O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi jalilova s. X., G`Ayibova n. A

MAVZU: 
SHAXS PSIXODIAGNOSTIKASIDA PROYEKTIV
 
METODLARNING QO`LLANILISHI
 
Reja: 
1.Proyektiv metodlarning mohiyati va o’ziga xosligi. 
2.Proyektiv metodikalarning yaratilish tarixi. 
3.Proyektiv metodikalarning tasnifi. 
 
Tayanch tushunchalar: 
proyektiv metodikalar, strukturalashtirish 
proyektiv metodikalari, tavsiviy proyektiv metodikalar, ekspressiv proyektiv 
metodikalar, retest ishochlilik.
 
Proyektiv metodikalarning o`ziga xos xususiyatlari: 
•
Turli-tuman javoblarga yo`l qo`yuvchi topshiriqlarning taqdim etilishi. 
•
Stimul qo`zg`atuvchining ko`p ma`noli ekanligi. 
•
Shaxsni baholashga global yondoshuv, ya`ni uning yashirin, to`liq 
anglanmaydigan, yopiq tomonlarini aniqlash imkoniyati. 
•
Sinaluvchi javoblarini “to`g`ri” va “noto`g`ri” tarzida baholash mumkin 
emasligi. 
Proyektiv metodlar tarixi. 
Proyektiv metodikalar klinik yo‘nalishlarga 
ega bo‘lgan o‘ziga xos, turli – tuman psixodiagnostik vositalar guruhidir. Klinik 
yo‘nalish deganda bu erda shaxsning anomal holatlarini aniqlash emas, balki 
xulq – atvorning individual uslubi, nizoli va boshqa xolatlarda affektiv hissiyot 
hamda kechinmalarni, shaxsning ongsizlik holatlarini aniqlashga qaratilgan 
metodikalar tushuniladi. Proyektiv metodikalar tarixi 1904 – 1905 yillarda 
K.Yung tomonidan yaratilgan so‘zli assotsiatsiyalar testiga borib taqaladi. 
Mazkur testning turli variantlari keyinchalik aybdorlik hissini aniqlash (detektor 
lji M.Vertgayler va A.R.Luriya), normani patologiyadan ajratish va boshqalar 
uchun qo‘llanildi. Tugallanmagan hikoya yoki gap testi ham Yungning 
assotsiativ testidan kelib chiqqan deb hisoblanadi. 
Proyektiv diagnostikaning kelib chiqishi 1921 yilda shvetsariyalik psixiatr 
G.Rorshax tomonidan Bernda, nemis tilida “Psixodiagnostika: idrokka 

---

119 
asoslangan diagnostik test” asarining nashr qilinishi bilan bog‘langan. O‘zi 
rassomlikdan voz kechishiga qaramay, Germon Rorshax san’at va rassomlik 
tarixi bilan ko‘proq qiziqardi. Unga ma’lum bo‘lishicha, buyuk Leonardo da 
Vinchi o‘z xayolini osmondagi bulutlar, ulardagi turli shakllarni uzoq vaqt 
davomida kuzatish va ularni tahlil qilish orqali mashq qildirar edi. Bu xususiyat,
ya’ni atrofimizdagi predmetli dunyoni “jonlantirish” barchaga, ayniqsa 
rassomlar va yosh bolalarga xos bo‘lgan xususiyatdir. 
G.Rorshaxning taxminiga ko‘ra, siyoh dog‘lari, ya’ni ko‘rishga 
yo‘naltirilgan siyoh dog‘lari motor (harakat) fantaziyalarini jonlantiradi. 
G.Rorshaxdan avval siyoh dog‘lari bilan boshqa psixologlar, masalan 
Rassiyada F.E.Ribakov, A.Bine va V.Anri – Fransiyada eksperimentlar 
o‘tkazishgan. Biroq G.Rorshax birinchi bo‘lib fantaziya obrazlarini shaxsning 
asosiy sifat va xislatlari bilan aloqasini isbotlab berdi. Rorshax g‘oya va 
tadqiqotlari hozirgi kunda ikki yirik yo‘nalishda – Amerika ( Vesk, Klopfer, 
Daviolson) va Evropa (Bohm, doosli – listeri) yo‘nalishlarida namoyon bo‘ladi. 
Rossiyada Rorshax testini qo‘llashga dastlabki urinishlar 20 – 30 yillarga 
to‘g‘ri kelib, u asosan shaxs anomal xususiyatlarini aniqlash, nevroz va 
psixopatlar diagnostikasi, shuningdek, epilepsiya kasalligini tadqiq qilishda 
fo‘ydalanildi. 60 yillardan boshlab Rorshax testi psixologlarning tadqiqotva 
klinik diagnostik ishlarida keng tadbiq qilina boshlaydi. Dastlabki metodik 
qo‘llanmalar yuzaga keladi. Bu testdan tashqari proyektiv metodikalar qatoriga 
1935 yilda dastlab jurnalda nashr qilingan tematik appersepsion testini ham 
(TAT) kiritish mumkin. Bu test fantaziyani eksperimental o‘rganish metodikasi 
sifatida yuzaga keldi. Uning avtori G. Myurrey hisoblanadi. Rorshax testi 
singari bu testning ham o‘z tarixi mavjud. Psixolog va psixiatrlarga shu narsa 
oldindan ma’lum ediki, tekshiriluvchilar uchun maxsus tanlab olingan syujetli 
rasmlar asosida tuzilgan hikoyaga qarab, insonning qiziqishlari, mayllari haqida 
xulosa chiqarish mumkin. Ba’zida esa psixikaning kasallik holatini ham aniqlash 
mumkin. Bir qarashda TAT fikri, G.Rorshax g‘oyasiga qaraganda ancha sodda 
va aniq ko‘rinar edi. Ammo bunda “avtor” aynan qaysi shaxsiy tajribasi uning 

---

120 
“qahramonalar”i taqdiri va portretini to‘g‘ridan to‘g‘ri aks etadi – yu va 
qaysilari qarama – qarshi ma’noda aks etishini tushunish murakkab edi. 
30-50 yillar davomida o‘tkazilgan tadqiqotlar Myurreyning TAT 
hikoyalarida uyqudan qolish, bo‘lib o‘tgan muvaffaqiyatsizliklar yoki omad aks 
etishi haqidagi fikrini tasdiqladi.