P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IV. BOB. MIKROORGANIZMLAR GENETIKASI. 4.1. Irsiyat va o‘zgaruvchanlik. 93 Mikroorganizmlarda ham, xuddi boshqa tirik jonivorlardagi kabi, muayyan turga xos belgilar nasldan-naslga o‘tadi. Lekin tashqi muhit ta’siri ostida bir turdagi morfologik, fiziologik xossalar o‘zgarishi mumkin. Masalan, Lui Paster kuydirgi qo‘zg‘atuvchisida sun’iy yo‘l bilan qaytmas o‘zgarishlar hosil qildi va shu kasalliklardan saqlaydigan vaksinalar ishlab chiqdi. N. F. Gamaleya oziqa muhitiga litiy xlorid qo‘shilganida, vabo vibrionining morfologiyasi o‘zgarishini kuzatdi. Bu misollar yashash sharoitiga qarab, mikroorganizmlar o‘z xossalarini o‘zgartira olishini ko‘rsatadi. Irsiyat bilan o‘zgaruvchanlik bir-biri bilan chambarchas bog‘liq ikki jarayon bo‘lib, tiriklikning asosini tashkil etadi. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarning irsiy xususiyatlari va o‘zgaruvchanligi boshqa organizmlarnikiga qaraganda yaxshi o‘rganilgan. 1925 yilda G. A. Nadson va G. S. Filippov achitqi zamburug‘lariga rentgen nurlarini ta’sir ettirib, yangi mutantlar olishga muvaffaq bo‘lganlar. Ulardan keyin 1928-1932 yillarda M. N. Meysel achitqilarga xloroform va kuchsiz sian tuzlari ta’sir ettirib, yangi mutantlar olgan. Mikroorganizmlarda genetika qonuniyatlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega, chunki bakteriyalarning tez bo‘linishi va naslining nihoyatda ko‘p, mayda bo‘lishi va kam joyni egallashi ularni nihoyatda qulay ob’ekt qilib qo‘yadi. Masalan, ichak tayoqchasi ko‘payar ekan, har 15 minutda bo‘linib turadi, bitta hujayra naslining soni 18-24 soatdan keyin 1 mm 3 da 24 milliardga yetadi. Mikroorganizmlarda fenotipik (nasldan naslga o‘tmaydigan) va genotipik (nasldan naslga o‘tadigan) o‘zgaruvchanlik farq qilinadi. Bular hujayraning ikki asosiy xususiyati: genotipi bilan fenotipiga bog‘liqdir. Genotip hujayradagi umumiy genlar majmuasi (yig‘indisi) dir. U organizmning butun bir guruh xossalarini, tashqi muhitning har xil sharoitida turlicha namoyon bo‘ladigan xossalarini belgilab beradi. Biroq, genotip har kanday sharoitda nisbiy doimiyligini saqlab qoladiki, bu hol mikroorganizmlar turlarini bir-biridan farq qilib, ajratib olishga imkon beradi. Fenotip har bir individuumdagi morfologik va fiziologik xossalarning umumiy kompleksidir. Fenotip go‘yo ma’lum bir konkret yashash sharoitida genotip xarakterining tashqi ko‘rinishi ifodasidir. Genotip hujayraning umumiy yuzaga chiqishi mumkin bo‘lgan xususiyati bo‘lsa, fenotip ushbu xususiyatlarning ko‘zga ko‘rinadigan ifodasidir. Dizoksiribonuklein kislotasi (DNK) polimer bo‘lib, uning monomerlari nukleotidlardan iborat. Xar bir nukleotid o‘z navbatida purinli asoslardan: adenin, guanindan (A, G); piromidinli asoslardan timin va sitozin (T, S), qandmoddasi, dizoksiriboza va fosfat kislota qoldig‘idan iborat. DNK molekulasi qo‘shaloq spiral bo‘lib, uning zanjirlari bir-biriga komplementar joylashgan. Zanjirlardan birida A, uning ro‘parasida ikkinchi zanjirda T joylashgan bo‘ladi; birida G joylashsa, ikkinchi zanjirda albatta S bo‘ladi. Bu degan so‘z DNK molekulasidagi zanjirlardan birida nukleotidlar, A, G, S, G, G, G, A, G, S tartibda bo‘lsa, unga komplementar zanjirdagi nukleotidlar albatta T, S, G, A, S, S, T, S, G tartibda bo‘ladi. Bu DNK molekulasidagi 94 nukleotidlarni komplementarligi yoki o‘zaro to‘ldirish pripsipi deb yuritiladi. Har bir mikroorganizm hujayrasi ko‘payishi mahalida DNK molekulasi ham ko‘payadi. DNK molekulasining ko‘payishi yarim konservativ, ya’ni yangi hosil bo‘ladigan DNK molekulasi uchun eski DNK molekulasining har bir zanjiri alohida qolip (matritsa) rolini o‘ynaydi. Bu usuldagi DNK sintezi autosintez deb yuritiladi. DNK sintezini amalga oshiruvchi ferment DNK polimeraza fermenti deyiladi. Bu ferment DNK molekulasidagi A-T, G-S oralig‘idagi vodorod bog‘larini uzib, ko‘shaloq spiralni yakka spiral holiga keltiradi. Har bir spiral yangidan hosil bo‘ladigan DNK molekulasi uchun qolip rolini o‘ynaydi. Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|