Investitsiya loyihalari tahlili

8.3. E kologiya b o’yicha loyiha-sm eta
xujjatlarini tayyorlash
A trof-m uhitni m uhofaza qilish m aqsadlarini k o ’zlash loyiha - sm eta 
xarajatlarida o ’z aksini topadi. Iqtisodiy rivojlanish m uam m olarini insonlar 
tom onidan ilmiy o ’rganish kuchayishi bilan, loyihalam ing ekosistem aga 
ta ’sirini ju d a b o ’lm aganda m inim al xavfsizlik m e’yori darajasiga tushirish 
imkoni paydo b o ’ladi. Bu m e’yorlarga inson salom atligiga b o ’lgan x avf 
darajasi, 
atrof-m uhitga zararli m oddalarni chiqarish m e’yorlari va 
boshqalar misol b o ’ladi. Loyihalar ekosistem ani m uhofaza qilish b o ’yicha 
C het el m am lakatlari bilan tuzilgan shartnom alar buzilishiga olib kelishi 
kerak emas.
A yrim hollarda loyiha ta ’sirida ekologik holat salbiy tom onga qarab 
o ’zgarishi va bunga ruxsat berilishi ham mumkin. M asalan, aholi 
joylashgan jo y yaqiniga tem ir y o ’l qurish loyihalashtirilsa va bu loyiha 
am alga oshsa, shovqin k o ’payadi ham da bu aholi yashash tarziga salbiy 
ta ’sir etishi mumkin. Loyihada bu salbiy ta ’sim i bartaraf qilish y o ’llari
115

---

b o ’lishi kerak. B uning uchun aholini boshqa jo y g a k o ’chirish (bu esa ju d a 
qiyin, chunki odam lar o ’zlari o ’rganib qolgan joylardan, yaxshiroq sharoit 
yaratib berilishiga qaram asdan, k o ’chishga rozilik berm asliklari m um kin) 
yoki 
shovqinni 
kam aytiradigan, 
yaxshisi 
um um an 
y o ’qotadigan 
m oslam alam i uylarga o ’rnatish kerak. Bu, albatta, q o ’shim cha xarajatlarga 
olib keladi. U ndan tashqari ayrim vaqtlarda aholini kom pensatsiya berish 
y o ’li bilan ham rozi qilish mum kin. M asalan, elektrostantsiya qurish 
loyihasi am alga oshsa kom paniya egalari atrofda yashovchi aholiga 
elektroenergiyani tekinga berishni o ’z b o ’yniga oladi.
A yrim hollarda loyihalarni am alga oshirishda vujudga keltiriladigan 
ekologik xavfni bartaraf qilish ju d a oson, ayrim hollarda esa ju d a 
m urakkab kechadi. Um um an, loyihalarni ishlab chiqish va am alga oshirish 
xarajatlarida atrof-m uhitni him oya qilish xarajatlari taxm inan 5% ini 
tashkil etadi. Jahon bankining atrof-m uhitni him oya qilish b o ’limi 
loyihalarning turli kategoriyalari uchun m axsus q o ’llanm a yaratgan b o ’lib, 
u loyiha tahlili bilan shug’ullanadigan m utaxassislar uchun tavsiya etiladi. 
T ajribada eng k o ’p sodir bo ’ladigan va atrof-m uhit uchun katta ziyon 
etkazadigan om illar 
havoning buzilishi, suvga zararli m oddalam ing 
oqizilishi va boshqalar hisoblanadi. U m um an, ekosistem aga loyihalarning 
ta ’siri har xil b o ’ladi. Ularni quyidagicha ta ’riflash mumkin.
L oyihada ekologik xavfni e ’tiborga olm aslik keyinchalik ju d a katta 
xarajatlarga olib kelishi m um kin. Ekologik xavfni standart tahlil qilish 
uslubiyati m avjud emas. Ekologik loyiha va ekologik tadbirlam i o ’z ichiga 
olgan loyihalar natijasi kapitalni boshqa m uqobil loyihalarga jalb etishdan 
olinadigan natijalardan yuqoriroq b o ’lishi kerak. D arhaqiqat, ekologik 
loyihalarni iqtisodiy tahlil qilish um um an loyihani iqtisodiy tahlil qilishdan 
farq qilm aydi. M uam m o shundan iboratki, ekologik loyihalarning natijasi 
ju d a kech nam oyon b o ’ladi, shuning uchun ularni oldindan bashorat qilish 
va o ’lchash ju d a murakkab.
A tro f m uhitga ta ’siri to ’liq tahlil qilinishi zarur b o ’lgan loyihalarga 
quyidagi loyihalar kiradi:
Platinalar, suv havzalari,o’rmon bilan bog’liq b o ’lgan, katta sanoat 
qurilishi, irrigatsiya va m elioratsiya, zah ketkazish ishlari, suv toshqinlarga 
qarshi tadbirlar, erlarni tozalash m inerallarni qazib olish,aholini boshqa
116

---

jo y g a k o ’chirish, daryo havzasini o ’zgartirish, issiqlik va GES qurilishi va 
undan foydalanish, zararli chiqindilam i qayta ishlash loyihalari kabi 
ekologiyaga bevostia bog’liq loyihalar.
Shu bilan birga atro f m uhitga qism an b o g ’liq b o ’lgan loyihalar 
m avjud, ularni baholash ham muhimdir:
A grosanoat tarm oqlari korxonalari, kichik irrigatsiya o b ’ektlari, 
qaytadan tiklanadigan 
energiyadan 
foydalanish 
o b ’ektlari, 
qishloq 
x o ’jaligini elektrlashtirish, turizm , qishloq aholisini suv bilan ta ’minlash, 
daryo oqim ini tartibga solish kabi loyihalar m isol b o ’lishi mumkin.
A tro f m uhitga ta ’siri ni baholash shart b o ’lmagan loyihalar ham 
m avjud. U larga quyidagi loyihalar kiradi: Aholi resurslaridan foydalanish, 
kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, b eg ’araz texnik yordam loyihalari.