Закона «О бухгалтерс ком учёте»

BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT

---

Iqtisodiyot va ta'lim / 2023-yil 1-son
198
N. Abdusalomova 
«
tannarx hisobi 
–
rivojlana-
yotgan mamlakatlarda buxgalteriya hisobining yan-
gi tendentsiyasi
» 
deb baholaydi 

12

. 
Tadqiqot metodologiyasi.
 
Energiya ishlab 
chiqaruvchi xo
‘
jalik yurituvchi subyektlarda xara-
jatlarni boshqarish tizimini o
‘
rganishda moliyaviy 
tahlil metodini qo
‘
llagan holda turli usullar, ya
’
ni 
taqqoslash, guruhlash, gorizontal hamda vertikal 
tahlil usullaridan foydalanilgan. 
Tahlil va natijalar.
 
Ta
’
kidlash joizki, energe-
tika korxonalari faoliyati samaradorligini ta
’
minlov-
chi asosiy omillardan biri ularning xarajatlarini 
boshqarishdir. Xarajatlarni boshqarish tizimida 
alohida o
‘
rinni tahlil funktsiyasi egallaydi, chunki u 
korxonaning barcha resurslaridan foydalanish sa-
maradorligini baholashga, ishlab chiqarish xarajat-
larini kamaytirish uchun zaxiralarni aniqlashga, 
rejalarni tayyorlash va oqilona boshqaruv qarorlari-
ni qabul qilish uchun ma
’
lumot to
‘
lashga yordam 
beradi. 
Bunda, korxona rahbarlarning muammolari-
dan biri xarajatlarni tahlil qilishning tegishli usulini 
tanlashdir. Amalda qisqartirilishi mumkin bo
‘
lgan 
xarajatlarni aniqlash uchun tahlilning quyidagi 
asosiy turlari qo‘llaniladi: 
➢
xarajatlar tarkibini tahlil qilish;
➢
qiyosiy tahlil; 
➢
omil tahlili; 
➢
xarajatlarni omilini tahlil qilish;
➢
ABC tahlili 
➢
XYZ tahlillari.
Korxonalarning faoliyati energetika korxona-
lari mahsulot tannarxini-xarajatlarini tashkil etuv-
chi juda keng xarajatlar nomemklaturasidan tashkil 
to‘ganligidan dalolat beradi. Shuning uchun, model
-
lashtirish va tahlil qilish uchun ko‘lab tahlil usullari
-
ni qo‘ll
ash qiyin. Biz ABC tahlilidan foydalangan 
holda xarajatlarni tartibga solishni boshlashni taklif 
qilamiz.
ABC usuli Pareto 20/80 qoidasi deb nomlan-
gan statistik qonuniyatga asoslangan[13]. Xarajatla-
rga kelsak, ABC usulining mohiyati shundan ibo-
ratki, tahlil maqsadiga muvofiq, tasniflash xususiya-
ti tan
lanadi, so‘ngra xarajatlar ushbu tasniflash 
xususiyatining kamayishiga qarab tartiblanadi. 
Barcha xarajatlar (bir xil turdagi yoki yo‘na
-
lishdagi) qiymati bo‘yicha uch guruhga bo‘linadi. 
Ushbu guruhlashning maqsadi har bir xarajat mod-
dasi ustidan turli da
rajadagi nazoratni o‘rnatish 
uchun muhim ahamiyatga ega xarajat moddalarini 
muhim bo‘lmaganlaridan ajratishdir. Shunga ko‘ra, 
solishtirma og‘irligiga kora harajatlarni 3 guruhga 
bo‘lamiz:
•
A guruhi 
–
solishtirma og‘irligi 10
-15 % dan 
yuqori 
•
B guruhi 
–
solishtirma og‘irligi 5
-10 %
•
C guruhi 
–
solishtirma o
g‘irligi 5 % dan ‘ast
ABC usuli faqat yaratish jarayonlariga mos 
keladigan xarajatlarni o‘z ichiga olganligi sababli 
eng maqbul xarajat qiymatini olish imkonini beradi.
Korxonada ABC-
tahlilni o‘tkazishning 
birinchi 
bosqichi - xarajatlarni mod
dalari bo‘yica ro‘yxatga 
olishdir (1 jadval). 
ABC tahlilini Energiya ishlab chiqaruvchi 
Farg‘ona IEM AJ misolida ko‘rib chiqamiz.