O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi
Yüklə 6,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
am aliy
ta fa k k u r d e b a ta lad i. U q o 'y i l g a n a m a liy va n a z a r i y vazifalarni yangi usullar bilan hal etish, ongim izda y a ngi t a s a w u r , t u s h u n c h a va h u k m l a r hosil qilish, m u a y y a n yangi narsalar yaratish bilan b o g ‘liq m urakkab ta f a k k u r j a r a y o n i d i r . A m a liy ta f a k k u r j a r a y o n i d a h a m n a z a r i y 301 tafakkurga o ‘x s h a sh savollar tu g ‘iladi. A m a liy tafakkur jaray on in in g d a v o m i ish-harakatlarni, aqliy harakatlarni t a s a w u r q ilish d a, fikrlashda n a m o y o n b o ‘ladi. M aktab h a y o tid a n o 'q u v c h i l a r n i n g d ik ta n t, b a y o n yoki insho yozish j a r a y o n in i b u n g a misol qilib keltirish m u m k in . Talabalar faoliyatidan konspekt yozish, referat tayyorlash, kurs va d ip lo m ishi ustida ishlash, sem in arg a hozirlik ko'rish, lab o ra to riy a m ashg‘ulotlarida a m a liy vazifalarni bajarish kabilar a m a liy tafakkurga yorqin misoldir. Psixologiyada tafakkurning o ‘ndan ortiq turlariga t a ’rif berib o ‘tiigan. Psixologiya tarixidan bizga m a ’lum b o ‘lgan avtoritar tafakkur turi harn o ‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqalardan keskin ajralib turadi. M uayyan fikrning chin yoki yo!g‘onligini obyektiv dalillar bilan isbotlash o ‘rniga in so n s h a x s n i n g ijo b iy yoki salbiy s if a tla ri b ila n g in a c h e k l a n i b q o l i s h d a n ib o ra t t a f a k k u r t u r i m u a l li f it a r tafakkur deb ataladi. U k o ‘pincha o d a m la rn in g muayyan s o h a b o ‘y i c h a b i l i m saviyasining, d a r a j a s i n in g c h e k - langanligidan va m u sta q il fikr yuritish qobiliyatining yetarli d a ra ja d a o ‘s n ia g a n l ig i d a n dalolat b e ra d i. S h u n in g d e k , psixologiyada bir-birlari bilan uzviy ravishda bogMangan m ulohaza y u ritishd a n iborat mantiqiy tafakkur jarayonini diskursiv tafakkur d e b atash qabul qilingan. O'quvchilar to m o n id a n m a n tiq iy y o ‘l bilan hukm va xulosa chiqarish ushbu tafakkur turi yo rdam ida amalga oshadi. O dam lar o 'r t a s i d a g i o ' z a r o b a h s l a r , ijodiy f ik r la s h d isk u s s iv tafakkur natijasi b o ‘lib hisoblanadi. Ijodiy tafakkur m urak kab bilish faoliyatidan biri b o l ib , tadrijiy ravishda, izchil o ‘zaro b o g l a n g a n jarayonlardan tashkil topadi: d a s ta w a l savollar tug'iladi, vazifa aniqlanadi, masalani yechish yoki savollarga javob qidirish jarayoni vujudga keladi. Inson oldida turgan aniq vazifa yoki masala — ba jarilishi yoki hai qilinish i z a ru r b o 'l g a n sav o ln in g ifodasidir. N a m o y o n boMgan vazifa (m asala) ko*pincha ifodalanishi shart b o i g a n maqsadni ham o ‘zida aks ettirib keladi. M a q sa d e s a in so n n in g izla n ay o tg a n n o m a 'l u m 3 0 2 voqelikni topishga gum on va h ayajon, shubha h islardan qutulishga qaratilgan maylidir. T a fak k u rn in g izlanish b o s q ic h la rid a vujudga k e lg a n masala h a r xil darajada ifodalanishi m um kin. J u m la d a n , voqelikning nimalari m a ’iu m -u , nimalari n o m a ’lum, u larn i qanday aniqlash, qanday h o latd a va qaysi y o ‘l bilan yechish m u m k in , ularning turm ush u c h u n q a n d a y ahamiyati b o r, singari masalalarni aniqlashga t o ‘g ‘ri keladi. Ijodiy tafakkurning navbatdagi k o m po nentla ri q u y i- dagicha aks ettiriladi: q o ‘yilgan savollarga javob izlash, m asaiani ye c hishg a y o rd a m b e ra d ig a n y o l l a r , u s u lla r, vositalar, qoidalarni qidirish, u la rn i tanlash h a m d a m a z k u r faoliyatda ularni tatbiq qilish va boshqalar. O dam u s h b u konkret holdagi vazifani bajarish u c h u n qo'yilgan savollarga beriladigan javoblarni ayrim p a y tla rd a tevarak -m uhitdagi obycktlardan topishga harakat qiladi. M a zku r h o la tn in g sa m a r a d o r lig i k o ‘p j i h a t d a n u n i n g k u z a tu v c h a n lig i va sinchkovlik sifatlariga bog‘liq. A y rim h ollarda b e rilg a n savollarga javoblarni t o ‘plangan tajriba va yig'ilgan b ilim fondidan topiladi. Masalan, sessiya topshirayotgan talabaning fikr yuritishi, mulohazasi va xulosa chiqarishi xuddi a n a shu nd ay tarzda nam oyon b o ‘ladi. Ijodiy tafakkur ijodiy xayol bilan uzviy aloqada b o ‘ladi. Shuning u c h u n inson amaliy faoliyatida bir talay savollarga javoblarni xayol yordami bilan to padi. Ju m ladan, h a r xil t a x m in la r, farazlar, ilmiy g i p o t e z a l a r y a ra tila d i, k a s h - fiyotlar, texnika sohasidagi ixtirolar shu y o ‘sinda a m a lg a o s h irila d i, y a ’ni xayol y o r d a m i b ila n z a ru r n a tija la rg a erishiladi. Shuningdek, ijodiy tafa k k u r jarayonida b a ’zi b ir vazifalarni hal qilish, bajarish, m u h o k a m a yuritish, m u l o - haza qilish, fikrlash, faraz qilish singari jarayonlar m an tiq iy fikr yuritish usullari va v o sita la rin i q o ‘llash y o ‘li b i l a n nihoyasiga yetkaziladi. Masalan, m atem atika, fizika kabi fan asoslarini o ‘zlashtirishda xuddi s h u n d a y holat ro ‘y beradi. Ijodiy fikr yuritish jarayonida g o h o kamchilik va xatolarga y o ‘l q o ‘yiladi. Natijada o lin g an jav o b la r yoki q o ‘llanilgan vositalarda s h u b h a la n is h hissi payd o b o l a d i . O q ib a td a natijalarni ta n q id iy tekshirish masalani hal qilish bilan parallel ravish d a n a m o y o n b o ‘lishi m u m k i n . O d a td a , s hunday paytlarda fikryu ritish n in g m antiqiy jihatlari hukm va xulosa chiqarish, isbotlash, dalillash, asoslash, rad qilish, inkor etish kabilar ijodiy tafakkur yadrosini tashkil qiladi. Ijodiy tafakkur ja ra y o n id a inson masalani hal qilishda o ‘z g a la rn in g y o rd am ig a tayanib ish k o kradi. Ayrim hollarda masala yoki to p sh iriq n i hal qilish, yechish paytida ijodiy tafakkur shaxs!araro m unosabatda, m ulo q o td a voqe b o la d i. M u lo q o t esa fikr a lm a sh ish , suhbatlashish, m u h o k a m a qilish, b a h s la s h is h , isb o tlash , da lilla sh kabi m a n tiq iy usullardan tashkil topadi. F a n v a texnika taraqqiyoti tarixining k o ‘rsatishiga q a ra g a n d a , yirik ilmiy kashfiyotlar, falsafly m ush o had alar, ilmiy nazariyalar, konstruktiv ijodlarning aksariyati ulug ‘ kishilar to m onidan ijtimoiy tafakkurning mahsuli sifatida, j a m o a tafakkuri natijasi tariqasida dunyo y u z in i k o ‘rgan. D e m a k , ijodiy ta f a k k u r a v lo d la r aql- z a k o v a t i n i n g d u r d o n a l a r i n i s i s t e m a la s h t ir is h i tufayli psixologik voqelikni ya ng ilikelem enti bilan boyitadi, xolos. Ijod iy ta f a k k u r b ila n masala y ec h ish o ‘z a ro uzviy bog‘langan bilishjarayonidir. Lekin ijodiy tafakkurni masala vositasiga aylantirib yuborish m umkin emas. Shuning uchun ularning nozikjihatlarini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. J u m l a d a n , m a s a la n i hal qilish, yechish faq a t tafakkur yordami bilan am alga oshiriladi, chunki b u n d a hech qanday o ‘zgacha yo ‘l b o l i s h i m u m k in emas va b o i m a y d i ham. 0 ‘z navbatida, tafakkur masala yechish vaqtidagina vujudga keladi. Shu boisdan u (y a ’ni tafakkur) yangi m asala q o ‘yishda, yangi m u a m m o la rn i keltirib chiqarishda, ularning inson ( o ‘zgalar) t o m o n id a n anglab yetishida va b oshqa hollarda asosiy rol o ‘ynaydi. Binobarin, ijodiy tafakkur faqat masala ( m u a m m o ) n i hal qilish bilangina bog‘liq b o 'lm a y , balki bilim la rn i ega llash , te k stla rn i tu sh u n is h , narsa h a m d a hodisalarni tan q id iy jih a td a n analiz qilish va hokazolarda h a m j u d a zarurdir. X o ‘sh, m u am m o li vaziyat b ila n masala y e c h is h n in g o ‘zaro tafovuti bormi? O d a td a m u a m m o li vaziyat v u ju d g a kelganda o d a m favqulodda h e c h kutilm agan, n o t a n i s h , t u s h u n i l i s h i m u r a k k a b b o M g a n , n o m a ’lum n a r s a v a hodisalarga d uch keladi. Aqliy z o ‘r berish natijasida i r o d a sifatlarini ishga solish orqali m u a m m o li vaziyat anglashilgan masalaga aylanadi. Binobarin, m asala m uam moli vaziyatdan kelib chiqib, uning bilan m a h k a m alo q a qilib h ukm su ra d i. T afak k ur m uam m o li vaziyatni an aliz qilish natijasida u n i r a v s h a n l a s h t i r i b , y e c h is h m u m k i n b o ‘lgan m a s a l a g a aylantiradi. Dem ak, bu yerda o ‘z a ro m ustahkam bog‘lan g a n fikr yuritislining berk zanjiri v u ju dg a keladi: t a f a k k u r , m u a m m o , masala. Zanjirning h a r bir zvenosi h a m is h a va b e to ‘xtov bir-birini taqozo etadi. M a s a l a n in g yuzaga k c lish i m u a m m o l i v a z i y a t d a n o 'z in in g spetsifik xususiyatlari bilan ajralib turadi. O d a t d a , masala ifodalanganda, garchi o ld in d a n b o ‘lsa h a m , m a ’l u m m a ’l u m o t la r va n o m a ’l u m l a r (qidirilishi z a ru r boM gan narsalar) alohida mantiqiy b o ‘laklarga, qismlarga ajratilgan b o ‘ladi. Masala nutq bilan bay o n qilingan qismdan va shartli belgilar yoki abstrakt tu sh u n c h a lard a n tashkil topadi. M a s a laning verbal b o ‘lagida m a ’lu m m a ’lum otlar va n o m a ’l u m narsalarga b o ‘lish aks ettirilgan b o l a d i . H ar q a n d a y p r e d - metlarga oid o ‘quv masalasida u n in g asosiy shartlari y e c h u v - chilar ongiga borib yetadigan darajada yaqqol shaklda b a y o n q ilin g a n b o ‘ladi, s h u n in g d e k , u n i n g o ldiga q o ‘yi1gan talablar va savollar ham turli yoshdagi odam larning yoshiga, saviyasiga mos ravishda tuziladi. Q attiq izlanish, m u h o k a m a yuritish, vositalar tanlash va ularni tatbiq etish natijasida qidirilgan n o m a ’lum narsa topiladi. Ijod iy ta f a k k u r j a r a y o n i m a v ju d bilim la rg a , y a n g i bilimlarni egallash esa tafakkurga m ustahkam b o g 'liq d ir. Hozirgi z a m o n ta ’lim jarayoni o ld id a turgan asosiy m a q s a d , o ‘quvchi shaxsini bilimlar bilan qurollantirish em as, b a lk i ularni mustaqil ham da m a n tiq iy fikr yuritish faoliyatiga o krgatishdan iboratdir. 2 0 P s i x o l o g i y a 3 0 5 X o ‘sh, ijodiy fikr yuritish jara y o ni q a n d a y am alga oshiriladi? 1. Fikr yuritish faoliyatida eng a w a l hal qilinishi zarur b o l g a n masala a n iq la b olinishi kerak. Agarda inson oldida hech qanday masala yoki m uam m o vujudga keltirilmagan b o ‘lsa, u h o ld a u b i r o n - b i r narsa t o ‘g lrisida fikr h am y u r i t m a y d i , d e m a k k i , u n in g q a rs h is id a h e c h q a n d a y m u a m m o mavjud e m a s . M abodo o d a m hal qilishi shart b o ‘lgan m asala y u z a s i d a n q a n c h a lik a n iq va t o ‘laroq m a ’lumotga ega b o ‘lsa, uni oqilona yechish yo‘1 va vositalarini shunchalik osonlik bilan topadi. Buning u c h u n m u am m o n i hal q ilu v c h ila rq o ‘yilgan masala (topshiriqning) m azm unini a v v a lo t u s h u n i b o l i s h l a r i , u n i n g s h a r t i n i t e k s h i r i b chiqishlari, nima m a 'l u m va nimalar n o m a ’lum ekanligini aniqlashlari zarur. 2. M u a m m o hal qilish yoki masalani yechish u c h u n z a r u r b o ‘lgan b a r c h a b i l i m l a r n i ( q o i d a l a r , f a k t l a r , q o n u n iy a tla r , x o ss a la r, m u h im belgilar, m u n o s a b a tla r, b o g l a n i s h la r va h .k .) tatb iq qilishga intiladilar. Buning u c h u n esa shaxsiy tajribada uchragan vositalardan, holat- lardan, usullardan u n u m li foydalanib, ularni fikran yangi sharoitga ko'chirishni am alga oshiradilar. 3. Masala yoki m u a m m o g a taalluqli faraz ilgari suriladi, b o s q i c h l a r t a x m i n q i l i n a d i , y e c h is h t o ‘g ‘risid a y o ‘l- y o ‘riqlaar ishlab c hiq ilad i, turli variant h a m d a variatsiyalar haqida m ulohaza yuritiladi, o‘zaro xayolan solishtirib, eng samarali alom atlar ajratiladi. 4. M u a m m o n i hal qilish u c h u n m o ‘ljallangan gipo- tezani tekshirish zaruriyati tuglladi. Uni tekshirish uchun o ‘xshash holatlar o ‘z a ro taqqoslanadi. Bu o ‘rinda ijodiy xayol m a t e r i a l l a r i d a n a tr o f lic h a fo y d a la n ila d i. U n in g haqqoniy ekanligiga isho n ch hosil qilish u c h u n tafakkur harakatlari tizimi tatb iq qilib k o ‘riladi. G ip o tez a mantiqiy usullar y o rd am ida fikran analiz va sintez qilinadi, uning chinligiga doir operativ tarzda hukm va xulosalar chiqariladi. 5. M u a m m o n i nazariy jihatdan hal qilish u c h u n ilgari surilgan gipoteza t o ‘g ‘ri ekanligi yoki n o t o ‘g ‘ri ekanligi a n iq la n sa, u fikr y u ritish d a n siqib ch iq ariladi v a y angi farazlar, o ‘ylar, taxm inlar q abu l qilinadi yoki o ‘ylab t o p i- ladi. Yangi amaliy gipoteza fikran bir n e c h a m a r t a tek - shiriladi, u n d a n sokng amaliyotga joriy qilish u c h u n sinashga tavsiya qilinadi. 6. M u a m m o yoki m asalani hal qilish, y e c h im , to p is h olingan natijalarni t o ‘g‘riligiga q a n o a t hosil qilish u c h u n m u a m m o n i hal qiluvchi, u n i tekshirish bilan aqliy h a ra - katlarni yakunlaydi. S h u nday qilib, ijodiy tafa k k u r turi o ‘zining s a m a r a - dorligi va dolzarbligi, universalligi bilan boshqa fikr yuritish jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi m u am m o la rn i o ‘ylab c h iq is h d a , m asalani hal q ilis h d a za ru r j a r a y o n b o ‘lib, insonning bilish faoliyatida y etakchi o lrin tutadi. $ Yüklə 6,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|