Investitsiya loyihalari tahlili

8.2 Ekologik 
t
ahlilning vazifalari
E kologik tahlilining asosiy vazifasi, loyihani am alga oshirish va 
foydalanish 
vaqtida atrof-m uhitga keltiriladigan 
potentsial 
zaram i 
aniqlash va uni yum shatish yoki b arta raf etish uchun zaruriy choralam i 
belgilab olishdir.
U m um an, atrof-m uhitga etkazilayotgan zaram i barataraf etish yoki 
uni 
rivojlanish 
sur’atlarini 
qisqartirm agan 
holda 
sezilm aydigan 
darajagacha kam aytirish yanada m uhim m uam m o hisoblanadi. Atrof- 
m uhit «tabiiy kapitalni» nam oyon etadi. Daryo oqimi, tuproqni tabiiy 
him oya qilinishi, havo oqim laring doim o o ’zgarib turishi - “tabiy 
kapital”dan keladigan foydadir va tabiatni iqtisodiyotni rivojlantirishga 
bergan xizm atlaridir, ular iqtisodiy rivojlanishni q o ’llab-quw atlaydi va 
ra g ’batlantiradi. Y O m on rejalashtirilgan rivojlanish jarayoni m illiy 
kapitalni y o ’qolishiga olib kelishi m um kin. Hatto ju d a puxta rejalashtirish 
holatlarida ham iqtisodiy rivojlanish jarayoni tabiiy ekologik tizim larda 
b a ’zi o ’zgarishlam i keltirib chiqaradi va chiqindilar ham da ifloslantiruvchi 
m oddalarni keltirib chiqaradi. M asalan, A ngren GRES va unda m ahalliy 
yoqilg’i - k o ’m irning 
chiqindilari yillar m obaynida to ’planib qoldi. 
A ngren G R ES ishga tushirilgandan s o ’ng m illionlab tonna chiqindilar 
to ’plandi, ular tabiiy kapital va aholi salom atligiga salbiy ta ’sir etgan holda 
ekologik m uhitni yom onlashtirdi. O ’zbekiston Ekologik harakati ushbu 
m uam m oni k o ’tirib chiqib, chiqindilam i qayta ishlashga investitsiyalarni 
jalb etgan holda ushbu m uam m oning echim iga ko ’m aklashm oqda.
Ekologik boshqaruvning vazifasi insonlam ing tabiiy resurslarga 
ehtiyoji ham da atrof- m uhitning ushbu ehtiyojni qondira olish im koniyati 
yoki layoqati o ’rtasidagi balansni o ’rnatish hisoblanadi. M asalan, qishloq 
x o ’jalig id a ekin aylanmasi 
(sevooborot) tuproqning tarkibini ,sifatini 
yaxshilaydi va barqaror qishloq x o ’jaligi darajasini ta ’m inlashga xizm at 
qiladi. Y A na bir misol, tuproqning iirigatsiya va m elioratsiya holatini 
yaxshilashdir. Bu ham barqaror iqtisodiy rivojlanishning ajralm as 
qism idir. B a ’zi holatlarda jam iyat boshqacha holatni tanlashi mumkin.
113

---

Strategik rivojlanish nuqtai nazaridan vazifasi b o ’lib, kelgusi 
ehtiyojlam i qondirish 
b o ’yicha salohiyatni qisqartirm agan (ya’ni 
ekotizim ning «doimiy sig ’im ini» kam aytirm agan) holda bugun m a’lum 
darajada foyda berishi m um kin b o ’lgan, m am lakatning yangiiangan 
resurslarini boshqarish hisoblanadi. B unday yondashuvga m am lakat 
ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishida yangiiangan resurslardan foydalanishni 
m isol qilib olish mumkin. T o g ’ oldi hududlarida 
biogaz, quyosh 
energiyasi, kichik suv elektr stantsiyalaridan foydalanish m um kinligini 
hisobga olish mumkin. Bu borada O ’zbekistonda kelgusida k o ’plab 
innovatsion va ekologik loyihalar yaratiladi va amaHyotga tatbiq etiladi. 
O ’zbekiston Ekologik harakati ushbu y o ’nalishlarda katta ishlam i boshlab 
yuborganligi bunday xulosa qilishga asos b o ’ladi.
Ekotizim ning doim iy 
hajmi - m azkur ishlab chiqarishda uzoq 
m uddat am al qila oladigan va atrof-m uhit bilan degredatsiyaga 
uchram agan maksimal m iqdordagi tirik organizm lardir. M avsum iy va 
tasodifiy o ’zgarishlam i bu holda hisobga olinm aydi. Doim iy hajm
q o ’llangan texnologiya oqibatida ortishi yoki qisqarishi mumkin.
Ekologik tahlilning asosiy vazifalaridan biri uning qonunchilik 
asosini 
doim o 
takom illashib borishga kerakli 
takliflam i 
ishlab 
chiqishdiridir.
Tabiatni m uhofaza qilish tadbirlari uchun dastlabki profilaktika 
choralari va unga ketgan xarajatlar , b a’zan tuzatib b o ’lm aydigan, 
etkazilgan zaram i tuzatishga nisbatan m uhim va arzondir. Bunga yaqqol 
m isol O rol dengizi fojiasidir. SH uning uchun mos ravishda har qanday 
loyiha va taraqqiyot dasturi atrof-m uhitga m a’lum tarzda ta ’sir etishini 
e ’tiro f etish, uning ehtim oliy ta ’sirini aniqlash uchun tahlil qilinishini 
talab etishi lozim. Agar ushbu ta ’sirlar/sam aralar jiddiy zarar keltirsa, u 
holda loyiha qayta ishlanishi lozim. A gar 
loyihaning qayta ishlanishi 
xavfni kam aytirm asa, agar b a’zi vaziyatlarga k o ’ra undan keladigan uzoq 
m uddatli foyda uzoq muddatli xarajatlar ham da ekologik xarajatlardan 
kam b o ’lsa u holda loyiha bekor qilinishi lozim.
Bu kabi tahlilni o ’tkazish uchun hozirgi vaqtda q o ’llanayotgan 
baholashga nisbatan U zbekistonning 
ekologik va 
tabiiy resurslarini 
asosini 
m ufassalroq hisobga oladigan k o ’rsatkichlar tizim ini yaratish
114

---

zarur. Loyiha ishlab chiqilishi jarayonida tabiiy 
resurslar zaxirasi, 
shuningdek yangilangan resurslar iste’moli va yo’nalishini k o ’rsatuvchi 
«ekologik 
indikatorlar»ni 
q o ’llash 
lozim. 
O ’zbekiston 
BM TTD /Y U N D P, YUN EP va Jaxon bankidan texnik yordam olib bu 
borada ishlam i tashkil etgan. B unday indikatorlam ing tatbiq etilishi keng 
m iqyosda atrof-m uxit m onitoringini 
o ’tkazish im konini beradi. Atrof- 
m uhit m onitoringi (m asalan, 
Q ashqadaryo viloyatidagi M oydanak 
q o ’riqxonasi), insonlar salom atligi bilan b o g ’liq m uam m olar (m asalan, 
suv va havoning ifloslanishidan), turli tabiiy resurslam ing m avjudligi va 
sifati (m asalan, tuproqning ustki qatlam i) kabi biologik y o ’nalishlam i o ’z 
ichiga olishi lozim. 
M onitoring doim iy yoki haqiqaiy zarar haqida 
avvaldan ogoh b o ’lish tizim ini ta ’m inlashi va zaruriy tuzatish choralarini 
k o ’rsatishi lozim. Qishloq x o ’jaligi ishlab chiqarishiga soliq tushum lari, 
tashqi savdo to ’g ’risidagi m a’lum otlar bilan birga ekologik m a ’lum otlar 
ham , 
ekologik 
loyihalarni 
m illiy 
rivojlanish 
strategiyasida, 
uni 
rejalashtirishda doimo hisobga olishi lozim.