P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
b) Gemitsellyuloza (ksilan)
O‘simlik substratlari tarkibida gemitsellyulozani miqdori sellyulozadan keyingi o‘rinda turadi. Yog‘ochli o‘simliklarning qattiqligi sellyuloza, gemitsellyuloza va lignin birligi bilan belgilanadi. Igna bargli o‘simliklar 12% gacha, barglilar esa 25% gacha gemitsellyuloza saqlaydilar. O‘simliklarda gemitsellyuloza zahira va tayanch vazifasini bajaradi. Gemitsellyuloza pentozalardan, asosan ) 4 1 ( bog‘lari bilan bog‘langan D-ksilozalardan tashkil topgan. Har xil gemitsellyulozalar ksilozadan tashqari arabinozalar, qisman esa geksozalar - glyukoza, galaktoza va glyukuron kislotalar ham saqlaydi. Polimerizatsiya darajasiga qarab gemitsellyulozalarning molekulyar og‘irligi 30 dan 200 kDa gacha bo‘lishi mumkin. Gemitsellyulozalar har xil toksonomik guruhga mansub bo‘lgan, xususan, Aspergillus, Trichoderma, Penicillium, Alternaria, Allescheria va h.k. mikroorganizmlar ta’sirida oson parchalanadilar. Ksilan parchalovchi bakteriyalarga Bacillus, va Streptomyces, Clostridium turiga mansub bo‘lgan bakteriyalar kiradilar. Tabiiy substratlarda sterik murakkab bo‘lganliklari uchun gemitsellyulozaning parchalanishi biroz qiyinroq kechadi. Shuning bilan birga gemitsellyulozani fermentativ parchalanishi sellyulozanikiga nisbatan osonroq va to‘laroq bo‘lishini alohida 87 ta’kidlash lozim. Gemitsellyulozaning amaliy ahamiyati katta bo‘lganligi sababli uni parchalovchi fermentlar ham jadal o‘rganilmoqda. v) Kraxmal Kraxmal - yashil o‘simliklarning asosiy, zahira moddasi hisoblanadi. Amaliy ahamiyati katta bo‘lganligi hamda oson ajratib olinishi uchun kraxmalni o‘rganish o‘tgan asrdayoq boshlab yuborilgan. Kraxmal kartoshkada 30% gacha, turli xil boshoqlilarda esa (80% gacha) ko‘proq to‘planadi. Kraxmal ikki komponentdan - amiloza va amilopektindan tashkil topgan. Har xil manbalardan olingan kraxmal tarkibidagi amiloza 20-25% ni, qolganini esa amilopektin tashkil etadi. Amiloza lineyli polimer bo‘lib, bir-birlari bilan ) 4 1 ( glikozid bog‘i bilan bog‘langan -glyukoza qoldiqlaridan iborat. Kraxmaldagi -glyukozani polimerlanish darajasi 200 dan bir necha minggacha bo‘lishi mumkin. Kraxmal issiq suvda bo‘kmasdan, yengil eriydi. Yod bilan o‘ziga xos bo‘lgan qo‘ng‘ir rang beradi. Amilozadan farqli o‘laroq, amilopektin molekulasi yoniga tarqalgan. Tarqalgan nuqtada glyukoza molekulalari, o‘zaro a-(1-4)- glikozid bog‘lari (amilozaga o‘xshab) bilan bog‘langan. Har xil amilopektinda a-(1-6)-bog‘larining miqdori 4-5% dan oshmaydi. Har xil manbalardan ajratib olingan kraxmallar polimerizatsiya darajasi, yon bog‘larining soni va fermentativ gidrolizga munosabati bilan farq qiladi. Kraxmalni ishlab chiqarish ko‘rsatkichlaridan muhimi, uning yopishqoqligidir (kleystrilizatsiya). Kraxmalning eruvchanligi polimerizatsiya darajasiga bog‘lik. Polimerizatsiya darajasi oshib borishi bilan eruvchanlik pasayib boradi. 100-150 glyukoza qoldig‘idan iborat bo‘lgan kraxmal faqat issiq suvda eriydi xolos. Kraxmalning gidrolizini ikki yo‘li: kislotali va fermentativ yo‘li ma’lum. Kislotalar yordamida gidroliz qilinganda, kraxmal molekulasidagi kristall qismi amorfga aylanadi va keyin gidrolizga uchraydi. Fermentativ gidrolizda ham shunday bo‘lsa kerak - deb taxmin qilinadi. Kraxmalning parchalanishida amilaza deb atalmish bir guruh fermentlar ishtirok etadi va o‘zining ta’sir xarakteriga qarab, endo-, hamda ekzofermentlarga bo‘linadi. α-amilaza- endoferment, kraxmal molekulasi ichidagi bog‘larni tartibsiz gidrolizlaydi. Glyukoamilaza (amiloglyukozidaza) va -amilaza ekzo tipga kiradigan fermentlardir. Ular kraxmalni nativ molekulasidan ketma-ket glyukoza (glyukoamilaza) va maltozani ( -amilaza) kesib oladilar (qaytarilmaydigan uchidan). Kraxmal inson oziqasida katta solishtirma og‘irlikka ega (non, kartoshka, sabzavotlar va h.k.) shuning uchun ham organizmning asosiy energetik resursi hisoblanadi. Oziqa mahsulotlarida kraxmal quyidagi qismda uchraydi: bug‘doy uni - 74%, guruch-77-78%, oq non- 51%. Inson organizmida kraxmalni parchalanishi og‘izdagi so‘lakning - amilazasi ta’siridan boshlanadi (og‘izda kraxmal qisqa bo‘lakchalarga bo‘linadi), keyin ovqatlanish yo‘lida bu fragmentlar glyukozagacha parchalanadilar va hosil bo‘lgan glyukoza qonga so‘riladi. Oziqlanish bahosi nuqtai nazaridan, o‘simliklar polimerlari orasida kraxmalga yetadigani yo‘q. |