Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori
iqtisodiy o„sish sur‟atlarini saqlab qolish:
105
makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul qilingan o‗rta muddatli
dasturlar asosida tarkibiy va institutsional o‗zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga
yalpi ichki mahsulotning barqaror yuqori o‗sish sur‘atlarini ta‘minlash;
xarajatlarning ijtimoiy yo‗naltirilganini saqlab qolgan holda Davlat
budjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta‘minlash, mahalliy budjetlarning
daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan budjetlararo munosabatlarni
takomillashtirish;
soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish
siyosatini davom ettirish, soliq ma‘muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli
rag‗batlantiruvchi choralarni kengaytirish;
ilg‗or xalqaro tajribada qo‗llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda
pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga
solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy
valyutaning barqarorligini ta‘minlash;
bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta‘minlash,
banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy
barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari
hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni yanada
kengaytirish;
- sug‗urta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlarning hajmini ularning
yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek
kapitalni jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin
resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish;
- xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, jumladan, yetakchi
xalqaro va xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta
o‗ylangan tashqi qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan
xorijiy investitsiya va kreditlardan samarali foydalanish.
Oxirgi yillarda turli davlatlar Markaziy banklari valyuta kursini target-
lashdan yoki pul massasi o‗sishini targetlashdan ko‗ra to‗g‗ridan-to‗g‗ri
inflyasiyani targetlashni o‗z oldiga asosiy maqsad sifatida belgilamoqda. Hususan,
2010 yilda Xalqaro Valyuta Fondiga a‘zo davlatlar Markaziy banklarining 16,4
foizi inflyasion targetlash rejimiga o‗tishgan bo‗lsa, 2018 yilga kelib, 21,4 foiz
davlatlar Markaziy banklari inflyasion targetlash rejimini amaliyotga qo‗llashgan.
Ajablanarlisi bu jarayon doimiy o‗sish tendensiyasiga ega bo‗lmoqda. Bundan,
dunyoning ko‗pchilik davlatlari almashinuv kursini targetlash effekt
bermayotganligini va inflyasiyani to‗g‗ridan-to‗g‗ri targetlash lozimligini tan
olayotganligi borasida xulosa chiqarsak bo‗ladi.
Bir qator mutaxassislarning fikriga ko‗ra, ko‗plab mamlakatlarning pul-
kredit siyosatini inflyasion targetlash sifatida izohlash mumkin. Masalan,
106
Amerikaning Stendforsk Universitetining mashhur professori Dj.Teylor, Amerika
Qo‗shma Shtatlarining pul-kredit siyosati inflyasion targetlashning empirik qoidasi
sifatida tavsiflanadi, deb hisoblaydi. Ushbu qoidaga binoan, Federal Zaxira Tizimi
YaIM o‗zgarishining uning potensial ko‗rsatkichidan chetlashishiga hamda mavjud
inflyasiya darajasining prognoz ko‗rsatkichidan chetlashishiga javoban, tizimli
ravishda federal fond foiz stavkani (federal Fund Rate) to‗g‗irlab boradi.
O‗ylaymizki, ko‗pchilik davlatlar uchun, shuningdek aksariyat olimlar
uchun, mamlakatda narxlarning barqarorligiga (ya‘ni past va bir maromdagi
inflyasiya darajasiga) erishish, iqtisodiy o‗sishni ta‘minlovchi birinchi omil
hisoblanadi. Amaliyot esa shuni ko‗rsatmoqda-ki, iqtisodiy siyosatning, ya‘ni
bandlikning yuqori darajasi yoki yalpi ishlab chiqarishning o‗sishi kabi
maqsadlarga erishish yo‗lidagi sa‘y-harakatlar, barqaror narxlar tamoyiliga zid
kelmoqda. Ba‘zi bir iqtisodchilar, pul-kredit siyosati yordamida birdaniga bir
necha maqsadlarda harakat qilishi, inflyasiyaning o‗sishiga olib keladi, deb
hisoblaydilar.
1. Iqtisodiy o‘sish qo‘shimcha resurslarni xo‘jalik aylanmasiga jalb etish va
ularning sifat jihatidan yaxshilanishi hisobiga ishlab chiqarish hajmining oshishi
bilan tavsiflanadi. Bir xil sifat jihatidan resurslarni miqdoriy ko'paytirish orqali
erishiladigan iqtisodiy o'sish tabiatan ekstensiv bo'lib, faqat resurslarni sifat
jihatidan yaxshilash orqali ta'minlanadi.
2. Iqtisodiy o‘sish YaIMning (YaIM) o‘sish sur‘ati yoki uning o‘sish sur‘ati bilan
o‘lchanadi. Birinchi holda, asos bo'lib o'tgan yildagi 100% sifatida qabul qilingan
YaIM (YaIM) hajmi, ikkinchisida - yil boshida nolga teng bo'lgan ishlab chiqarish
hajmi hisoblanadi. Biroq, YaIMning (YaIM) mutlaq qiymatlari ham, ularning vaqt
o'tishi bilan o'zgarishi ham mamlakatning iqtisodiy qudrati va dinamikasidan
dalolat beradi. Vaholanki, xalqning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi, aholi turmush
darajasi aniq ko‗rsatkichlar bilan o‗lchanadi. Xususan, aholi jon boshiga YaIM
(YaIM). Mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) aholi soniga bo'linib, aholi
jon boshiga to'g'ri keladigan YaIM (yalpi ichki mahsulot) miqdorini (jon boshiga
to'g'ri keladigan ko'rsatkich) aniqlash imkonini beradi.
3. Iqtisodiy o'sishni belgilovchi eng muhim omillarga tabiiy, mehnat, kapital,
moliyaviy resurslar hamda ijtimoiy-iqtisodiy tizimning tabiati kiradi.
4. Iqtisodiy o'sishning klassik modeli Kobb-Duglas ishlab chiqarish funktsiyasiga
asoslanadi, bunda mehnat va kapital ishtiroki hamda ilmiy-texnika taraqqiyoti
hisobga olinadi. Bundan tashqari, u ishlab chiqarish hajmining kapital-mehnat
nisbati, asosiy kapitalni qo'yish va tasarruf etish, aholi o'sishiga bog'liqligini
aniqlashda o'zgartirilgan shaklga ega bo'ladi.
5. Iqtisodiy o‗sishning Keyns modeli avtonom investitsiyalarning multiplikativ
ta‘siridan va induksiyalangan investitsiyalarni tezlashtirishdan foydalanadi.
107
Bundan tashqari, u Xarrod-Domar tenglamasidan foydalanadi, bu esa pirovardida
milliy daromad o'sishining undagi jamg'arish tezligiga bog'liqligini belgilaydi. Shu
bilan birga, ushbu modelda jamg'armalar va kutilayotgan investitsiyalar o'sish
sur'atlarining tengligiga katta ahamiyat beriladi.
6. Iqtisodiy o'sish bevosita ijtimoiy ishlab chiqarishning mavjud tuzilmasi, uning
o'zgarish yo'nalishlari va dinamikasiga bog'liq, chunki ular kapital-mehnat nisbati
va milliy ishlab chiqarishning moddiy iste'moli darajasini belgilaydi.
Eng ichida umumiy ko'rinish iqtisodiy o'sish ishlab chiqarish natijalari va
uning omillari (ularning mahsuldorligi)ning miqdoriy va sifat jihatidan o'zgarishini
anglatadi. Iqtisodiy o'sish o'z ifodasini potentsial va real yalpi milliy mahsulotning
(YaIM) o'sishida, millat, mamlakat, mintaqaning iqtisodiy qudratining oshishida
topadi. Bu o'sishni o'zaro bog'liq bo'lgan ikkita ko'rsatkich bilan o'lchash mumkin:
real YaIMning ma'lum vaqt oralig'ida o'sishi yoki aholi jon boshiga YaIMning
o'sishi. Rivojlanayotgan iqtisodiyot yangi ehtiyojlarni qondirish va ijtimoiy-
iqtisodiy muammolarni hal qilishga ko'proq qodir. Iqtisodiy o'sish zarurati aholi
sonining ko'payishi va mamlakatning jahon iqtisodiyotida faol ishtirok etish istagi
bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sishning asosiy maqsadi butun aholi turmush
darajasini oshirishdir. Iqtisodiy o'sishni o'lchashning asosiy ko'rsatkichlari:
1. O'sish sur'ati - o'rganilayotgan davr ko'rsatkichining bazaviy davr ko'rsatkichiga
nisbati.
2. O'sish sur'ati - o'sish sur'ati 100% ga ko'paytiriladi.
3. O'sish sur'ati - o'sish sur'ati minus 100%.
Iqtisodiy o'sishning ikki turi mavjud - ekstensiv va intensiv.
Ekstensiv tipda iqtisodiy o'sish oldingi texnik asosini saqlab qolgan holda ko'proq
ishlab chiqarish omillari: mehnat, kapital va yerdan foydalanish orqali erishiladi.
Dostları ilə paylaş: |