Investitsiya loyihalari tahlili

4.2. Diskontlash haqida tushuncha
D iskontlash - bu iqtisodiyotda XX asrning ikkinchi yarm idan jahon 
m oliyaviy iqtisodiyotiga keng k o ’lam da kirib kelgan yangi nazariya va 
uslubdir.
Investitsiya loyihalarini baholashning m axsus uslublari vujudga 
kelishiga sabab, pul m ablag’lari qiym atining vaqt davom ida o ’zgarib 
turishidir. Y A ’ni bugungi bir so ’m qiymati bir yil keyin olinadigan bir 
so ’m qiym ati bilan bir xil emas.
B ir xil sum m adagi pulning turli vaqtda har xil qiym atlarga ega 
b o ’lishiga bir qancha sabablar m avjud:
- birinchidan, bu holat inflyatsiya jarayonlari bilan izohlanadi, y a’ni 
baholar darajasining k o ’tarilishi oqibatida bugun bir so ’m ga olish mumkin 
b o ’lgan tovam i bir yildan so ’ng bir yarim yoki ikki so ’m ga sotib olish 
m um kin b o ’ladi;
- ikkinchidan, har qanday tijorat operatsiyasiga (shu jum ladan, bank 
depozitiga) q o ’yilgan bir so ’m pul uning yordam ida olingan daromad 
hisobiga bir yildan keyin kattaroq m iqdordagi pulga aylanadi. Bu holat 
m oliyaviy 
operatsiyalam ing aksiom asi 
hisoblanadi 
va 
investitsiya 
loyihalarini iqtisodiy asoslash va tahlil qilish m exanizm ini belgilab beradi.
Demak, har bir m oliya m utaxassisi yoki investitsiyalam i tahlil 
etayotgan m utaxassisning asosiy shiori quyidagicha b o ’lm og’i kerak:
Bugungi olingan bir so ’m, kelgusida olinadigan bir 
so ’m dan qiym at jihatidan kattadir.
Buni ju d a oddiy m isolda k o ’rishim iz mumkin. A gar siz 100 so ’m 
pulni 10% stavka bilan bankka q o ’ysangiz, kelgusi yili (uni FV deb 
belgilym iz), sizning om onatingiz:
FV1 =100+100 * 0,1=110 so ’mga teng bo ’ladi.

---

Agar pulingizni yana bir yil olmaysiz, deb faraz qiladigan bo’lsak, 
ikkinchi yilning oxiriga borib sizning omonatingiz:
FV2=[ 100(1+0,10)] *(1+0,10)]=100(1+0,10)2 
=100*1,21 =121 so’m 
bo’ladi.
Jam g’armalar ko’payishining bu modeli murakkab foizlar modeli 
deyiladi va quyidagicha yozilishi mumkin (1-formula):
FVn = R V n ( l + k ) n 
Bu erda: FV (ing. future value) - bugun investitsiya qilinayotgan 
summaning kelgusidagi, ya’ni m a’lum davr o ’tgandan so’nggi - investor 
ega bo ’lishi mumkin bo’lgan qiymati;
RV (ing.present value) - kelajakda daromad olish uchun investitsiya 
qilinayotgan summaning joriy (bugungi) qiymati;
к - investitsiyalaming daromadlilik darajasi. Bizning misolimizda u 
jam g’arma omonatlari bo’yicha bank foiz stavkasiga, umumiy hollarda esa 
bir necha muqobil loyihalar bo’yicha eng yuqori bo’lgan kutilayotgan so f 
foyda me’yoriga teng;
n - investitsiyalar harakatda bo ’lib daromad keltirib turadigan 
muddat. Bizning misolimizda omonatlami bankda saqlash davri (yil, oy, 
kun). Agar omonatlar bo’yicha yiliga bir marta daromad hisoblansa, n 
yillaming tartib raqamini, har oyda hisoblansa, bir oylik davrlar tartib 
raqamini ko’rsatadi.
Amaliyotda yuqorida keltirilgan 
formula yordamida kelgusi 
qiymatlami hisoblashda maxsus hisoblash dasturlaridan, shuningdek, к va 
n ning turli miqdorlarida investitsiyalar dastlabki miqdorining o ’sib borishi 
koeffitsientlari kiritilgan maxsus jadvallardan foydalaniladi (1-3 ilovalar).
Bugun 
investitsiya 
qilinayotgan 
mablag’laming 
kelgusidagi 
qiymatini hisoblash jarayoni diskontlash deb yuritiladigan moliyaviy 
hisob-kitoblaming bir ko’rinishidir. Diskontlashning ikkinchi turi kelgusi 
qiymatni hisoblashga teskari jarayon bo ’lib, kelgusida olidadigan 
summaning joriy davrdagi qiymatini hisoblab topish imkonini beradi.
Bunda kelgusida ma’lum summmaga ega bo’lish uchun bugun 
qancha miqdorda investitsiya qilish kerakligi hisoblab topiladi. Albatta, 
kelajakda olinadigan summa bugun biz foydali ishga sarflayotgan va biz
66

---

kutgan miqdorda foyda keltiradigan investitsiya summasidan ko’p bo’lishi 
kerak emas. Diskontlashning bu turi joriy qiymatni hisoblash yoki 
keltirilgan, diskontlangan qiymatni aniqlash deyiladi. Bunday hisob- 
kitobni bajarish uchun kelgusi qiymatni hisoblash formulasiga nisbatan 
teskari formuladan foydalaniladi (2-formula):
RVn = FVn / (l+ k )n = FVn * 1 / (l+ k )n 
Bu erda: RVn - n yildan so’ng olinadigan summaning keltirilgan, joriy 
qiymati( diskontlash koeefitsenti к ga teng bo’lganda n yildan so’ng FVn 
miqdordagi summani olish uchun bugun qilinishi kerak bo’lgan 
investitsiya summasi);
FVn- n yildan so’ng olinadigan summa.
Agar к biz mablag’imizni o ’zimiz uchun qulay bo’lgan investitsiya 
loyihasiga sarflaganimizda haqatda olishimiz mumkin bo’lgan daromad 
darajasini aks ettircagina, bu formula mazmunga ega bo’ladi.
Misol: Aytaylik, investor traktor zavodining aktsiyalarini sotib 
olmoqchi bo’lsin. Zavodning har bir aktsiyasi 10 ming so’mdan taklif 
qilinayotgan va 5 yildan keyin aktsiyalaming bahosi 2 marta oshishi 
kutilayotgan bo’lsa, shuningdek, mablag’ni bank depozitiga qo’yganda 
10% daromad olish imkoniyati mavjud bo ’lsa, aktsiyalami sotib olish 
maqsadga muvofiqmi yoki yo’qmi?
Demak, aktsiyalar bahosi 5 yildan so’ng ikki martaga oshadi va 20 
ming so’mni tashkil etadi. Joriy qiymatni hisoblash formulasini qo’llab, 
quyidagilami topamiz:
RV5 =20000 * 1 / ( 1+0,10 )5 = 20000 * 0,6209=12418 sum
Demak, 5 yildan so ’ng har bir aktsiyaning qiymati 20000 so’mni 
tashkil etsa, uning bugungi qiymati 12418 so’mga teng bo’lar ekan. YA’ni 
investor har bir aktsiyani sotib olish uchun 10000 so’mdan emas, 12418 
so’mdan sarflaganda ham mablag’ sarflashning bu varianti bankka 
mablag’ qo’yishdan ko’ra samaraliroqdir. Agar foiz stavkasi 15% dan ortiq 
bo’lsa, mablag’ni bank depozitiga qo ’yish samaraliroq bo’lishini xuddi shu 
usulda hisoblab topish mumkin.
Diskontlash 
stavkasini tanlashda amaldagi 
shakllangan yoki 
kutilayotgan o ’rtacha ssuda foizi darajasiga asoslanish lozim. Bozor
67

---

iqtisodiyoti 
sharoitida 
u 
bozor 
k o n ’yunkturasiga, 
m am lakatning, 
tarm oqning va firm aning, shuningdek, boshqa m am lakatlarning iqtisodiy 
rivojlanishi istiqbollariga bog’liq.