B. N. Oripov tasviriy san’at va uni 0 ‘qitish metodikasi

Belinskiy. 
Tanlangan asarlar. 3- tom. М., 1948- у. 67- bet.

---

1- rasm. 
Rafael Santi. „Sikst madonnasi“, 1519-y.

---

2 -
rasm. 
I.N.Kramskoy. „Noma’lum ayol“, 1883-y.
A na shu o b razlar tasviriy s a n ’atd a o ‘zining yaqqolligi, 
ishonarliligi, obyektivligi, realligi b ilan o d am larn in g aqliy 
faoliyatiga tez va aniq ta ’sir ko ‘rsatuvchi vosita bo ‘lib xizmat 
qiladi. A m m o tasviriy san ’at asarlarini ham m a ham t o ‘g ‘ri 
tushunavermaydi, uning badiiy jihatlarini to ‘g‘ri baholay olmaydi. 
Bunday kishilar ko‘rgazma zallariga, muzeylarga tashrif buyur- 
salar, tezda zerikib qoladilar. Churtki bunday tom oshabin asarni 
m aroq bilan tushunib, ko ‘rolmaydi, his-hayajon va kuchli ehtiros 
bilan tahlil etolmaydi. U lar agar A. K. Savrasovning „Qora qarg‘alar 
uchib kelishdi“ , Y.Levitanning „O ltin kuz“ , R. Temurovning 
„Bibixonim hovlisida bahor“ kabi m anzara janrida yaratilgan 
asarlarini tom osha qilsalar, bu rasmlarda „qurib qolgan daraxt- 
la m i“ yoki „yoz issig‘ida kuyib, jizg‘anak bo ‘lgan daraxtlarni 
tasvirlashibdi“ , degan fikrga kelishlari mumkin.
9

---

Biz, bir necha san’at asarlari reproduksiyalari haqida turli 
yoshdagi kishilarning iikrini bilm oqchi bo ‘ldik. U lar m anzara 
asarlarini kuzatib, „Daraxtlar va dalalaming rasmi chizilgan“ , — 
dedilar.
Z. Inog‘omovning ,,Choyga“ , V.Burmakinning ,,0 ‘rik gulla- 
ganda“ kabi maishiy janrdagi asarlari bilan tanishtirib, asar haqida 
o ‘quvchilaming fikr-mulohazalari tinglandi.
K uzatuvchi-tom oshabinlarga Belolining ,,C ho‘m ilayotgan 
ayol“ , Jorjonening „Uxlayotgan V enera“ , Rodinning ,,Yeva“ , 
R enuarning „Y alang'och ayol“ , R em brandtning ,,D an iy a“ , 
Falkonening ,,Flora“ asarlari reproduksiyasini kuzatishga ber- 
ganimizda, ,,Yalang‘och ayollami tasvirlashibdi“ , ayrimlari hazil 
aralash, „R assom lar chizadigan narsa topolm ay qolishibdi, 
shekilli“ , degan fikrlami ta ’kidlab o ‘tishdi. Faqat 1—2 kishigina, 
„О, m en shunchalik rasm chizganimda baxtli inson bo ‘lgan bo ‘lar- 
dim “ , — deyishdi. H atto, ayrim ayollar ,,uyatsizlar“ , — deb 
ham qo'shib qo‘yishdi.
F aqat bir kishigina, „M en bu haykalni Parijda k o ‘rgan- 
m an. M ana bunisini D rezdenda ko‘rganm an, am m o bunisini 
(,,Cho‘milayotgan ayol“) uchratm agan ekanm an. Bunday asar 
yaratgan rassomga ofarin, kim ekan rassom, bu rasm qaysi 
m u z ey d a s a q la n a d i, b u ,,k la ssik a m i? “ — d ed i. Y an a b ir 
to m o sh ab in , rasm larn i ku zatar ekan, o ‘ylanib qoldi, biroz 
turgach, „M en chet elda b o ‘lm aganm an, am m o san’atni juda 
sevaman, rasm larni to ‘playman, bularning ham m asidan m enda 
b or, m ening albom larim tem atik a va ja n rla r b o ‘yicha tay- 
yorlangan. R odinni yaxshi bilam an, u ko ‘proq psixologiya bilan 
shug‘ullangan,“ — dedi. Yana biri, rasm larni qo ‘liga olib, bir- 
bir ko ‘rib chiqdi-da, „M en bunaqalarga qiziqm aym an, menga 
R .A hm edov, Levitan, Shishkin, Ayvazovskiy, Tansiqboyev, 
Karaxanlar yoqadi. U lar tabiatni kuldirib yuborishadi, ko ‘pchilik 
buni tushunm aydi“ , — degan flkrni bildirdi.
Yana bir kishi biz bergan manzara, portret va turm ush jan- 
ridan reproduksiyalarni qo‘liga olar ekan, u rasm lar orasidan
O.Rodinning ,,Yeva“sini, Falkonening ,,Flora“sini ajratib olib, 
„M en haykallarni sevaman. U lar jonli insonlar, tasodifan bir
10

---

daqiqaga sizga o ‘z go‘zalligini namoyish etish uchun to ‘xtab, 
sizga boqadi, m ana buni ko‘ring-a, ana inson go‘zalligi, o ‘zining 
go‘zalligini yashirayotgan Yeva. M en bir martagina Parijga borsam 
edim, Rodinning muzeyiga albatta tashrif buyurgan b o ‘lar edim. 
Uning faqat 3-4 tagina asarini bilaman, xolos. Albatta Parijga 
boraman, uning asarlari fotonusxasini olib kelam an“ — dedi.
Yuqoridagi fikrlardan, san ’at asarlarini tushunish uchun 
albatta badiiy m a’lum ot bo‘lmog‘i kerak, degan xulosaga kelish 
mumkin.
Badiiy did kishilarni estetik jihatdan tarbiyalash va axloqiy 
jihatlarni mujassamlashtirish jarayonida vujudga keladi. Bu juda 
yoshlikdan, ya’ni oiladan boshlanib, keyinchalik turli tarbiyaviy 
jarayonlarda takomillashib boradi.
Kimki san’at asarlarini diqqat bilan kuzatib, u haqida m a’lum 
ta sa w u r hosil qila olsagina, asar haqida b iro n -b ir fikr ayta 
oladi. Buning uchun asar haqida qisqa b o ‘lsa-da, m a’lumotga ega 
bo ‘lmog‘i zarur. Ota-onalar esa bolalami yoshlikdan san’at asarlari 
reproduksiyasini yig‘ishga, ulardan albomlar tayyorlashga o ‘r- 
gatishlari maqsadga muvofiq.
U m um an, asarni kuzatishda, uning muallifi, mavzusi va 
g‘oyasiga e ’tibor berib, ular haqida fikr bildirish lozim. Chunki, 
har bir san’at asarida mavzu, m azm un va uning g‘oyasi, rassom- 
ning m aqsadi, asarda tasvirlanayotgan voqea-hodisa, kishilar 
hayoti rassomning badiiy m ahorati vositasida, rang va b o ‘yoqlar 
koloriti asosida ifodalab beriladi.
R.A hm edovning ,,O nalik“ asarini kuzatar ekanm iz, kim 
qanday tushunsa, shunday ataydi, kim dir ,,Onalik“ desa, kimdir 
,,Tong“ deydi, yana kimdir „Qishloqda tong otm oqda“ va hokazo. 
H aqiqatda ham bu asarda baxtli onalik, so‘lim tong, qishloq 
havosi, go‘zal manzara, yosh o ‘zbek oilasi tasvirlangan. Tom o- 
shabin asarni tushunish va unga o ‘zi mavzu belgilashi uchun, 
un i um um iy kom pozitsiyadan kelib chiqqan holda, h ar bir 
elem entni kompozitsiyaga nim a maqsadda kiritilganini, u narsa 
qanday h o ld a va qanday h a rak atd a ekanligini, bu harakat 
rivojlantirilsa, qanday voqea sodir b o ‘lishini aniqlab olsa, asarning 
mavzusi, g‘oyasi va sujeti to ‘g‘ri aniqlangan b o ‘ladi (3- rasm).
11

---

3- 
rasm. 
R.Ahmedov. ,,Tong“ (,,Onalik“), 1962- y.
R assom lar vo q ean i tu rli uslub, x arak ter va m azm u n d a 
ifodalaydilar. Ana shu tasvirlash uslubi, xarakteri va mazmuniga 
ko‘ra, san’at asarlari 
rangtasvir, graflka, haykaltaroshlik, amaliy
va 
me ’morchilik, fotografiya
kabi san’at turlariga bo'linadi.

---

1.1. RANGTASVIR SAN’ATI
Rangtasvir —
real b o rliq n i, hayotni, v o q ea-h o d isalarn i 
bo‘yoqlar vositasida m ato, qog‘oz, taxta, kartonlarda tasvirlash 
demakdir (4- 
a, b
rasmlar).
Rangtasvir asarlari m oybo‘yoq, akvarel, guash, tem pera 
va pastelda ishlanadi.
Rangtasvir turiga moybo‘yoq va boshqa suvda eruvchi ranglar 
bilan materiallarga ishlangan manzara, turm ush voqealari, jang 
manzaralari, tarixiy voqealar, jonsiz tabiat to ‘plamlari (natur- 
mort), odamlaming to ‘la va yarim qomatlari, moybo‘yoq, ak­
varel, guash va boshqa b o ‘yoqlar bilan ishlangan devoriy rasmlar, 
shuningdek, kino-teatr dekoratsiyalari uchun ishlangan rasmlar 
kiradi. U m um an, b o ‘yoq bilan ishlangan barcha turdagi rasmlar 
rangtasvir yoki nafis san’at asarlari turiga kiritiladi.
Rangtasvirda narsa va voqealar, real borliq, inson tafakkuri 
ham da biron-bir g‘oya bo ‘yoqlar yordamida odamlarga ko‘rina- 
digan holatda ifoda etiladi (5- rasm).
Rangtasvir asarda narsa va voqeaning barcha elem entlari, 
ularning perspektivasi, o ‘rni, rangi, m ateriali, turish holati, 
ichki mohiyatini bo ‘yoqlar yordamida, badiiy obraz va shakllarda 
ifodalaydi. Rangtasvir asarlarida kompozitsiya, y a’ni asardagi 
narsalam ing shakli, tuzilishi, ularning o ‘zaro bog‘liqligi, o ‘m i 
va turish holatiga ko‘ra aniq, to ‘g‘ri ifodalanishi; kolorit — ranglar- 
ning uyg‘unligi; ritm — asarda kom pozitsion elem entlarning 
bejirim, tekis, dinamik holatda takrorlanishi; rang kontrasti — 
bir xil ranglaming o ‘z atrofidagi ranglarga mos idrok qilinishi; 
rang perspektivasi kabi tasvirlash vositalari asosida yaratiladi.
Rangtasvir texnikasi
deganda — san’at asarini yaratish uchun 
zarur vositalami tayyorlash, undan foydalanish usullari tushu- 
niladi. M a’lumki, rangtasvir asarlarini yaratishda rassom turli 
b o ‘yoqlardan foydalanadi.
Rassomlik texnikasi uzoq tarixga ega bo'lib, u rassomlarning 
ijodiy izlanishlari tufayli rivojlanib, takomillashib keldi. Ibtidoiy 
jam iy atn in g p a leo lit davridayoq qoyalarga ishlangan qizil, 
jigarrang, sariq va qora rangdagi rasm lar bizning davrimizgacha
13

---

---