Abulqosimov h. P., Muminov n. G

6.2.3-rasm. Soliq to‘lovlaridan ozod etish strategiyasida 
foydalaniladigan sxemalar
86
 
Soliq to‘lovlaridan qutulish vositasi sifatida sun’iy to‘lamasliklar 
yoki soliqlar to‘lovini to‘xtatib turishlarni keltirish mumkin. Ular 
quyidagi “ob’ektiv sharoitlarga” murojaat qiladilar – hamkorlar 
tomonidan majburiyatlarga rioya qilmaslik, hisob raqamida 
mablag‘lar bo‘lmasligi. Bu nuqtai nazardan tadbirkorlik 
strategiyasining muhim qismi pul mablag‘larini hisob raqamida 
to‘xtab qolmasdan, doimo harakatda bo‘lishida mujassamlashgandir. 
Aks holda, ushbu mablag‘lar soliqlar bo‘yicha qarzlarni qoplash 
uchun undiriladi. 
Uchinchi strategiya eng keng tarqalganidir. U qonuniy faoliyat 
natijalarini yashirish sxemasiga asoslanadi. 
86
Mualliflar tomonidan tuzilgan 
Soliq to‘lovlaridan ozod etish strategiyasida 
foydalaniladigan sxemalar
offshor zonalarda 
ro‘yxatdan o‘tib 
soliq to‘lovlaridan 
ozod bo‘lish 
“ob’ektiv sharoitlarni” 
bahona qilib soliq 
to‘lashni to‘xtatib 
qo‘yish 
soliq solishning 
imtiyozli 
tartiblaridan 
foydalanish 

---

Korrupsion kelishuv
– eng “oddiy” sxemalardan biri. U soliq 
xizmatchilari yoki fiskal organlarga ta’sir eta oladigan yuqori davlat 
hokimiyat organlari vakillarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri pora berib sotib 
olishni nazarda tutadi. 
Institutsional fiksiyalar
(soxtaliklar) – bu usul soxta korxonalarni 
(“qog‘ozdagi korxonalar” yoki uzog‘i bilan uch oy faoliyat 
yuritadigan “bir kunlik korxonalar”) tashkil etishga asoslanadi. Ular 
orqali soliqlarni aylanib o‘tib pul mablag‘larini naqdlashtirish amalga 
oshiriladi. So‘ngra ular soliq organlari tomonidan tekshiruvlar 
boshlanmasdan va buxgalterlik balansini topshirmasdan yopilib 
ketishadi. 
Shu kabi yo‘qolib ketadigan korxonalarga kreditlar ajratiladi, 
ularning hisob raqamlariga oldindan to‘lov rasmiylashtiriladi. Deyarli 
o‘z faoliyatini to‘xtatgan, yopilish arafasidagi banklarga soliq 
to‘lovlari o‘tkaziladi. Bu holatlarning barchasida poralarsiz ham 
faoliyat yuritish mumkin, faqatgina soxta iqtisodiy institutlarni 
tashkil etish va qisqa muddatli faoliyat xarajatlarini qoplash kerak, 
xolos. 
Almashtirish o‘yinlari
bir qism moliyaviy oqimlarni soya ostiga 
olib, qonuniy va noqonuniy faoliyatlar chegarasida ushlab turiladi. 
Shunday qilib, soxta operatsiyalar amalga oshirilganda moliyaviy 
hujjatlar mavjud bo‘lmagan mahsulot va xizmatlarning korxona va 
vositachi yoki soxta firma o‘rtasidagi harakatlarini aks ettiradi. 
Masalan, hech kim yetkazib berishni hayol ham qilmagan mahsulot 
uchun pul o‘tkaziladi, soxta marketing xizmatlari uchun buyurtma 
beriladi, QQSni qaytarish imkonini beruvchi yolg‘ondakam eksport 
amalga oshiriladi, “tumovdan” sug‘urtalash shartnomalari bo‘yicha 
mukofotlar to‘lanadi. 
Qonuniy va noqonuniy harakatlar chegarasida amalga 
oshirilayotgan soxta operatsiyalar bo‘yicha soliqlar to‘lashdan bosh 
tortishga quyidagi holat misol bo‘la oladi: turistik kompaniya o‘z 
asosiy faoliyatini amalga oshirish maqsadida bir necha avtobuslarni 
sotib oladi, lekin ularni firma ta’sischilarining qarindoshlari 
nomlariga shaxsiy mulk sifatida rasmiylashtiradi, qarindoshlar, o‘z 
navbatida, yollangan haydovchilar nomiga avtobusni haydash 
bo‘yicha ishonchnoma beradilar va turistik firma bilan ushbu 

---

transport vositalarini ijaraga berish bo‘yicha shartnoma tuzadilar. 
Natijada transport vositalari firma balansiga o‘tmaydi va soliqlar 
to‘lanmaydi. 
Shuni qayd etish kerakki, eng ko‘p qoidabuzarliklar 
optimallashtirish sxemalarini o‘ziga emas (ko‘pchilik hollarda ushbu 
sxemlar yuridik jihatdan puxta ishlangan bo‘ladi), balki ushbu 
sxemalarning hamroh sharoitlariga to‘g‘ri keladi. Masalan, kichik 
korxonalarga taqdim etiladigan imtiyozlardan foydalanish ko‘pincha 
tashkilot xodimlari sonini soxtalashtirish bilan uzviy bog‘liqdir. 
Soxtalashtirishning mavjudligi ushbu sxemani avtomatik ravishda 
noqonuniy qiladi. 
Undan tashqari, 
noekvivalent ayirboshlashdan
foydalaniladi. 
Bunda “tomonlar” uchun foyda keltirmaydigan shartnomalar tuziladi, 
kelishilgan holda va maqsadli ravishda qiymat proporsiyalari buzib 
ko‘rsatiladi. Buning uchun mahsulot va xizmatlarni bozor qiymatidan 
yuqori yoki past narxlarda sotish va sotib olish imkonini beruvchi 
barter ayirboshlashlari va o‘zaro hisob-kitoblar yordamida 
xarajatlarni qoplash tizimlaridan foydalaniladi: korxonalar o‘rtasida 
mahsulotlar sotiladigan pasaytirilgan transfert narxlari tizimidan 
foydalaniladi; nominal va bozor qiymati o‘rtasidagi farqda 
o‘ynaydigan veksellar muomalaga chiqariladi; likvidlik darajasi 
turlicha bo‘lgan aksiyalar ayirboshlanadi; oldindan ma’lum 
oshirilgan foizlar bo‘yicha kreditlar beriladi. 
Masalan, korxona qoshida firmalar tashkil etilib, ularga 
korxonaning mahsulotlari shunchalik pasaytirilgan narxlarda 
sotiladiki, foyda nol darajada bo‘ladi. Soliq organlari foyda solig‘i 
to‘lanmayotganligi bo‘yicha da’vo qila olmaydilar. Firmalar esa 
mahsulotni bozor narxida qayta sotadi va asosiy ishlab chiqaruvchi 
korxona egasi bilan olingan foydani bo‘lishadi. Firmada bir necha 
kishi ishlayotganligi sababli kichik biznesga soliq imtiyozlaridan 
keng foydalanadi. 
Nihoyat, ayirboshlov o‘yinlarida 
oldindan rejalashtirilgan 
sanksiyalar
dan foydalaniladi – shartlarini bajarib bo‘lmaydigan 
shartnomalar bo‘yicha yirik jarima sanksiyalarini qo‘llash; shartnoma 
shartlarini ataylab bajarmaganlik natijasida garovdagi mol-mulkni 
o‘zlashtirish (qarang: 6.2.4-rasm). 

---