2-mavzu. Sportning nazariy asoslari. Reja: 1

Sportchilarni tayyorlash tizimida mashg‘ulot va musobaqadan tashqari omillar 
Sport amaliyotidan musobaqa va mashg‘ulot yuklamalaridan keyin organizmni tiklash 
jarayonini tezlashtirilishiga ta’sir ko‘rsatuvchi har xil qo‘shimcha vositalaridan keng 
qo‘llaniladi. Mashg‘ulot ishlarini bajarish umumiy va maxsus ish qobiliyatini ko‘tarish 
funksional zahiralarini to‘liq ishga tushirishni ta’minlash sportchi organizmini samarali 
moslashishga yordamlashadi.
Ish qobiliyatini oshirish tiklash va sport mashg‘ulotida qo‘laniladigan vositalarni shartli 
ravishda uchta: pedagogik, psixologik, tibbiy - biologik guruhga ajratish mumkin.
Pedagogik tiklash vositalari sportchilarni ish qobiliyati va tiklanish jarayonini mushak 
faoliyati bajaradigan ishini maqsadiga muvofiq ravishda tashkil yetiladi. Pedagogik vositalarni 
juda ko‘p qirralaridir. Bu yerda shuni ko‘rsatish kerakki, mashg‘ulotlar davomida uslub va 
vositalarini tanlash, o‘zgaruvchanlik xususiyatlariga qarab har xil yuklamalarni mikrosikl ichida 
qo‘shib olib borish va boshqalar.
Psixologik uslublari va vositalari - (autogen va psixologiyani boshqaruvchi mashg‘ulot, 
ishontiruvchi uyqu dam olish (gipnoz), o‘z -o‘zini ishontirish va boshqalar) keyingi yillarda 
keng tarqalgan.
Psixologik ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan, asab - psixologik kuchlanishni, psixik ruhiy 
yezilganlikni sarflangan asab yenergiyasini tez tiklash, mashg‘ulot va musobaqa dasturini aniq 
bajarish uchun aniq ko‘rsatma individual kuchlanish imkoniyatlarini chegarasiga olib borish. 
Tibbiy - biologik vositalar. Organizmning yuklamaga bo‘lgan rezistentlik qobiliyatini 
oshirish mumkin. Umumiy va joylardagi charchashni tez tushurishi, yenergiya resurslarini 
samarali to‘ldirish, moslashishi, jarayonlarining tezlatishi, ish qobiliyatini oshirish, maxsus 
bo‘lmagan stress ta’siriga chidamli bo‘lishiga yordam ko‘rsatish mumkin.
Tiklanish muolajalari har xil guruhlarga taalluqli bo‘lib, o‘z navbatida tanlab olingan va 
umumiy ta’sir ko‘rsatadi.
Keng ma’noda ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar o‘zining ta’siri bilan sportchilarning organizm 
tizimini hamma asosiy funksiyalarni qamrab oladi. Bularga quruq havo va bug‘ hammomlari, 
umumiy qo‘l bilan uqalash va x.k kiradi.
Tanlab ta’sir ko‘rsatuvchi vositalarga alohida funksiyalar tizimi yoki bo‘limlar ta’sir ko‘rsatadi.
Umumtoniziriyushiy tadbirlarga keng ravishda ta’sir ko‘rsatuvchi, sportchi organizmiga 
chuqur 
ta’sir ko‘rsatmaydigan (ultrafimetli nurlanish, ayrim yelektr muolajalarini 
rasionallashtirish).
Mashg‘ulot uchun ahamiyatlaridan biri tanlab ta’sir ko‘rsatuvchi vositalari hisoblanadi. 
Ularning har xil sharoitda har xil mashg‘ulot yuklamasi bilan qo‘shib olib borish mikrosikllar 
ichida mashg‘ulotdan mashg‘ulotga o‘tgan sari sportchining ish qobiliyatining boshqarishiga 
yordam beradi.
Qayta tiklash, vositalarni ishlatishning optimal shakli bo‘lib, ketma - ket yoki parallel 
ravishda birinchisi yoki majmua muolajasi sifatida qabul qilishdir, bunday yondashish birinchi 
vosita sifatida umumiy ta’sir ko‘rsatishning samaradorligini oshiradi va yo‘naltirilgan ta’sir 
ko‘rsatadi.
Qayta tiklash majmualarining vositalari. Shuni ta’kidlash keraki, qayta tiklash va ish 
qobiliyatini kuchaytirish vositalari faqat charchashni yo‘qotishga qaratilgan bo‘lib, organizmga 

---

ta’sir ko‘rsatmaydi. Ish qobiliyatini kuchaytirish va qayta tiklash vositalarni ishlatishni 
boshqarishda yuklamadan keyin charchash ko‘rinishlarini tezroq yo‘qotishdir.
Mikrosikllarda mashg‘ulotni umumiy xajmini oshirish, hamda ayrim mashqlarning 
shiddatini kutarish, katta yuklamali mashg‘ulotlar sonini oshirish bilan bog‘liq.
Sportchilarni mashg‘ulot yuklamasi oldidan dastlabki ish qobiliyatini kuchaytirish ham 
ish qobiliyatini boshqarish vositasi hisoblanadi. Mashg‘ulotni xajm va shiddatini oshirib borish 
funksional zahiralarni kuchayishini, bu yesa qonda yenergiya tashish va nafas olishlarini 
tezlashtirib, shu jarayonga moslashishi samaradorligini oshiradi.
Oldingi va keyingi mashg‘ulotlarni yo‘nalishini hisobga olgan holda qayta tiklash 
muolajalarini rejalashtirish.
Sportchilarni tayyorlash jarayonida ish qobiliyatini kuchaytirish va tiklash vositalarini 
rejalashtirishda tayyorlash jarayoni hisobga olgan holda aniq vazifa bilan bog‘lash zarur.
Ko‘rsatilgan vositalarni shartli ravishda uch: joriy oraliq va bosqichli darajada qabul 
qilinishi mumkin.
Joriy ish qobiliyatini kuchaytirish - va qayta tiklash jarayonining vazifasi, bitta 
mashg‘ulotni dasturini to‘liq bajarish maqsadida tez ish qobiliyatini kuchaytirish hisoblanadi. 
Oraliq darajadagi tadbirlar bilan mezo va mikrosikllarda ayrim musobaqalarda sportchi 
organizmini optimallashtirishga qaratiladi.
Bosqichlardagi darajada trenirovka makrosikllaridan keyin sportchilarni funksional holatini 
me’yoriga tushirish, ularni jismoniy va psixologik tomondan qayta tiklash masalasi quyiladi.