O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti a. A. Karimov

 Buxgalteriya hisobini tashkil etish tizimi 

---

179 
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishda hisob ma’lumotlari nafaqat ichki, balki 
yuqori boshqaruv uchun zarurligini ham hisobga olish bilan birga, tashqi 
foydalanuvchilar ehtiyoji ham e’tiborga olinishi kerak. 
Buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni ikkiga ajratish 
mumkin: 

ichki foydalanuvchilar; 

tashqi foydalanuvchilar. 
Hisob ma’lumotlaridan ichki foydalanuvchilarga korxona, boshqaruv 
apparati xodimlari kiradi. 
Korxona boshqaruv apparati xodimlari korxona faoliyati boshqaruviga va 
korxonani oldiga qo‘yilgan vazifalar bajarilishiga, belgilangan maqsadlarga 
erishilishiga to‘liq javobgardirlar. 
Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan foydalangan holda ichki boshqaruv 
apparati korxona moliyaviy rejasini tuzadi, korxona xo‘jalik faoliyatini 
kengaytirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) yuzasidan bozor 
talabini o‘rgangan holda, baho belgilash, moliyaviy qo‘yilmalarni yuritish chora-
tadbirlarini, bank va bankdan tashqari korxonalardan kredit va qarzlar olish va 
boshqalar haqida qarorlar qabul qiladi. 
Qarorlarni to‘g‘ri qabul qilinishi moliyaviy hisob ma’lumotlarini o‘z vaqtida 
va to‘g‘ri tuzilganligiga bog‘liq bo‘ladi. 
O‘z vaqtida olinmagan yoki noto‘g‘ri yuritilgan buxgalteriya hisob 
ma’lumotlari, noto‘g‘ri qarorlar qabul qilinishiga, natijada korxonani zarar 
ko‘rishiga, ba’zi hollarda esa bankrotlik holatiga kelishiga ham sabab bo‘lishi 
mumkin. 
Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan tashqi foydalanuvchilarni ham o‘z 
navbatida ikki guruhga ajratish mumkin: 
A) korxona faoliyatidan bevosita manfaatdorlar; 
B) bilvosita manfaatdorlar. 
Korxona faoliyatidan bevosita manfaatdorlarga quyidagilarni misol 

---

180 
tariqasida keltirish mumkin: 

aksiyadorlar; 

kreditorlar; 

mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar; 

soliq nazorati inspeksiyasi; 

mehnat birjalari va boshqalar. 
Moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni korxona faoliyatidan 
bilvosita manfaatdorlarga quyidagilar kiradi: 

auditorlik firmalari; 

moliyaviy savollar yuzasidan maslahatchilar; 

qimmatbaho qog‘oz birjalari; 

qonunchilik organlari; 

huquqshunoslar (xo‘jalik sudi vakillari); 

matbuot va axborot agentliklari; 

savdo, ishlab chiqarish assotsiatsiyalari; 

ijtimoiy sug‘urta organlari; 

kasaba uyushmalari. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni yillik moliyaviy hisobotlari undan 
foydalanuvchilar uchun tushunarli va oddiy holda yetkazilishi kerak. 
Buxgalteriya hisobini tashkil etishda hisob ishlari hajmini aniqlab olish, 
buxgalteriya xodimlari sonini, ular o‘rtasida hisob ishlari taqsimotini, 
qo‘llaniladigan hisob shaklini, hisob ishlarida hisoblash texnikalaridan 
foydalanishini belgilab olish kerak bo‘ladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligini «Buxgalteriya hisobi va auditi 
uslubiyati» boshqarmasi hisobning barcha turlari bo‘yicha rahbarlikni olib boradi. 
Moliya vazirligining ushbu boshqarmasi hisob ishlarini mexanizatsiyalash, 
hisob mutaxassislarini tayyorlash, ular malakasini oshirish, shuningdek, hisob 
ishlari bilan bog‘liq yo‘riqnomalar, nizomlar, ko‘rsatmalar ishlab chiqib, nashr 
qildiradi. 

---

181 
Hozirgi vaqtda Moliya vazirligining buxgalteriya hisobi va auditi, 
uslubliyati boshqarmasi tomonidan buxgalteriya hisobining milliy standarti ishlab 
chiqilib ularning 24 tasi Adliya vazirligidan ro‘yxatdan o‘tdi. 
Mamlakatimiz siyosiy mustaqilligidan so‘nggi, erishilayotgan iqtisodiy 
mustaqilliklar zamirida Jahon bozoriga chiqish, chet el davlatlari bilan o‘zaro 
munosabatlarda bo‘lish yotadi. 
Bizning respublikamizda buxgalteriya hisobini tartibga solish huquqiga ega 
manbaalar quyidagilardir: 

qonunchilik organlari tomonidan qabul qilingan me’yoriy va qonuniy 
dalolatnomalar; 

Moliya vazirligini Davlat statistika qo‘mitasi bilan birga, hamda 
vazirliklar va tarmoqlar malakali mutaxassislari, professional jamoat tashkilotlari 
ishtirokida qabul qilgan me’yoriy dalolatnomalari va ko‘rsatmalari. 
Professional jamoat tashkilotlariga Buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi, 
tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari misol bo‘ladi. 
O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi tizimini asosiy huquqiy 
zamini «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunda belgilangan. Ushbu qonunda 
buxgalteriya xodimlarini burch va huquqlari, buxgalteriya hisobi miqyosida 
korxona rahbarlari va buxgalteriya hisobi tizimidagi asosiy maqsadlar, vazifalar, 
hamda prinsiplari ko‘rsatib o‘tilgan. 
Xalqaro amaliyotda buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solishni to‘rt 
darajali tizimi ko‘zda tutilgan. 
Birinchi daraja – qonuniy dalolatnomalar, masalan, «Buxgalteriya hisobi 
to‘g‘risida»gi qonun. 
Ikkinchi daraja – asosiy qoidalar yigindisi, ya’ni buxgalteriya standartlari. 
Uchinchi daraja – mamlakat va turli tarmoqlar bo‘yicha buxgalteriya 
hisobini yuritish yuzasidan takliflar, metodik qo‘llanmalar. 
To‘rtinchi daraja – hisob siyosatini aniqlash va hujjat aylanishini tashkil 
etish yuzasidagi korxonada ishlab chiqilgan hujjatlarni keltirish mumkin. 

---

182 
Xalqaro amalayotda buxgalteriya hisobini tartibga solish to‘rt darajali 
me’yoriy tizimini, bizning davlatimizda ko‘rib o‘tamiz. 
Birinchi darajaga, O‘zbekiston Respublikasini «Buxgalteriya hisobi 
to‘g‘risida»gi qonunini keltirish mumkin. 
Ikkinchi darajaga, hozirgi vaqtda ishlab chiqilgan 24 ta standartni misol 
qilish mumkin. 
Uchinchi darajadagi me’yoriy tartibga solish tizimiga Moliya vazirligi 
tasdiqlangan buxgalteriya hisobi va hisoboti bilan bog‘liq Nizomlarni, shuningdek, 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Vazirlar Mahkamasining 1999, 2003 
yillardagi qarorlari bilan tuzatishlar kiritilgan «Mahsulot (ish, xizmatlar) 
tannarxiga kiritiladigan mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish 
bo‘yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish haqida 
Nizom» misol bo‘la oladi. 
To‘rtinchi darajaga esa, korxonalarda qabul qilinadigan, buxgalteriya 
hisobini tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni keltirish mumkin. 
Buxgalteriya va huquq o‘rtasidagi munosabat unchalik ham katta emas. 
Buxgalteriya sistemasi berilgan sotsial – politik normalar asosida xarakterlangan 
bo‘lib u iqtisodiy tizim va ochiq oydin ko‘rsatib berilgan hududiy qonunlar 
o‘rtasida ishlaydi. Qonun insonning tashqi hatti – harakatlarini nazorat qiladi, 
uning boshqa insonlar bilan qonuniy munosabatlarini hamda uning huquq va 
majburiyatlarini aytib turadi. Yanada aniq qilib aytadigan bo‘lsak, qonunning 
bajaradigan vazifalari bepoyonki, jamiyatimiz va ijtimoiy hayotimizning har bir 
jabhasida tarqalgan. Insoniyat bilan bog‘liq iqtisodiy qiziqishlariga ko‘ra, 
qonunning nihoyasi yo‘q va boshqa davlatlar iqtisodiyotida, to‘g‘ri va noto‘g‘ri 
buxgalteriyaga olib borish zarur.
Buxgalteriyaning bir necha muhim bo‘limlari
23
: 
Ixtisoslashishning bu davrida ko‘pgina ilmiy bo‘limlar o‘zining maqsadlari 
bilan ajratilgan aniq intizomga ega bo‘lgan. Shunga mos holda buxgalteriyada 
23
Accounting theory. M. Com. (Final) Directorate of Distance EducationMaharshi Dayanand University 
2004. ROHT AK – 124 001 (429-434 b.)

---

183 
ham. Intilishlar bosqichining maqsadiga ko‘ra, shu tariqa, Buxgalteriyaning asosiy 
bo‘limlari quyidagilarga sinflashtiriladi: 
Moliyaviy buxgalteriya: Buxgalteriya va Moliyaviy buxgalteriya terminlari 
ko‘pincha ajratilib ishlatiladi. Bu, shu bilan birga buxgalteriyaning boshqa maxsus 
bo‘limlaridagi bog‘liqliklarda oldindan mulohaza qilinganidek tafovutlar aniq 
bo‘ladi. Moliyaviy Buxgalteriya, buxgalteriyaning boshqa bo‘limlaridan eng 
qadimiy va yetakchilaridandir. Bu shu bilan birga boshqa bo‘limlar uchun xom – 
ashyo materiallarni ta’minlovchi hamdir.
Narx buxgalteriyasi: Garchi moliyaviy buxgalteriya narx buxgalteriyasining 
yetakchisi bo‘lsada, narx buxgalteriyasi va moliyaviy buxgalteriyaning raqobatli
rivojlanishi XX asrning boshida o‘z qadamini qo‘ya boshlagan. Venetsiya 
savdogarlarining XIX asrning oxirgi yarmidan buyon buxgalteriya nazorati 
vositalari sifatida baho buxgalteriyasidan foydalangani haqida dalillar mavjud. 
Shunday qilib, Sanoat inqilobida qaysiki fabrikaviy tizim yaratilganda tizimli baho 
buxgalteriyasi Angliyaga etib keldi. Baho buxgalteriyasining asosiy urg‘usi narxni 
aniqlashtirish, baho analizi, baho nazorati va o‘zaro zid holda moliyaviy 
buxgalteriya va bu samarali qarashdir. Baho buxgalteriyasi bir necha turdagi 
baholash analiz va sintezini gavdalantiradi misol uchun: mahsulot va xizmatlar 
ishlab chiqarishning umumiy bahosini aniqlash. 
Boshqaruv 
buxgalteriyasi. 
Boshqaruv 
buxgalteriyasining 
maxsus 
ixtisoslashtirilgan buxgalteriya bo‘limi sifatida rivojlanishi ancha yangi bosqichga 
ega. Buning muhimi shunday otadiki, ichki boshqarma ya’ni kundalik qarorlarni 
aniqlab beradigan ham sifat ham miqdor ma’lumotlari bilan ta’minlaydi. Bugungi 
murakkab biznes tashkilotlarida boshqaruv buxgalteriyasining muhimliligiga 
tayanib boshqaruv buxgalteriyasi buxgalteriyaning ko‘zi deya tasvirlanadi. Bunday 
nomlanishiga bo‘lgan asosiy sabab boshqaruv menejmenti korxonaning ichki 
funksiyalarining namoyon bo‘lish yo‘llarini ta’minlab beradi. AQShning NAA 
tashkiloti boshqaruv buxgalteriyasini identifikatsiya jarayoni, o‘lchov, jamg‘arish, 
analiz, tayyorgarlik, izohlash va moliyaviy ma’lumotlar kommunikatsiyasini 

---

184 
tashkilotda rejalashtirish, baholash va nazorat qilish, resurslar uchun javobgarlik va 
muqobil foydalanishni kafolatlaydigan bo‘lim sifatida ta’riflaydi. Boshqaruv 
buxgalteriyasi yaqinda kelib chiqishiga qaramasdan, ulkan qadamlarni bosib o‘tdi. 
Ammo shuni ham alohida ta’kidlab o‘tishimiz joizki moliyaviy buxgalteriyaga 
qiyoslaganda, asosiy nazariyalar va umumtasdiqlangan prinsiplarini hali 
rivojlanishini davom ettirish kerak.
Sotsial buxgalteriya: Buxgalteriya uzoq vaqt davomida sotsial funksiya 
sifatida tanishtirilgan. Ammo sotsial buxgalteriya texnikalarining rivojlanishi bu 
hozirgi davrdan 40 yildan ko‘p bo‘lmagan ta’rixiy ma’lumotlarga ega bo‘lgan eng 
yangi buxgalteriya innovatsiyalaridir. Sotsial buxgalteriya atamasi quyidagicha 
ta’riflanadi: «Buxgalterlar tomonidan arizalar va o‘zgarishlar, malaka, texnika, 
kelishilgan odob axloq qoidalari analizi va sotsial muammolarni hal qilish 
echimidir». Bu g‘oyalar ko‘rsatib turibdiki, sotsial buxgalteriya asosan prinsiplar, 
amaliyot, kelishilgan qoidalarning samarasini oshirishga qaratiladi.