‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

13.4. Asosiy amallarning bajarilish ketma-ketligi
Bitta elektr zanjirida o ‘rnatilgan kommutatsiya qurilmalari bilan 
amallar ushbu apparatlarning vazifalari va uzib-ulash ishlarini ba- 
jarishda xavfsizlikni ta ’minlovchi ketma-ketlikda bajariladi. Uzib- 
ulashning o ‘rnatilgan tartiblarining har qanday buzilishi, «mayda- 
chuyda» deb hisoblanishi va e ’tibor bermaslik amallarni bajarishda 
avariyalarni keltirib chiqaradi va kishilarning hayotiga xavf soladi.
Quyida uzgich va ajratkichlar bilan amallar bajarish tartibini ko‘- 
rib chiqamiz. Q o‘shni obyektlar personalining roziligini talab qi- 
luvchi amallar o‘z vaqtida dispetcherning qo‘li ostida amalga oshiriladi.
Tipik amal bo‘lib har ikkala tom onidan uzgich, liniya va shina 
ajratkichlariga ega bo‘lgan liniyani uzish hisoblanadi. Birinchi amal 
sifatida yuklamali zanjirni uzish va liniyadan kuchlanishni oluvchi 
uzgich uziladi. Uzgichning uzganligi tekshirilganidan so‘ng liniya 
va so'ngra shina ajratkichlari uziladi. Bu ketma-ketlikdagi amal-
183

---

lar orqali personalning xato harakati natijasida bo‘ladigan shikast- 
lanishlarni kamaytirishga erishiladi. Liniyani ishga tushirishda 
amallar teskari ketma-ketlikda bajariladi: birinchi navbatda, shina, 
keyin liniya ajratkichlari va so‘ngra uzgich ulanadi.
Shuni nazarda tutish lozimki, liniyani uzishda faqat shu li- 
niyadagi ish uchun uni uzgich va liniya ajratkichlari bilan uzish 
yetarli hisoblanadi. Zanjirda va shina ajratkichlarida qocshimcha 
ko‘rinuvchi uzilishni hosil qilish ortiqcha hisoblanadi.
Transform atorni ulashda chulg£amdagi nom inal qiymatdan 
katta bo‘lgan miqdorda magnitlovchi tokning qiymati tezda o‘sishi 
natijasida qisqa muddatli o ‘tkinchi jarayon paydo bo‘ladi. Pasay- 
tiruvchi podstansiyalarda ikkita va undan ortiq parallel ishlovchi 
transform atordan birini ulash yuqori kuchlanish chulg‘ami to ­
m onidan bajariladi. Bu holatni hisobga olgan holda himoyalar 
sozlanadi. Bunday holatda transformatorni ikkilamchi chulg'am 
tom onidan kuchlanish ostida ulash magnitlovchi tokning yuklama 
tokiga qo ‘shilishi natijasida ishlayotgan transform atorning hi­
moyasi uni uzish xavfini hosil qiladi. Amaliyotda uch chulg‘amli 
transformatorni ishga ulash, odatda, quyidagi ketma-ketlikda ba­
jariladi: yuqori, o ‘rta va pastki kuchlanish tom onidan shina va 
transform ator ajratkichlari ulanadi, keyin esa yuqori, o ‘rta va 
pastki kuchlanish tom onidan uzgichlar ulanadi. Uzishda esa ushbu 
ketma-ketlik teskarisiga bajariladi: pastki, o ‘rta va yuqori kuch­
lanish uzgichlari uziladi; shundan so‘ng uning har uchala tom o­
nidan transformator va shina ajratkichlari uziladi.
Oddiy sxemada bajarilgan pasaytiruvchi podstansiyalarda kuch 
transform atorlari yuqori kuchlanish tom ondan uzgichiga ega 
boMmaydi, lekin ikkilamchi chulg‘am tom onidan uzgich bilan 
ta ’minlanadi. Bunday sxemalarda amallar ketma-ketligi shunday 
nazarda tutiladiki, yuklama toki ajratkich va bo‘lgichlar bilan uzil- 
masin va ulanmasin. Buning uchun yuklama tokini uzish va tran­
sformatorni yuklamaga ulash ikkilamchi tomondagi uzgich, tran­
sformatorning magnitlovchi tokini uzish va ulash esa boMgichlar 
yoki ajratkichlar yordamida amalga oshiriladi.
Elektr stansiyalarida transformatorlarni ishga ulash va tizim 
bog‘lovchi transformatorlarni ta ’mir yoki zaxiraga chiqarish uchun 
uzishda bajariluvchi amallar ketma-ketligi mahalliy sharoitlarga 
bog‘liq (jihozlarning hududiy joylashuvi, sinxronizatsiya uskuna­
larini ulash imkoniyatlari va h.k.) va tez-tez mahalliy yo‘riqno- 
malar bilan belgilanuvchi boshqacha tartibga ega bo‘ladi.
184

---

Taqsimlash qurilmasini normal ishlatish sharoillarida li;imm;i 
seksiyalar, shinalar tizimi (aylanib o ctuvchidan tashqari) doim 
ishda bo‘lishi shart. Bu esa iste’molchilarni elektr energiyasi bilan 
ta’minlashda zaruriy ishonchlilikni yaratadi. Agar shinalar tizimidan 
bittasi shikastlansa yoki uzilsa, boshqasi ishda qoladi. Rejali la’mii 
ishlarini o ‘tkazish uchun shinalar tizimidagi hamma tutashmalar 
bitta ishlovchi shina tizimiga o ‘tkaziladi. 0 ‘tkazish uchun zarur 
sharoitlardan biri ikkita shinalar tizimidagi potensiallarning tcng- 
ligidir. Shina birlashtiruvchi uzgich (SHBU)li sxemalarda bu shart 
ikkita shinalar tizimini elektrik birlashtiruvchi SHBUni ulash or­
qali ta ’minlanadi. SHBU o‘tkazish bilan bir vaqtning o ‘zida bittaga 
yig£ilgan har bir shina ajratkichlar juftligini shuntlaydi. Ikkita shina 
ajratkichlardan birining tutashuvi, ikkita shina tizimidagi yoqilgan 
ajratkichlardan birini uzib-ulash hech qanaqa xavf tug‘dirmaydi, 
chunki u zanjirlarni shuntlovchi SHBU kichik qarshilikka ega.
13.1-rasmda keltirilgan sxema uchun ulanishlarni / shinalar 
tizimidan 
II
shinalar tizimiga o‘tkazish quyidagi tartibda amalga 
oshiriladi: / va 
II
shinalar tizimida kuchlanishning sinxronligi 
tekshiriladi. Kuchlanish sinxronligini tekshirish imkoniyati mavjud 
bo‘lmagan podstansiyalarda har ikkala shinalar tizimida kuchlanish