167
mamlakatlar bilan ikki tomonlama savdosotiq munosabatlarini amalga oshirgan.
Insoniyat tarixida birinchi marta Sharq va Gʻarb dunyosini bir-biri bilan bogʻlagan
Buyuk Ipak puli kitalararo savdoni yoʻlga qoʻydi. Bu yoʻl hozirgi Oʻzbekiston
hududida joylashgan shaharlarda savdosotiqning keng kuloch yoyishiga olib
kelgan edi.
Tashqi savdoning rivojlanishi asosida xalqaro mehnat taqsimoti va D.
Rikardo asoslab bergan qiyosiy ustunlik qoidasi yotadi. Bu kridaga koʻra alohida
sharoitlarning mavjudligi, xususan,
qulay geografik joylashuv, noyob tabiiy
resurslar ayrim mamlakatlarga tovar va xizmatlarning ayrim turlarini i. ch.da
muayyan ustunliklar beradi. Mamlakat oʻzining qiyosiy ustunligidan foydalanib
ayrim tovar turlarini ishlab chiqarish.ga ixtisoslashadi,
mahsulotlarini boshqa
mamlakatlarga ham sotish maqsadida katta miqdorda va yuqori sifatda ishlab
chiqarish.ga xarakat qiladi. Bunday tovar va xizmatlarni uzlarida ishlab
chiqarmaydigan boshqa mamlakatlar, ishlab chiqarganda
ham ularga ketadigan
sarfxarajatlarning nisbatan yuqoriligini hisobga olib, tashqaridan tovar va
xizmatlarni kiritish yoʻlini tutadilar.
Oʻzbekiston Respublikasi jahonning 140 dan ortiq mamlakatlari bilan
savdosotiq aloqalarini amalga oshirmoqda. 2003-yilda Oʻzbekistonning
tashqi
savdo aylanmasi 6,7 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Bu koʻrsatkich 2002-yilga
nisbatan 17,3% kupdir. Uning Tashqi savdoda jahonning iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlari hissasi ortib bormoqda. Oʻzbekiston savdo aylanmasining 62% uzoq
xorij mamlakatlariga, 38% esa MDH mamlakatlari hissasiga toʻgʻri kelmoqda.
Oʻzbekistonning hozirgi asosiy savdo hamkorlari — Buyuk Britaniya,
Germaniya, Yaponiya,
Shveysariya, AQSH, Janubiy Koreya, Rossiya, Italiya,
Niderlandiya, Belgiya, Turkiya, Fransiya, Xitoy va boshqa davlatlar. Respublika
Tashqi savdoning 60%dan ziyodrogʻi
Yevropaga, 33% Osiyo, 6,5% Amerika
qitʼasi mamlakatlari hissasiga toʻgʻri keladi (2003). Tashqariga tovar chiqarish
tarkibida mashina va asbobuskunalar, rangli metallar va energiya vositalari oʻrin
olmoqda. Asosiysi — Oʻzbekistonning Tashqi savdoda faqat xom ashyo vositalari
bilan qatnashuviga
barham berilmoqsa, eksport tarkibi sezilarli kengaymoqda.
Rivojlangan mamlakatlar bilan savdo aloqalari chetdan qoʻshimcha
moddiymoliyaviy resurslarni jalb kilish, ishlab chiqarish.ga ilgor texnika va
texnologiyani joriy etish, ichki isteʼmol bozorini turlituman keng xalq isteʼmoli
tovarlari bilan toʻldirish, xizmat koʻrsatish sohasida xorij tajribasidan foydalanish,
qoʻshimcha ish oʻrinlarini yaratihda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Xalkaro savdoni tartibga solishda eng ko`p ko`llaniladigan usul bo`lib tarif,
ya`ni importga solinadigan bojxona boji xisoblanadi.
Importga tariflarning maxsus va advalar turlari o`zaro farklanadi.
Maxsus
bojlar import kilinayotgan tovarlar birligiga nisbatan o`rnatiladi. Masalan, 1 barel
168
neftga nisbatan 2 evro. Advalar bojlar import kilinayotgan tovar kiymatiga
nisbatan ma`lum foiz tarikasida belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining
40%. Xar ikkala turdagi import tariflarning okibatlari deyarli bir xil bo`lib, buni
biz kuyidagi grafik vositasida ko`rib chikamiz.
Aytaylik, import tariflari joriy kilingunga kadar ichki ishlab chikarish xajmi
S1, ichki talab xajmi esa D1 teng bo`lgan. Talab va taklif o`rtasidagi fark (D1-S1)
import xisobiga koplangan. Mamlakat iktisodiyoti yopik bo`lganida baxolar
darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuktada o`rnatilgan bo`lar edi.
Mamlakat iktisodiyoti ochik bo`lgani va importga cheklovlar yo`kligi tufayli milliy
bozordagi narxlar jaxon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy
kilinishi natijasida ichki baxolar Rw dan Rd ga kadar ko`tariladi. Natijada:
Dostları ilə paylaş: