Investitsiya loyihalari tahlili

4.5. Renta qiymati
Investitsiya loyihalarini baholash jarayonida, b a’zida, eng k o ’p qancha 
m iqdorda m ablag’ sarflash m um kin degan savolga javob berishga to ’g ’ri 
keladi. Bu savolga jav o b topish uchun m uam m oga renta tipidaga 
q o ’yilm alardan olish m um kin b o ’lgan muqobil darom ad nuqtai nazaridan 
yondoshish foydali. R enta tipidagi q o ’yilm alarga banklardagi m uddatsiz
72

---

depozitlar misol b o ’la oladi.
B u 
turdagi 
investitsiyalar 
annuitetga 
qaram a-qarshi 
o ’laroq 
perpetuitet (ingl.perpetuity-abadiylik) deb ataladi.
Perpetuitet k o ’rinishidagi investitsiyalarning m uddati cheklam agani 
holda, hisoblangan foiz darom adini birdaniga olish imkoniyati mavjud 
b o ’ladi ham da asosiy sum m a darom ad keltirishda davom etaveradi.
B unday holatda yillik darom ad quyidagi form ula yordamida 
aniqlanadi (10- formula):
RM T = RV * к
Bu erda: RV- bankka q o ’yilgan m uddatsiz depozitning asosiy 
summasi;
k- bu turdagi depozitlar uchun bank tom onidan to ’lanadigan 
darom adning foiz stavkasi;
RM T- depozit bo ’yicha yillik daromad.
Agar form ulani boshqa k o ’rinishda yozsak, unda xuddi shu 
m iqdordagi pul tushum ini vujudgaa keltirayotgan investitsiyalarning 
qiym atini anglab etam iz ( 1 1-formula).
R V = RM T / к
Bu formulani q o ’llash bizni investitsiya tahlilining ju d a oddiy 
m antig’ini anglab etishga olib keladi. U ning m ohiyatini quyidagi misol 
yordam ida ko ’rib chiqamiz:
A ytaylik, bank depozitida bizning 1 mln. so ’m om onatim iz bor va 
bank bu depozit uchun yillik 60% darom ad to ’laydi. Demak, har yili 
y anvar’ oyining boshlarida o ’tgan yil uchun hisoblangan 600 m ing so ’m 
daromadni bankdan olishim iz mumkin. 
11-form uladan foydalanib, 
daromad stavkasi yiliga 60 % b o ’lganda 600 m ing so ’m darom ad olish 
uchun qancha m iqdorda investitsiya qilishim iz zarurligini topamiz:
RV = 600000 / 0,60 = 1 000 000 so ’m.
K o ’rilgan misol asosida quyidagi xulosaga kelishim iz mumkin: agar 
bank depozitiga qo ’yilgan 1 m illion so’m yiliga 600 m ing so ’m daromad 
keltirsa, keyingi yilning boshida 600 m ing so ’mga teng (yoki undan kam) 
daromad keltiradigan investitsiya loyihasiga 1 m illion so ’mdan k o ’p 
m ablag’ ajratish m aqsadga m uvofiq emas.
Perpetuitetning 
yana 
bir 
ko ’rinishi 
investitsiya 
davrining
73

---

c h ek lan m a g an lig i 
v a d o im o o ’sib b o ru v ch i y illik d aro m ad b ilan
x arak terlan ad i. A g a r bu o ’sish q ga ten g su ra td a r o ’y b ersa va R M T ] 
b irin ch i y iln in g o x irid a k u tilay o tg an pul tu sh u m la ri su m m asin i aks ettirsa, 
d avri ch ek lan m a g an in v estitsiy alarn in g jo r iy q iy m ati quyid ag i fo rm u la
y o rd a m id a a n iq la n ad i (12 -fo rm u la).
R V = R M T , / к - q
B u ten g la m a o d atd a G o rd en m o d eli d eb ataladi. B u fo rm u la so d d a 
k o ’rin ish g a e g a b o ’lish ig a q aram asd an , u n d a n e h tiy o t b o ’lib fo y d alan ish
k erak . G o rd e n m o d eli y o rd a m id a o lin g a n n a tijalar t o ’g ’ri b o ’lishi u ch u n
b ir n e ch a sh a rtla rg a am al q ilish zarur.
B irin ch id an , fo rm u la suratidagi P M T 0 indeksi bilan em as, b alk i 1 
indeksi b ila n tu rib d i. B u n d an x u lo sa shuki, fo rm u la b o ’yich a h iso b - 
k ito b la r in v estitsiy ala n g an m a b la g ’lar b o ’yich a u lar ish latilgan birin ch i 
d a v r o x irid ag i t o ’lo v d an b o sh lab b ajarilad i. A g a r t o ’lov in v esto rg a darhol 
kelib tu sh sa, b u t o ’lov su m m asin i G o rd en m o d eli y o rd a m id a to p ilg an jo riy
q iy m a t su m m as ig a q o ’shish kerak.
Ik k in ch id an , bu m odelni pul tu sh u m la ri oqim i u zlu k siz v a b ir xil 
su ra td a o ’sgan h o ld ag in a ish latish m u m k in . U c h in ch id an , bu m o d eld a (q) 
o ’sish surati (k) d isk o n tlash k o e ffitsien tid an kam b o ’lgan h o ld ag in a
m o d e l’ y o rd a m id a o lin g an n atija h a q iq a tg a y aq in b o ’ladi. B u talab pul 
b ozori x u su s iy a tla rid an kelib chiqadi v a b ajarilish i noreal em as. C H u n k i, 
a g ar b ir tarm o q d a d aro m a d la m in g o ’sish surati d isk o n tlash k o effitsien ti 
(d a ro m a d lilik n in g o ’rtach a d arajasi)d an y u q o ri b o ’lsa, tezd a b u tarm o q q a
in v estitsiy a m a b la g ’lari oq ib k ela b o sh lay d i v a d a ro m ad lilik darajasi q 
p a sa y ib ketadi.
M a v z u g a y ak u n y asay turib, h a r q a n d ay in v estitsiy a lo y ih alarin i 
b a h o la sh d a am al qilinishi shart b o ’lgan b ir n ech a tam o y illarn i t a ’kid lab
keltiram iz:
1. H iso b -k ito b la r bir xil q iy m atd ag i p u lla rd a olib borilishi shart. B u 
u ch u n b a rc h a x a rajatlar va 
o lin g an n a tijalar kelg u sid ag i yoki h ozirgi 
d av rd ag i m a ’lum b ir san ag a k eltirib olinadi.
2. In v e stitsiy a la m i b aholash bu m a b la g ’lar in v esto r u chun u lar 
sarflan ish i m u m k in b o ’lgan b o sh q a lo y ih a larg a n isb atan kam b o ’lm ag an
d aro m ad k eltirish i m u m k in lig i n uqtai n aza rid a n tu rib am alg a osh irilish i
74

---

kerak.
3. 
U m u m iy h o latlard a pul tu sh u m lari u bilan b ir xil qiy m atg a 
k eltirilg an pul x a rajatlarid an k o ’p b o ’lgan in v estitsiy alam i tan lash jo iz.
Q isq ach a x u lo salar
L o y ih alarn i m o liy av iy - iq tiso d iy tahlil qilin ish i eng avvalo 
d isk o n tlash n azariy asi v a u slu b iy o tig a aso slan ad i. D isk o n tlash n azariyasi 
v a 
am aliyoti 
O ’zb ek isto n
m u staq q illig id an
k eyin 
b arch a 
m oliya 
in stitu tlarid a q o ’lan ila b o shlandi. B u O ’zb ek isto n n i b o z o r iqtiso d iy o tig a 
o ’tishi v a b an k lar v a b o sh q a m o liy a in stitu tlarin in g raq o b atlash u v i bilan 
ham b o g ’liq.
L o y ih a m aq b u l d eb to p ilish i u ch u n u b o ’yich a olin g an d aro m ad lar 
xarajatlard an k o ’p b o ’lishi, lo y ih a b o ’yich a ren tab ellik o ’rtach a foyda 
m e ’yo rid an kam b o ’lm asligi h am d a x a rajatlar k o ’zd a tu tilg an m u d d atd a 
qop lan ish i kerak.
In fly atsiy a ja ra y o n la rin in g
m avju d lig i, 
m a b la g ’lam in g
b o sh q a 
o b ’e k tlarg a sarflan ish i hiso b ig a fo y d a o lish im k o n iy atlarid an m ahrum
b o ’linishi h am d a x arajatlarn in g q o p lan m aslik x av fin in g
borligi tufayli 
b u gungi 
b ir 
s o ’m
ertagi 
b ir 
s o ’m d an
q im m atro q
hisoblanadi. 
L o y ih alarn in g sam arad o rlig i a n iq lan ay o tg an d a b arch a d av rlar b o ’yich a pul 
x arajatlari va tu sh u m lari qiym ati disk o n tlan ad i, y a ’ni kelgusidagi pul 
oqim lari x ozirgi d av rg a k eltirib o linadi v a s o ’ng taq q o slan ad i.
K elajak d a m a ’lum sum m ani t o ’p lash u ch u n h a r yili pul m ab la g ’lari 
t o ’lab b o rilishi an n u itet tu sh u n ch asin i beradi. R en ta tipidagi q o ’yilm alar 
(m asalan, banklardagi m u d d atsiz d ep o zitlar) an n u itetg a qaram a-qarshi 
o ’laroq p arp etu et deb ataladi. P erp etu itet k o ’rin ish id ag i in v estitsiy alam in g
m uddati ch ek lam ag an i holda, h iso b lan g an foiz d aro m ad in i b ird an ig a olish 
im koniyati m av ju d b o ’ladi h am d a aso siy su m m a d aro m ad k eltirishda 
d av o m etaveradi.
In v e stitsiy a la m in g m o liy av iy -iq tiso d iy sam arad o rlig in i b ah olashda 
an n u itet 
va 
p erp etu itetn in g
ham
jo riy , 
ham
kelgusi 
qiym atlari 
k o ’rsatk ich larid an foydalaniladi.
75

---