo qado r omillar, tark ib la r b o ‘yicha
ayrim m a ’Iumotlar keltirish m aqsadga muvofiq: a) q o b i
liy a tla r s h a x sn in g p six o lo gik x u s u s iy a tla r i e k a n li g in i ;
b) m azku r xususiyatlarga bilim, k o ‘nikma, m ala k a orttirish
bilan erishilishi m um kinligini; d ) u s h b u xususiyatlarning
o ‘zi bilim, ko‘n ik m a v a malakalarga taalluqli emasligini aytish
kifoya. Yuqoridagi voqeliklaming tahlilidan kelib chiqiladigan
bo'lsa, tovarga berilgan baho, tanlovlardagi muvaffaqiyatli
yoki m uvaffaqiyatsiz d e g a n jih a tn i n g is h t i r o k e tis h ig a
asoslanib, shaxslarning qobiliyatlari yuzasidan q a t ’iy qarorga
kelish m um kin. Psixologik tadqiqotlarning k o ‘rsatishicha,
oliy t a ’lim jarayonida o kzlashtirish k o ‘rsatkichi b o ky icha
„ o 'r t a m i y o n a “ talaba k eyinchalik bo rib ijobiy t o m o n g a
o ‘zgarishi, boshqa sohada yuksak natijalarga erishishi, hatto
mutaxassisligiga yondosh ixtisoslikda o ‘zini k o ‘rsatishi ha m
m u m k in . T a ’lim va ijtimoiy tu rm u s h d a uquvsiz, „ yaroqsiz“
deb baholangan insonlar keyinchalik b iro n - b ir s o h a n in g
yetakchi mutaxassisi sifatida elga tanilishi, y u q o ri lavo-
zimlarni egallashi, tadbirkor shaxs sifatida k a m o l topishi
hodisasi tajribada k o ‘p uchraydi. S huning u c h u n bilim,
k o ‘n ik m a va malakalarni egallash jarayonida qobiliyatlar
n a m o y o n b o ‘lsa-d a, lekin u la r faqat bilim , k o ‘n ik m a ,
malakalarga bevosita taalluqii emas, shu bois, ular bir-biri
bilan o ‘zaro m unosabat va nuqtayi nazardan tahlil qilinganda
q obiliyatlar bilan bilimlar, qobiliyatlar bilan k o ‘nikm alar
m ohiyat, m aznuin, m a ’no jihatidan bir-biridan farqlanadi.
U sh b u psixologik hodisa obrazli qilib aytilganda, bilim,
k o ‘n i k m a , m a la k a la rn i m a s h q qilish o rqali eg a llan sa ,
q o b i l i y a t l a r s h a x s n in g ru h iy o la m id a g i hali r o ‘yobga
ch iqm ag an imkoniyatlaridir. Masalan, o'quvchining o ‘qishga
kirishi u mutaxassis sifatida kasbiy kamolot uchun imkoniyat
tarzida gavdalansa (uning intilishi, obyektiv va subyektiv
m u h it, salomatligi va boshqalar), shaxsning qobiliyatlar!
kasbiy b ilim , ko ‘n ik m a v a m alak alarn i egallash u c h u n
im k o n iy a ti sifatida n a m o y o n b o ‘ladi. Kasbiy b ilim va
k o ‘n ik m alar egallandimi yoki y o ‘qmi, imkoniyat ro ‘yobga
c h iq d im i yoki ushalm agan orzu sifatida qolib ketdimi —
bulam in g barchasi ko'pgina omillar va sharoitlarga bogliqdir.
M asalan, atrof-muhitdagi odam lar (oila, maktab, m ehnat
jam o a si a ’zolari, jamoatchilik) shaxsning u yoki bu bilim
h a m d a k o ‘nikmalarni egallashiga, o ‘qish, o ‘rganishiga, ularni
tashkil qilish va m ustahkam lashga m as’uliyat his qilishi
kabilar imkoniyatni ro‘yobga chiqarishning, uni voqelikka
aylantirishning kafolatidir. Psixoiogiya metodologik asosining
k o ‘rsatishicha, qobiliyatlar imkoniyatlar tizimidan tashkil
to pg an b o ‘lib, u yoki bu faoliyatida zaruriy m ahorat darajasi
hisobianadi. Masalan, insonda nam oyon bo'layotgan tasviriy
sa n ’at qobiliyati uning rassom sifatida shakllanishiga kafolat
bera olmaydi. Rassomlikni cgallashi uch u n maxsus ta'lim
olishi, tabiatga o ‘zgacha munosabati, idrok qilish xayoloti,
s h a x s i y f a z ila ti, s a lo m a tl ig i , m a t o la r , m o ‘y q a la m la r ,
b o ‘yoqlar, moslama asboblar va boshqalar muhayyo bo lish i
lozim. Tasviriy san'at qobiliyatlari ta ’kidlab o ktilgan vositalar
h a m d a shart-sharoitlar b o ‘lmasa, ilk ko‘rinishidayoq so'na
borishi m um kin. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot pallasida bunday
hodisalar son-sanoqsiz b o l i b o ‘tganligi hech kimga sir emas.
180
Psixologiya fani bilim, k o 'n ik m a va m ala k ala rn i qobi-
liyatlar bilan faoliyatning m u h im jabhalari ekanligini uqtirsa-
da, aynan bir narsa ekanligini rad etdi, a m m o u la m in g
birligini e ’tiro f qiladi. S h u n in g u c h u n q ob iliy atlar faqat
faoliyatda rokyobga chiqadi, lekin aynan shu qobiliyatlarsiz
amalga oshirilishi amri m ahol faoliyat ko‘rinishlaridagina aks
etadi, xolos. Agar shaxs rasm solishga hali o ‘rg an m a g an
b o ‘lsa, mabodo u tasviriy faoliyatning malakalarini uddalay
olmasa, uning tasviriy s a n ’atga qobiliyati t o ‘g ‘risida gap
b o lis h i ham m um kin emas. Bularning barchasi b o ‘lg‘usi
r a s s o m n in g ish u s lu b i, u s u lla ri, rang m u n o s a b a t l a r i n i
qanchalik tez va oson o ‘zlashtirishida h a m d a borliqdagi
g o ‘zallikni idrok qilish, t a s a w u r etishida yuzaga keladi.
0 ‘quvchida kasbiy bilim, k o 'nikm a va m alakalar tizimi,
u la rn in g barqarorligi, s h a k lla n g an shaxsiy ish uslublari
m a v ju d e m a slig ig a a s o s l a n ib , u la rn i j i d d i y t e k s h i r i b ,
k o'rm a sd a n turib, shoshilinch tarzda u n d a qo biliyatlar y o 'q
dcgan xulosa chiqarish o 'q itu v c h in in g q o ‘pol psixologik
nuqsoni hisoblanadi. Bolalik davrida u yoki bu qobiliyatlar-
nin g atrofdagi o d a m l a r t o m o n i d a n ta n o l in m a g a n l ig i ,
keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli j a h o n d a s h o n -
shuhrat qozonishga m u sh a rra f bo'lgan j u d a k o ‘p a llo m a la r-
ning nomi m a ’lum. M asalan, nisbiylik nazariyasi asoschisi
Albert E ynshteyn, yangi g e o m e triy a y o ‘nalishi a s o s c h i
si N ikolay Lobachevskiy sh u la r jum lasidandir.
Qobiliyatlar bilim, ko‘n ik m a va m alak alard agina aks
etm aydi, balki ularni egallash dinamikasi d a v o m id a n a m o -
yon boMadi. Faoliyat u c h u n za ru r b o ‘lgan bilim va k o ‘nik-
malarni o ‘zlashtirish ja ra y o n id a yuzaga c h iq a d ig an farqlar
qobiliyatlar to'g'risida m u lo h a z a yuritish im k o n in i beradi.
D e m a k , shaxs f a o liy a tin in g m u v affaq iy a tli a m a l g a
oshirish sharti hisoblangan, bilim k o ‘nikm a va m ala k ala rn i
egallash dinamikasida yuzaga keladigan farqlarda n a m o y o n
boMadigan individual psix o lo gik xususiyat q o b i l i y a t l a r
d ey iladi. U s h b u xusu siy a tn i a n iq la s h u c h u n b a 'z i b ir
om illarn i tahlil qilish m aq s a d g a muvofiq: a) s h a x s n i n g
m u ay y a n sifatlari yig‘indisi belgilangan v a q t o r a l i g 'i d a
egallagan faoliyati talablariga javob bersa, u n d a m a z k u r
faoliyatga qobiliyati mavjuddir; b) inson shunday holatlarda
faoliyat talabiga javob b e ra olmasa, psixologik sifatlar, y a ’ni
qobiliyatlar mavjud emasdir. Lekin bu muayyan xususiyatga
ega shaxs k o ‘nikma va m alakalarni egallay olmaydi, degan
m a ’n o anglatmaydi, b iroq ularni egallash vaqti c h o ‘zilib
ketadi, xolos.
S h u n d a y qilib, qobiliyatlar individual psixologik xusu-
siyatlar b o ‘la oigani u c h u n : a) ularni shaxslarning mavjud
b o s h q a xususiyatlariga, aqliy sifatlariga, xotira xislatlariga,
x a ra k te r fazilatlariga, hissiy kechinmalariga va boshqalarga
q a ra m a -q a rs h i q o ‘yish m u m k in emas; b) shuningdek, qo-
biliyatlarni shaxsning m a z k u r xususiyatlari bilan bir qator-
ga q o ‘yish, ularni ayniylashtirish ham n u q s o n la m i kel-
tirib chiqaradi. T a ’kidlash joizki, fikr bildirilgan sifatlardan
b a ’zi biri yoki ularning yig‘indisi faoliyat talablariga javob
bera olsa yoki u l a r t a ’sirida vujudga kelsa, u holda shaxsning
m a z k u r individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb atash
m u m k i n b o ‘ladi.
Q obiliyatlarning sifat va m iqdor tavsifi
Psixologiyada qobiliyatlar individual psixologik xusu-
s iy a tla r sifatida t a ’riflanad i, a m m o bulling asosida bir
i n s o n n i n g boshqa i n s o n d a n farqlab turadigan xislatlari,
fazilatlari yotadi. S h u n in g u c h u n h a r bir shaxsdan bir xil
natija, b ir xil sifat kutish m um k in emas, chunki insonlar
o ‘z qobiliyatlariga kolra bir-birlaridan muayyan darajada farq
qiladilar, binobarin, u la r o ‘rtasidagi farqlar sifat va m iqd or
j ih a t d a n bir talay b o l i s h i m um kin. Qobiliyatlarning sifat
tavsifi shaxsning qaysi individual psixologik xususiyatlari
faoliyat muvaffaqiyatining majburiy shaiti sifatida xizmat
qilishini anglatadi. U larn in g m iqd o r tavsifi esa faoliyatga
q o ‘yiladigan talablarni shaxs qay y o ‘sinda bajarish imko-
niyati mavjudligini bildiradi, y a ’ni m azkur inson b o s h q a
larga q arag and a m alaka, bilimlardan n e c h o g liq tez, yengil,
puxta foydalana oladi.
Q o b i l i y a t n i n g x u s u s iy a tla r in i sifat j i h a t d a n ta lq in
q ilg a n da , shu narsa m a ’lum b o la d ik i, qobiliyat birinchi-
182
d a n , m aqsadga turlicha yoMlar orqali erishishga i m k o n
beruvchi ,,
0
‘zgaruvchan m i q d o r “ to 'plam i sifatida, ik k in -
c h id a n , faoliyatning m uvaffaqiyatini t a ’m inlovchi s h a x s-
ning individual psixologik xislatlarining m urakkab m a jm u a s i
k o ‘rinishida gavdalanadi. M a s a la n , fakultet d e k a n a t i va
0
‘qituvchilarjam oasi yuksak tashkilotchilik qobiliyatiga ega
deyilgan. IV kurs boshlig‘i („ o q s o q o li“ ) M a h k a m d a m a n a
b u n d a y psixologik xususiyatlar m ajmuasini k o ‘rish m u m -
kin, c h u n o n c h i, ta s h a b b u s k o rlik , tala b c h a n lik , m e h r i -
bonlik, e ’tiborlilik, kuzatuvchanlik, tengdoshlarini tash xis
qila olish lik, k a s h fiy o tc h ilik , jav o b g a rlik , h a m d a r d l i k ,
jozibadorlik, hamkorlik, sam im iylik, hissiy yaqinlik v a shu
kabilar. M ahkam ning qobiiiyatini boshqa tashkilotchilarniki
bilan qiyoslanganda uning qobiliyati koMami keng, negizi
chuqurligi bilan boshqalarnikidan sifat jihatdan h a m ajralib
turadi. Xuddi shu fakultetning III kurs boshlig'i ( „ o q s o q o
li“ ) A d h a m d a tashkilotchilik, uddaburonlik fazilatlari b o r,
lekin faoliyatni amalga oshirishda o ‘zgalarga ta ’sir ko‘rsatish-
d a m u tlaqo boshqa om illarga asoslanadi. S h un ing u c h u n
un ing tashkilotchilik qobiliyati b o sh q a psixologik xislatlar
m ajmuasini tashkil qiladi, c h u n o n c h i, zaiflarga s hafqatsiz-
lik, ja m o a a’zolariga tazyiq o'tkazishlik, amalparastlik, m a q -
tanchoqlik va boshqalar.
Keltirilgan misollardan k o ‘rinib turibdiki, u yoki bu
faoliyatni amalga oshirishda o ‘zaro o'xshash yoki b ir-biridan
farqlanuvchi turlicha q o biliyatlar turkum i ishtirok etishi
m u m k i n c k a n . Bu p s ix o l o g i k h o d is a t a h l i l i d a s h a x s
qobiliyatlarining m uhim jab h a lari yaqqol ko‘zga ta s h la n a d i,
ju m la d a n , shaxsdagi bir xislatning o 'rn in i boshqasi bosishi
(lo tin c h a
Dostları ilə paylaş: |