Z nishanova, G. Alimova

IV- вов
CHAQALOQLIK УА GO‘DAKLIK DAVRINING
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
4.1. Chaqaloqlik davrining psixologik xususiyatlari
Bolaning chaqaloqlik davri jismoniy jihatdan juda tez rivojlanish 
davridir. Odatda odam ning yoshi tug‘ilgan kunidan boshlab 
hisoblanadi. Lekin aslida odamning dunyoga kelishi, rivojlanishi 
tug‘ilmasdan ilgarigi, ya’ni ona qomidagi davridan boshlanadi. Bola 
onaning qomidaligi davrida, ya’ni to ‘qqiz oy mobaynida juda tez va 
juda murakkab taraqqiyot davrini boshidan kechiradi, uning keyingi 
rivojlanishi ona qomidagi taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir.
Shuning uchun bolaning tug‘ilgunga qadar bo‘lgan taraqqiyotiga 
ham diqqat-e’tibor bilan qarash lozim, chunki tug‘ilgunga qadar 
ham bolaga tashqi muhit ta’sir qiladi. Lekin bu ta’sir faqat ona 
orqali, onaning organizmi orqali bo‘ladi. Homiladorlik davrining 
har jihatdan normal o‘tishi bolaning ona qomidagi normal taraqqiyoti 
va har jihatdan to ‘kis boiishini ta’minlaydi.
Bolaning tug‘ilgandan keyin bir yoshgacha davri nisbatan kam 
harakat va “nutqsiz” taraqqiyot davridir. Bu davrda bolaning o ‘sishi 
va taraqqiyoti tor — oila va yasli doirasida kechadi. Ammo shunday 
boisa ham bu davr har jihatdan juda tez rivojlanish davridir. Bu 
davrda bola deyarli faqat ona suti bilangina ovqatlanadi, u hali gapira 
olmaydi va mustaqil harakat qila olmaydi. Bu davrda bola ojiz boiib, 
kattalaming doimiy va to‘g‘ri parvarish qiUshlariga muhtoj boiadi.
Yangi tug‘ilgan va bir yoshgacha boigan bolalaming tashqi 
qiyofalari katta odamlaming tashqi qiyofalaridan ancha farq qiladi. 
Yangi tugilgan bolaning boshi gavdasiga nisbatari juda ham katta 
(gavdasining to‘rtdan bir qismiga barobar), bo‘yin deyarli yo‘q 
darajada qisqa, gavdasi uzun, oyoq-qo‘llari gavdasiga nisbatan qisqa 
boiadi. Katta yoshli odamning boshi gavdasining sakkizdan bir qismiga 
to ‘g‘ri keladi.
Bundan tashqari chaqaloq bolaning yuzi juda kichkina boiadi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chunki yuqorigi va pastki jag ‘lari hali ishlamaganligi tufayli 
rivojlanmagan bo‘ladi. Chaqaloq bolalar ichki oiganlarining holati 
va faoliyati ham katta odamlamikidan anchagina farq qiladi. Masalan, 
o ‘pkadagi havo kiradigan mayda pufakchalarning soni miqdor 
jihatdan katta odamlamiki bilan barobar bo‘lsa hani, ular juda mayda 
boiadi (katta odamlamikiga nisbatan uch barobar kichik boiadi). 
Shuning uchun chaqaloq bolalar katta odamlarga nisbatan uch 
barobar tez nafas oladilar. Chaqaloq bola bir minutda 50-60 marta 
nafas olsa, katta yoshdagi odam xuddi shu vaqt ichida 14-16 marta 
nafas oladi. Chaqaloq bola jismoniy jihatdan juda tez o‘sayotganligi 
tufayli sof havoga ayniqsa muhtoj boiadi. Ilk yoshdagi bolalaming 
taraqqiyotida, buni albatta hisobga olish zarur.
Agar chaqaloq bola o‘ringa o ‘ng‘ay holatda yotqizilmasa, siqib 
yo‘rgaklansa va ochiq havoga olib chiqilmasa, uning nafas olishida 
qo‘shimcha qiyinchilik vujudga keladi.
Chaqaloq bolaning yuragi katta odamning yuragiga nisbatan 
anchagina tez uradi. Masalan, katta odamning yuragi bir minutda 
o‘rtacha 70-75 marta ursa, chaqaloq bolaning yuragi 120 va undan 
ortiq marta uradi. Buning asosiy sababi chaqaloq bolalar yuragining 
har bir qisqarishida bosib chiqaigan qon hajmining (miqdorining) 
ozligi, yurak muskullarining hali zaifligi bilan bogiiq. Bundan 
tashqari, chaqaloq bolalar yuragining nisbatan tez urishi ular 
oiganizmida modda almashishjarayonining intensivligi, jadalligi bilan 
ham bogiiqdir.
Chaqaloq bolalarda badanning haroratini idora qilish hali yaxshi 
rivojlanmagan b o ia d i. Chaqaloq bolalarda tanasining vazniga 
qaraganda terisining umumiy sathi (yuzasi) nisbatan katta hamda 
terisi katta odamlar terisiga qaraganda ancha yupqa boiadi. Shu sababli 
ular normal taraqqiyot uchun kerakli haroratni yo‘qotib sovqotishi 
mumkin. Bolaning ortiqcha harakatlari ham, ovqat yeyishi ham 
temperaturasiga ta ’sir qiladi. Shu sababli chaqaloq bolalarni 
tarbiyalashda rejimning ahamiyati nihoyatda kattadir. Chaqaloq 
bolalami hamisha o‘z vaqtida ovqatlantirish, uxlatish va o‘z vaqtida u 
bilan shug‘ullanish (gaplashish, o‘ynatish) kerak.
Chaqaloq bolalaming ovqat hazm qilish a’zolari ham o ‘ziga xos
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xususiyatga ega. Ulaming oshqozonlari hali juda kichkina, oshqozon 
va ichak muskullari rivojlanmagan, juda zaif bo‘ladi. Shuning uchun 
bu yoshdagi bolalaming eng yaxshi ovqati ona sutidir. Bolalar katta 
odamlaiga nisbatan tez-tez ovqatlantiriladi. Buning sababi ravshan. 
Agar katta odamlaiga ovqat sarf qilgan quwatlaririi tiklash maqsadida 
kerak b o isa, bolalar uchun esa ovqat sarf qilgan quw atlarini 
tiklashdan tashqari o ‘sishlari uchun ham kerak. Bolaning oiganizmi 
to‘xtovsiz o ‘sadi, buning uchun esa juda ko‘p ozuqa moddalar kerak 
boiadi. Ozuqa moddalami bola ovqat orqali oladi. Shu sababli bolaning 
jismoniy jihatdan normal o ‘sishida o ‘z vaqtida ovqatlanishi va 
ovqatning sifati juda katta ahamiyatga ega.
Normal tugilgan bolaning o‘rtacha vazni 2800-3500 g, bo‘yi 
45-52 santimetr boiadi, bir yil davomida uning vazni va bo‘yi ayniqsa 
sezilarli o‘zgaradi. Normal o ‘sib ulg‘ayayotgan bola yarim yoshga 
eytganida uning vazni ikki barobar, bir yoshga yetganida esa uch 
barobar ortadi. Bolaning vazni dastlabki oylarda, ayniqsa, bir-uch 
oyligida tez ortadi. Keyinroq borib vaznning ortishi birmuncha 
sekinlashib boradi va bir yoshga toigach, bolaning vazni 9 kg ga 
yetadi.
Tarbiyachi bolalarning um um iy psixik taraqqiyotlari va 
psixologik sifatlarini turli faoliyatlar jarayonida o ‘rganib, ular 
haqida to ia maiumotlarga ega b o ia olmaydi. T o ia maiumotga ega 
b o iish uchun tarbiyachi bolaning uy sharoitida, hulq-atvori va 
xatti-harakatlariga doir m aium otlardan ham xabardor b o iish i 
shart. Tarbiyachi har bir bolaning fei-atvori va xatti-harakatlariga 
doir kuzatgan faktlarni yozma ravishda qayd qilib borishi va har 
bir bolaga maktabga chiqish oldidan t o i a psixologik-pedagogik 
xarakteristika tuzishi lQzim.
Bir yoshga toigunga qadar bolaning bo‘yi ham juda tez o‘sadi. 
Xuddi vazni kabi bolaning bo‘yi ham dastlabki oylarida ayniqsa tez 
o‘sadi. Keyin bo‘yining o‘sishi ham ancha sekinlashadi. Agar bola 
bir yoshga toiguncha taxminan 25 sm ga o‘ssa, keyingi ikki yil ichida 
faqat 18 sm ga o‘sadi.
Yangi tug ilg an bolaning suyaklari, ya’ni skeleti hali katta 
odamlamiki singari qattiq va mustahkam boim aydi. Chaqaloq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bolaning skeleti deyarli yumshoq tog‘aydan iborat boiadi. Keyingi 
taraqqiyot davrida, ya’ni bir yoshga to ig u n ch a uning skeleti 
suyakka aylana boshlaydi. Agar bola chaqaloqlik davrida noto‘g‘ri 
parvarish qilinsa, uning skeletidagi turli qismlar noto‘g‘ri o ‘sib, 
biror yeri qiyshiq b o iib qolishi mumkin. Ko‘pchlik hollarda 
bolaning n o to ‘g‘ri o ‘sishi, noto‘g‘ri yotishi natijasida um urtqa 
suyagi qiyshayib qolishi mumkin, chunki umurtqa suyagi juda 
elastik (egiluvchan) b oiadi.
So‘nggi yillarda bolalar organizmining noto‘g‘ri parvarishi bilan 
b o g iiq b o ig a n skolioz kasalligi haqida ko‘p gapirilm oqda. 
Darhaqiqat, bolalarda paydo boigan skolioz (umurtqa suyagining 
qiyshayib qolishi) kasalligi ko‘pchilik hoUarda bolalar gavdasining 
normal o‘sishiga ota-onalar va taibiyachilaming befarq munosabatda 
boiishlari tufayli yuzaga keladi. Skolioz (bukir) kasalligi juda og‘ir 
majruhlUcdir. Skolioz asosan Ucki yo‘1 bUan paydo boiadi. Ulardan 
birinchisi tug‘ma skoUoz bo‘lsa, Uckinchisi individual hayot davomida 
orttirilgan skoliozdir. Biz asosan ana shu individual hayot davomida 
boiadigan skoUozning oldini oUshimiz, ya’ni uning paydo bo-Ushiga 
y o i qo‘ymasligimiz kerak. Skolioz kasalligi dastawal mutlaqo 
bilinmaydi va juda sekinlik bUan rivojlanadi, vaqt o‘tishi bUan u 
ko‘zga tashlana boshlaydi.
Skolioz kasalligi qiyin davolanadi. Uni davolashda ortoped- 
vrachlar juda ko‘p qiyinchUiklaiga duch keladilar. SkoUoz kasaUigi 
o‘g‘U bolalarda ham, qiz bolalarda ham uchraydi. Qiz bolalaming 
muskul va skeletlari o‘g‘U bolalaiga nisbatan zaifroq bo‘lganUgi tufayli 
ular skolioz kasaUigiga moyUroq boiadilar. Bolalarda uchraydigan 
skolioz kasalUgi muskul va skeletlaming tez o ‘sishi va ushbu o‘sish 
davrida bolalaming noto‘g‘ri o‘tirishlari va yotishlari tufayli vujudga 
keladi. Skolioz kasaUigiga uchragan bola o‘ta nogiron qiyofaga kirib 
qoladi.
Skolioz kasaUigiga uchramaslik uchun bola yotadigan to‘shak tekis, 
boshiga qo‘yUadigan yostiq ham ortiqcha baland boimasligi кегак. 
Bola yurishni o ‘iganayotganda goh o‘ng, goh chap qoiidan ushlab 
unga yordam berish lozim. Ana shu kabUarga rioya qUgandagina bolani 
skoUoz (bukir) kasaUigidan saqlab qolish mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---