Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6 101 badiiy asar tili xususiyatlari va ahamiyati ibragimova Marjona Usmonjon qizi

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6 
103 
jo’n, sodda va hech bir odamni to’lqinlantiradigan so’z tasviri ishlatib bo'lmaydi. 
"Badiiy nutq uslubining hissiyotliligi va ekspressivligi, metaforik, mazmunli xilma-
xilligi yozuvchining qo’llagan badiiy mahoratiga ham bog’liqdir"¹. 
Til yordamida badiiy obrazni yaratish qobiliyati, asosan, tilga xos bo'lgan 
umumiy qonuniyatlarga asoslangan bo'ladi. Gap shundaki, so'z nafaqat belgi, 
hodisaning ramzi bo'lgan elementlarni o'z ichiga oladi, balki uning timsoli ham 
hisoblanadi. "Stol" yoki "uy" deganda, biz aslida ushbu so'zlar bilan ko'rsatilgan 
hodisalarni tasavvur qilamiz. Biroq, bu rasmda badiiylik elementlari hali ham mavjud 
emas. So'zning badiiy funktsiyasi haqida faqat boshqa tasvir texnikalari tizimida 
badiiy obrazni yaratish vositasi bo'lib xizmat qilgandagina gapirish mumkin bo'ladi. 
Badiiy asarlar nutqining o`ziga xos asosiy xususiyatlariga - obrazlilik, 
allegoriklik, emotsionallik, mualliflik kabi xususiyatlar kiradi. Uning o‘ziga xosligini 
o‘rganayotgan yozuvchi va shoirlar oldida turgan vazifalar belgilaydi inson hayoti 
uning turli ko'rinishlarida. Ular badiiy asarda turli xil til uslublaridan foydalanishlari 
mumkin: ilmiy, ishbilarmonlik, so'zlashuv, samimiy nutq va boshqalar; bunga 
hayotning u yoki bu sohasi badiiy asarda tasvirlanganligi sabab bo‘ladi. 
Badiiy asarga adabiy tildan tashqarida bo‘lgan, badiiy bo‘lmagan nutqda rad 
etilgan shunday so‘z va grammatik shakllar kirishi mumkin. Bir qator yozuvchilar (N. 
Leskov, M. Sholoxov, A. Platonov va boshqalar) oʻz asarlarida dialektizmlardan, 
shuningdek, soʻzlashuv nutqiga xos boʻlgan qoʻpol burilishlardan keng 
foydalanadilar. Biroq, bu so'zlarni adabiy ekvivalentlar bilan almashtirish ularning 
matnlarini ulardagi kuch va ta'sirchanlikdan mahrum qiladi. 
Badiiy nutq adabiy til me’yorlaridan har qanday chetlanishlarga yo‘l qo‘yadi, 
agar bu og‘ishlar estetik jihatdan asoslansa. Badiiy matnga adabiy bo'lmagan 
lingvistik materialni kiritish imkonini beradigan cheksiz ko'p badiiy motivlar mavjud: 
bu atmosferani rekreatsiya qilish, kerakli rangni yaratish, hikoya qilish ob'ektining 
"kamayishi", kinoya, muallif obrazini belgilash vositalari va boshqalar. Badiiy 
matndagi me'yordan har qanday og'ishlar me'yor fonida sodir bo'ladi, o'quvchidan 
ma'lum bir "me'yor tuyg'usiga" ega bo'lishni talab qiladi, buning natijasida u 
normadan chetlanishning bunda qanchalik badiiy ahamiyatli va ifodali ekanligini 
baholashi mumkin. kontekst. Badiiy matnning “ochiqligi” me’yorni mensimaslikni 
emas, balki uni qadrlay bilish qobiliyatini tarbiyalaydi: umumiy adabiy me’yorni 
o‘tkir his qilmasdan turib, ifodali-zamon, obrazli matnlarni to‘laqonli idrok etib 
bo‘lmaydi va har qanday adabiy asarda ham badiiy tilning ahamiyati juda katta 
hisoblanadi.
8