Investitsiya loyihalari tahlili

5.3.Investitsiya loyihalarini baholashning
sodda uslublari
Endi investitsiya loyihalarini baholashning sodda(statik) usullarini 
k o ’rib chiqam iz. B u uslublar diskontlash kontseptsiyasi paydo b o ’lm asdan 
oldin ham keng q o ’llanilgan b o ’lib, ular yordam ida, asosan pul kirim lari 
va chiqim larini 
taqqoslash orqali loyihalarning m aqsadga m uvofiqligi 
aniqlanadi.
Investitsiyalam ing qoplanish davri R R (ingl. Paybak period), bu 
shunday davrki, bunda dastlabki qilingan investitsiyalar m iqdori tiklanadi 
(19-form ula).
PP=I0/C F * t 
B unda: I0-dastlabki investitsiya m iqdori;
C F*t- loyihani am alga oshirish natijasida bir yilda tushadigan 
m ablag’. B unda CF*, darajasidagi sum m a belgisiga e ’tibor berish kerak. 
Bu belgi CF*, sum m asini ikki usulda (tom onlam a) aniqlash m um kinligini 
k o ’rsatadi. Birinchi usul qachonki, pul tushum lari yil davom ida bir xil 
b o ’lsa q o ’llaniladi. Aytaylik, biz 600 mln. so ’m investitsiya sa rf qildik va 
8 yil ichida har yili 150 m ln.so’m dan darom ad olishni kutayapm iz. U nda 
600/150=4 yil ichida sarflangan investitsiya qoplanadi va qolgan 4 yil 
davom ida investor so f foyda oladi.
Ikkinchi usul investitsiya qilingandan keyin, pul tushum lari bir xil 
b o ’lm asa yoki o ’sib boruvchi m iqdom i tashkil etsa q o ’llaniladi. M asalan,
yuqorida keltirilgan m isolim izda pul tushum lari yillar b o ’yicha bir xil
b o ’lm asdan ortib borsin:
1-yil
50 mln. so ’m,
2-yil
100 mln. so ’m,
3-yil
200 mln. s o ’m,
4-yil
250 mln. s o ’m,
5-yil
300 mln. so ’m.
B unda 3 yil ichidagi pul tushum lari investitsiya sum m asidan kam, 
4 yil ichidagisi esa k o ’p. Bunday holatlarda investitsiyalam i qoplash 
davrini aniq belgilab olish uchun quyidagi ishlarni bajarish lozim:
• qaysi yillar orasida investitsiya summ asi qoplanishini topish zarur.
84

---

B izning m isolda 3-4 yillar orasida;
• qoplanm agan sum m a m iqdorini aniqlash kerak, bizning m isolda bu 
150 m ln.so’mni (600-(100+ 150+200 ));
• aniqlangan qoplanm agan sum m ani 4-yilgi pul tushum lari m iqdoriga 
b o ’lish kerak, y a’ni 150/300=0,5. K o’rinib turibdiki qoplanm agan 
sum m a 4-yilning yarm ida qoplanadi. Demak, bunda investitsiyalam i 
qoplash davri 3,5 yilni tashkil qiladi.
Investitsiyalarning qoplanish m uddati k o ’rsatkichidan quyidagi 
shartlar bajarilgandagina foydalanish yaxshi natija berishini e ’tiborda 
tutish kerak:
1) bu k o ’rsatkich yordam ida taqqoslanayotgan barcha loyihalar bir xil 
hayot davriga ega b o ’lishi kerak;
2) barcha 
loyihalar 
boshlang’ich 
investitsiyalarning 
bir 
m artalik 
sarflanishini k o ’zda tutadi;
3) m ablag’ sarflanib b o ’lingandan so ’ng barcha investorlar loyiha hayot 
davrining oxirigacha bir xil pul tushum lariga ega b o ’ladilar.
Bu k o ’rsatkich hisoblab topish osonligi, tushunish uchun soddaligi 
bilan birga loyihaning tavakkal xavfi darajasi haqida m a’lum ot berishi 
tufayli ham qadrlidir. Investitsiyalarning qoplanish m uddati qanchalik 
katta b o ’lsa, dastlabki hisoblangan natijalarga salbiy ta ’sir k o ’rsatuvchi 
shart-sharoitlam ing yuzaga kelishi xavfi shuncha yuqori b o ’ladi.
SHu bilan birga bu k o ’rsatkich jiddiy kam chiliklarga ham ega. Y A ’ni 
u ikki m uhim holatni inkor qiladi:
1) turli m uddatlarda pulning qiymati turlicha bo ’lishini;
2) qoplanish m uddati tugagandan so ’ng ham pul tushumlarinin^ 
davom etishini.
SHu sababli ham PP k o ’rsatkichini investitsiyalar sam aradorligini 
baholashda asosiy usul sifatida q o ’llab b o ’lmaydi. SHuni ta ’kidlash joizki 
investitsiyalarning qoplanish m uddatini hisoblashdagi k o ’rsatilgan birinchi 
kam chilikni tuzatish mumkin. Bu uchun pul oqim lari diskontlab olinadi, 
xolos.
Investitsiyalarning buxgalteriya rentabelligi ROI (ingl.return on 
investm ent) k o ’rsatkichi loyihalarini baholashning ikkinchi sodda (statik) 
k o ’rsatkichi b o ’lib, adabiyotlarda investitsiyaga o ’rtacha foyda m e’yori
85

---

(IRR - ingl. average rate o f return), hisoblangan foyda m e’yori (IRR -
ingl. accounting rate o f return), deb ham yuritiladi. Bu k o ’rsatkich 
vositasida investitsiyalarga pul tushum lari asosida emas, balki buxgalteriya 
k o ’rsatkichi b o ’lgan firm a darom adi m iqdoriga asoslanib, baho beriladi.
K o ’rsatkichning nom idan xulosa qilish mum kinki, u buxgalteriya 
hisoboti b o ’yicha firm a darom adi o ’rtacha m iqdorini investitsiyalarning 
o ’rtacha m iqdoriga nisbatini ifodalaydi.
Bu k o ’rsatkich quyidagi form ula yordam ida aniqlanadi(20-form ula):
R O I = EB IT( 1- T) / [ ( С .y.b.-C.y.o):2]
B u erda: EBIT( ingl.earnings before interest and tax) - firm aning foiz 
va soliqlar to ’lovlarini am alga oshirgunga qadar ( yoki soliq to ’lovlaridan 
keyingi, lekin foiz to ’lovlarigacha) b o ’lgan foydasi miqdori;
T - soliq stavkasi ( koeffitsientda beriladi);
C.y.b., C.y.o. - aktivlarning yil boshidagi va yil oxiridagi qiymati. Bu 
ikkala m iqdor o ’rtasidagi farq investitsiya xarajatlari hajmini ko ’rsatadi.
ROI k o ’rsatkichining q o ’llanishi uning hisoblangan darajasini 
tashkilot uchun standart b o ’lgan rentabellilik darajalari bilan solishtirishga 
asoslangan. A gar bu k o ’rsatkich tashkilot tom onidan standart deb qabul 
qilingan k o ’rsatkichdan katta b o ’lsa, loyiha m a’qul deb hisoblanaai. Bu 
k o ’rsatkich hozirgacha dunyoning k o ’pchilik m am lakatlarida keng 
q o ’llanib kelinishiga quyidagilar sabab:
Birichidan, uni hisoblash oson va diskontlash kabi m urakkab hisob- 
kitoblam i talab etm aydi. SHu bilan birga ayrim shart-sharoitlar mavjud 
b o ’lsa, hisoblangan ROI miqdori IRR m iqdoriga ju d a yaqin b o ’ladi. Bu 
shart-sharoitlar quyidagilardir:
• agar 
investitsiyalar 
perpetuitet 
k o ’rinishida 
yillik 
pul 
tushum larining teng m iqdordagi sum m alari sifatida am alga oshirilsa;
• to ’plangan am ortizatsiya q o ’shim cha m ablag’larsiz eskirgan 
uskunalam i yangilash uchun etarli b o ’lsa;
• investitsiyalam i 
am alga 
oshirish 
davrida 
aylanm a 
kapital 
m iqdorida o ’zgarish ro ’y bermasa.
Loyihalarni baholashning statik usullari loyiha b o ’yicha q o ’shimcha 
m a ’lum otlar olish imkonini berishi bilan qadrlidir.
86

---

Ikkinchidan, 
aktsiyadorlik 
kom paniyalarida 
bu 
k o ’rsatkich 
m enejerlam i investitsiyalashning aktsiyadorlam i eng k o ’p qiziqtiradigan 
buxgalteriya rentabelligi k o ’rsatkichi bilan b o g ’liq b o ’lgan variantlariga 
y o ’naltiradi.
RO I k o ’rsatkichi kam chiliklari uning afzalliklari aksini tashkil etadi. 
Y A ’ni bu k o ’rsatkich vositasida investitsiya Ioyihalari taqqoslanganda:
• pulning turli vaqtlarda qiym ati bir xil b o ’lmasligi e ’tiborga 
olinmaydi;
• loyihalar turlicha m uddat xizm at qilishi inkor qilinadi, y a’ni bir xil 
rentabellikka ega ikki loyihadan biri 5 yil, ikkinchisi 10 yil darom ad 
olishini ta ’m inlashi bu k o ’rsatkichda aks etmaydi.
SHuningdek, investitsiyalam ing buxgalteriya rentabe 11 i 1 igi firm a 
boyligining 
real 
o ’zgarishini 
xarakterlam asdan, 
aktsiyadorlar 
va 
«C hetdagi» boshqa shaxslarning talablariga mos natija olishga qaratilgan
K o ’rib chiqilgan investitsiya loyihalarini baholashning barcha 
usullarini birgalikda q o ’llashgina loyihalarning samarali yoki sam arasiz 
ekanligi to ’g ’risida aniq xulosa olish im konin beradi.