O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti a. A. Karimov

 
20-rasm.
 Korxona buxgalteriyasining taxminiy tarkibiy tuzilishi 
Markazlashtirilgan buxgalteriya hisobida korxonaning hisob apparati 
markaziy buxgalteriyada jamlanadi va unda alohida bo‘linmalar (bo‘lim, 
omborxona va h.k.)dan kelib tushuvchi dastlabki va yig‘ma hujjatlarga asosan 
sintetik va analitik hisob bitta joyda amalga oshiriladi. Korxona bo‘linmalarida esa 

---

192 
faqat xo‘jalik operatsiyalari dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi.
Markazlashtirilmagan buxgalteriya hisobida hisob apparati korxonaning 
alohida bo‘linmalariga tarqatilib, u yerda sintetik va analitik hisob amalga 
oshiriladi hamda bo‘linma, bo‘lim va boshqa tarkibiy bo‘linmalarning balans va 
hisobotlari tuziladi. Bu holda markaziy buxgalteriya tarkibiy bo‘linmalarning 
balans va hisobotlarini umumlashtirib, butun korxona bo‘yicha yig‘ma balans va 
hisobotlarni tuzadi hamda tarkibiy bo‘linmalarda buxgalteriya hisobi va 
hisobotning yuritilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. 
Aksariyat korxonalarda markazlashtirilgan buxgalteriya hisobi tizimi 
qo‘llaniladi. Ayrim korxonalarda muayyan shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda 
qisman markazlashtirilmagan buxgalteriya hisobi tashkil etilib, tarkibiy 
bo‘linmalarda dastlabki hujjatlarni tuzishdan tashqari ayrim sintetik schyotlar 
bo‘yicha analitik hisob yuritiladi, xarajatlar hisobi amalga oshiriladi, mahsulot (ish, 
xizmat)larning haqiqiy tannarxi hisoblanadi va h.k. Lekin, tarkibiy bo‘linmalarda 
yakuniy buxgalteriya hisobi yuritilmaydi. Balans hamda boshqa hisobot shakllari 
tuzilmaydi. 
Buxgalteriya xodimlarining mehnatini tashkil etishda, hisob ishlarining 
grafigini tuzish muhim bosqich hisoblanadi. 
Hisob ishlari grafiklarining asosiy maqsadi xodimlar o‘rtasida vazifalarni 
taqsimlash, ishlarning bajarilish muddatlarini aniqlash bo‘lib, hisob xodimlarining 
mehnatini ilmiy tashkil etish bo‘yicha tadbirlar belgilanmoqda. Bunday grafiklar 
individual, tuzilmaviy va yig‘ma bo‘lishi mumkin. 
Individual grafiklar (kalendar rejalar)da har bir hisob xodimi tomonidan 
qanday ishlar va ular qaysi muddatlarda bajarilishi ko‘rsatiladi. Grafikda 
xodimning ish kuni davomida va undan uzoqroq davrlarda (hafta, oy, chorak va 
h.k.) band bo‘lishi ta’minlanadi. 
Tuzilmaviy grafiklarda buxgalteriyaning yoki korxonaning alohida tarkibiy 
bo‘linmalari (hisob-kitob bo‘limi moddiy bo‘lim, omborxona va h.k.) tomonidan 
qanday ishlar va qaysi muddatlarda bajarilishi lozimligi ko‘rsatiladi. 

---

193 
Yig‘ma grafikda butun korxona bo‘yicha alohida hisob ishlarini bajarish 
(inventarizatsiya o‘tkazish, moliyaviy, statistik va boshqa hisobotlarni tuzish va 
sh.k.) muddatlari ko‘rsatiladi. Unda korxona bo‘yicha butun hisob-jarayoni 
umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Uning bajarilishi uchun korxona bosh 
buxgalteri mas’ul hisoblanadi. Hisob ishlarining grafigi jadvallar ko‘rinishida 
tuzilib, ularda rejalashtirilgan ishlarning bajarilish muddatlari to‘g‘risida belgi 
qo‘yish ko‘zda tutiladi. 
Buxgalteriya korxonani zarur va mustaqil tarkibiy bo‘linmasi bo‘lib, uni 
bosh buxgalter boshqaradi. Buxgalteriya apparatining tuzilishi korxonaning 
boshqaruv tuzilmasi, ishlab chiqarish texnologiyasi, hisob ishlarining hajmi va 
texnik vositalar mavjudligiga bog‘liq. 
Qoidaga ko‘ra bosh buxgalter lavozimdan bo‘shatilgan vaqtida ishlar yangi 
tayinlangan bosh buxgalterga topshirilishi lozim. Yangidan tayinlanadigan 
buxgalter bo‘lmagan hollarda korxona rahbarining buyrug‘i bilan tayinlangan 
xodimga topshiriladi. Bunda buxgalteriya hisobining ahvoli va hisobot 
ma’lumotlarining ishonchliligi tekshirilib dalolatnoma tuzilishi va korxona rahbari 
tomonidan tasdiqlanishi maqsadga muvofiq. 
Bizningcha, qabul qilish-topshirish dalolatnomasi ikki nusxada tuzilib, 
undan birinchisi korxonada qoldirilishi va ikkinchi nusxasi ishni topshiruvchiga 
berilishi lozim. 
Hujjatlar aylanish grafigi qishloq xo‘jalik korxonalarida buxgalteriya 
hisobini tashkil etishda muhim jarayon hisoblanadi. Shuning uchun bu jarayon 
xo‘jalikda hisob siyosati to‘g‘risidagi buyruqqa ilova sifatida berilishi kerak va 
uning bajarilishini qat’iy nazorat qilish shart. 
Shuni qayd etish zarurki, turli hujjatlar bo‘yicha hujjatlar aylanish rejasida 
ularni taqdim etish va ishlov berishning turlicha tartibi ko‘zda tutiladi. Ayrim 
hujjatlar buxgalteriya hisobi registrlaridagi yozuvlar uchun ularni oldindan 
guruhlarga ajratmasdan bevosita asos bo‘ladi: asosiy vositalarni kirim qilish va 
hisobdan chiqarish dalolatnomalari, turli buxgalteriya ma’lumotnomalari va 

---

194 
shunga o‘xshashlar. Bunday holda hujjatlar aylanishi grafigida tegishli hujjatni 
markaziy buxgalteriyaga ulardagi ma’lumotlar asosida hisob registrlariga 
yozuvlarni yozish uchun bevosita taqdim etish ko‘zda tutiladi. Boshqa hujjatlar 
(ular ko‘p qismni tashkil etadi) oldindan guruhlanadi va tegishli yig‘ma hujjatlarda 
umumlashtiriladi. Masalan, ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar va mehnatni 
hisobga olish bo‘yicha hujjatlardagi ma’lumotlar tegishli jamg‘arma 
vedomostlarida yoki jurnallarda qayd etiladi, moddiy boyliklar harakati 
ko‘rsatkichlari - moddiy boyliklar harakatlari haqidagi hisobotlarda, kassa 
hujjatlari ma’lumotlari – kassirning hisobotlarida qayd etiladi va h.k. Hisob 
registrlaridagi barcha keyingi yozuvlar tuzilgan yig‘ma hujjatlar asosida olib 
boriladi. Tabiiyki, ushbu guruhdagi hujjatlar bo‘yicha hujjatlar aylanishi rejasida 
dastlabki hujjatlarning ularni tuzishdan tortib, tegishli yig‘ma hujjatni 
rasmiylashtirishga qadar bo‘lgan harakati qayd etiladi. Bunda ko‘pchilik hollarda 
bu ishlar xo‘jalikning markaziy buxgalteriyasida emas, balki bo‘linma 
buxgalteriyasida qayd etiladi. 
Buxgalteriya hisobini tashkil etishda hamda hisob siyosatini ishlab chiqishda
xo‘jaliklarda hujjatlar aylanish grafigiga kam e’tibor qaratiladi va undan keyin 
amalga oshiriladigan hisob ishlari yoritilishi bo‘yicha ishonchli manbalar juda kam 
uchraydi. Fikrimizcha, xo‘jalikda hujjatlar aylanish grafigi bilan birga hisob 
ishlarining bajarilish grafigi ishlab chiqilishi hisobni tashkil etishda bir qator 
murakkabliklarni bartaraf qiladi. 
Hisob