QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

siya (iqliməuyğunlaşma), yəni istiyə və ya soyuğa dözümlülüyə fizioloji uyğunlaşma hesab olunur. Məsələn, 

buxarlanmanı artırmaq yolu ilə çox qızmaya qarşı mübarizə, poykiloterm heyvanlarda bədənini qismən 

susuzlaşdırma və ya donma nöqtəsini aşağı salan xüsusi maddələrin toplanması yolu ilə, qomoyoterm heyvan-

larda – maddələr mübadiləsinin dəyişməsi hesabına gedir.  

İki cür iqliməuyğunlaşma ayırd edilir: 1) orqanizmlərin maddələr mübadiləsinin dəyişməsi ilə gedən 

uyğunlaşma; 2) növün genetik quruluşunun dəyişilməsi ilə gedən uyğunlaşma. İqliməuyğunlaşma populyasiya 

genefondunun zənginliyi ilə müəyyən olunur.  

İqliməuyğunlaşma mədəni bitkilər və heyvanlar arasında aparıldıqda süni iqliməuyğunlaşma, yabanı bitki 

və  vəhşi heyvan növləri arasında (heyvanların miqrasiyası, bitkilərin insan, heyvan, külək və s. vasitəsilə 

təsadüfən başqa sahələrə aparılması) baş verdikdə isə təbii iqliməuyğunlaşma hesab olunur.  

İqliməuyğunlaşmanın öyrənilməsi və inkişafında Ç.Darvinin böyük rolu olmuşdur.  İqliməuyğunlaşma 

təlimini İ.V.Miçurin və M.F.İvanov inkişaf etdirmişlər.  

Bitkilərdə iqliməuyğunlaşma həmişə arealın genişlənməsinə səbəb olur. Azərbaycanda Amerika aqavası, 

palmanın bir neçə növü, at şabalıdı, yapon saforası  və s. bitkilər iqlimə uyğunlaşdırılmışdır. Azərbaycan 

faunası iqliməuyğunlaşma nəticəsində xeyli dəyişmişdir (bataqlıq qunduzu, yenot, xallı maral və s.). 

Soyuqdan qorunmaq üçün daha radikal mühafizə forması mövcuddur: isti ölkələrə miqrasiya (quşların 

köçməsi, yüksək dağ keçisi qışda aşağı yüksəkliklərə enir və s.), qışlama – qış dövründə yuxuya gedir (marmot, 

dələ, boz ayı, yarasa-bunlar bədənlərinin temperaturunu sıfır dərəcəyə qədər endirərək metabolizmi və bununla 

da qida maddələrindən istifadəni ləngidir). 

Heyvanların  əksəriyyəti isə inkişafını dayandıraraq hərəkətsiz olur. Bu hadisə  diapauza adlanır və 

həşəratların müxtəlif inkişaf mərhələsində (yumurta, sürfə, barama, hətta kəpənək) baş verir, lakin mülayim en-

liyin bir çox orqanizmləri (canavar, maral, dovşan və s.) bu dövrdə daha aktiv həyat fəaliyyətində olur, bəziləri 

isə hətta çoxalır (şahzadə pinqvini).  

Beləliklə, temperatur mühüm limitləşdirici faktor olub orqanizm və populyasiyalarda adaptasiya 

proseslərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.  

 

2.2.2. İşıq və onun orqanizmlərin həyatında rolu 

İşıq mühüm ekoloji faktor olub, böyük əhəmiyyət kəsb edir, o, fotosintez prosesləri üçün enerji mənbəyi 

olub Yerin qeyri-üzvi bitki örtüyündən üzvi birləşmələrin yaranmasında iştirak edir. İşıq özünün fiziki 

xassələrinə görə heyvanların müxtəlif həyat proseslərində böyük və çoxşaxəli rol oynayır.  

Qeyd etmək lazımdır ki, ekologiyada «işıq» termini dedikdə günəş şüalanmasının bütün diapazonu nəzərdə 

tutulur, bura 0,05-dən 3000 nm-ə (1 nanometr=10

-6

mm) qədər və daha yüksək dalğalı uzunluqda enerji axını 

nəzərdə tutulur. Bu radiasiya axını canlı orqanizmlərin həyatında fiziki xassələrinə və ekoloji əhəmiyyətinə görə 

bir neçə sahəyə ayrılır. Bu sahələrin sərhədləri (hüdudları) aydın deyil. Ümumi şəkildə onları  aşağıdakı kimi 

təsəvvür etmək olar:  

<150 nm – ionlaşma radiasiyası; 

 

35

150-400 nm – ultrabənövşəyi radiasiya (UB); 

400-800 nm – görünən işıq (müxtəlif orqanizmlər üçün sərhədləri fərqlənir); 

800-1000 nm – infraqırmızı radiasiya (İQ). 

Bütün orqanizmlərin həyat fəaliyyəti proseslərini yerinə yetirmək üçün daxil olan enerjinin əsas mənbəyi 

günəş radiasiyası sayılır, bu yerin enerji balansının 29,9%-ni təşkil edir. Yer səthinə düşən günəş enerjisini 

100% qəbul etsək, onun təxminən 19%-i atmosferdən keçərkən udulur, 34%-i geriyə kosmik fəzaya əks olunur, 

47%-i isə düz və səpilən radiasiya şəklində Yer səthinə daxil olur.  

İonlaşmış radiasiyaya kosmik şüalar, həmçinin təbii və süni radioaktivlik daxildir, Yer səthində bu 

radiasiyanın orqanizmə təsiri əsasən təbii radiasiya fonu ilə bağlıdır. Bizim dövrümüzdə bu, texnogen mənşəli 

radiasiyanın kəskin artması ilə əlaqədardır.  

Radiasiyanın bioloji təsiri  əsasən subhüceyrə  səviyyəsində (nüvə. mitoxondrin, mikrosom) baş verir. 

Müəyyən edilmişdir ki, belə  təsir  şüalanmanın dozasından asılıdır: kəskin dozalarda şüalanma ilə  zədələnmə 

effekti stimul yaratmaqla əvəz olunur. İonlaşmış radiasiyanın genetik aparata təsiri (mitogen effekt) məlumdur, 

spektrin bu hissəsinin ekoloji aspekti praktiki olaraq öyrənilməmişdir.  

Ultrabənövşəyi şüaların daha qısadalğalı (200-280 nm) zonası («ultrabənövşəyi C») dəri tərəfindən fəal ad-

sorbsiya olunur; Təhlükəlik baxımından UB-C X şüalara yaxındır, lakin o, praktiki olaraq ozon ekranı (qatı) 

tərəifndən tamamilə udulur. UB şüaların sonrakı zonası dalğasının uzunluğu 280-320 nm olan UB-B spektrin 

daha təhlükəli hissəsi olub kanserogen  təsir göstərir. UB-B zonasının  əsas hissəsi də ozon ekranı  tərəfindən 

udulur; Yer səthinə UB şüaların yalnız təxminən 300 nm-dən yuxarı uzunluqlu dalğaları çatır. Spektrin bu 

hissəsi böyük enerjiyə malik olub canlı orqanizmlərə əsasən kimyəvi təsir göstərir. UB şüalar qismən hüceyrə 

sintezi proseslərini stimullaşdırır. UB şüalanması kənd təsərrüfatı cavan (körpə) heyvanlarının məhsuldarlığını 

artırır. Bu şüaların təsiri altında orqanizmdə Ca və P-un mübadiləsini tənzimləyən və bununla da skeletin mi-

nimal böyümə və inkişafına şərait yaradan D vitamini sintez olunur. D vitamininin böyüməkdə olan cavan hey-

vanlar üçün əhəmiyyəti böyükdür. Odur ki, yuvalarda doğulan məməlilərin çoxu müntəzəm olaraq (çox vaxt 

səhər çağları) yuvanın yaxınlığında günəşlə işıqlanan yerə aparılır. Tülkü və porsuqları buna misal göstərmək 

olar. Bir çox quşlar da bu məqsədlə «günəş vannası» qəbul edirlər.  

UB şüaların təsiri onun dozasından asılıdır: artıq şüalanma orqanizmə mənfi təsir göstərir. Qısa dalğalı ra-

diasiyaya qarşı xüsusilə bölünən hüceyrələr davamsız olur. Orqanizmlərin UB şüaların yüksək dozasına qarşı 

ekranlaşmasına uyğunlaşması nəticəsində bir çox növlərdə bu şüaları udan tünd piqmentlər formalaşır. İnsanda 

günəş altında yanma da (qaralma) bu qəbildəndir.  

UB  şüalar (radiasiya) hidrosferdə  də müəyyən  əhəmiyyət kəsb edərək 65 m dərinliyə  qədər keçir (çatır). 

Məsələn, Antarktikada buzda məskən salan yosunlara yayda buz qatının aşağı hissəsində, fitoplanktona isə bu-

zun altında kölgəli yerdə rast gəlinir. Bu «a» və «c» xlorofilinin UB şülarının təsiri ilə parçalanması ilə bağlıdır. 

fotosintezin pozulması CO

2

-dən istifadəni azaldır, bu isə okean və atmosfer arasında karbonun balansına təsir 

göstərir. 

Ultrabənövşəyi radiasiya yer səthinə çatan ümumi radiasiyanın təxminən 5-10%-ni təşkil edir.  

Görünən işıq – spektrin bu hissəsi Yer səthinə çatan günəş enerjisinin 40-50%-ni təşkil edir. Heyvanlar 

üçün spektrin görünən hissəsi  ətraf mühitdə istiqamət götürmək (səmtləşmə) ilə bağlıdır. Görmə  səmtləşməsi 

əksəriyyət gündüz heyvanları üçün xasdır. Bununla belə bir sıra gecə növləri də görmə orqanları ilə istiqamət 

götürür, çünki mütləq qaranlıq şəraitində yaşayan heyvanlara çox az rast gəlinir.  

İşığın intensivliyinin zəifləməsi görmə orqanlarının adaptasiya dəyişməsinə səbəb olur (bayquş, keçisağan, 

bəzi gecə məməliləri). Tam qaranlıq şəraitində məskunlaşma bir qayda olaraq görmə orqanlarının reduksiyası ilə 

əlaqədardır. Bu qismən mağaralarda yaşayan, həmçinin torpaq heyvanlarına xasdır. Torpaq orqanizmlərinin işıq 

hissetmə orqanları əksərən reduksiya olunmuş şəkildə olsa da, qalır və işıqlı səthə çıxmaq üçün informasiya al-

maq üçün istifadə olunur.  

Okeanda işıqlanma intensivliyi dərinliyə getdikcə azalır. Buna paralel olaraq işığın spektral tərkibi də 

dəyişir: dərinliyə onun qısadalğalı hissəsi-göy və mavi şüaları keçir.  

Məlum olduğu kimi, 800-950 m dərinlikdə  işığın intensivliyi səthin yarımgünlük işıqlanmasının 1%-ə 

qədərini təşkil edir. Bu işığı hiss etmək üçün kifayət edir. Dərinliyin sonrakı artması  bəzi növlərdə görmə 

orqanlarının reduksiyası, digərlərində isə çox zəif işıqda görmək qabiliyyətinə malik olan hipertrof gözlərin 

inkişafı ilə bağlıdır. Belə gözlərin inkişafı çox dərinliklərdə işıqverən orqanizmlərin mövcudluğu ilə təyin olu-

nur. Mavi işıqlanma (dalğanın uzunluğu 400-500 nm) dərinliklərdə yaşayan heyvanların görmə orqanları ilə 

uyğun gəlir. Bioloji işıqlanmadan balıqlar da istifadə edir. Onlar işıqsaçan mikroorqanizmlərlə simbiotik əlaqə 

 

36

yaradaraq xüsusi orqanlar əmələ  gətirir, bunların işığından qəniməti (ovu) aldatmaq, qarşılıqlı tanımaq, cinsi 

seçməkdə və s. istifadə edilir.  

Fotosintez prosesində işıq enerji mənbəyi kimi çıxış edərək ondan piqment sistemində (xlorofil) istifadə olu-

nur. Lakin fotositezdə spektrin bir hissəsindən (380 nm-dən 760 nm-ə qədər) istifadə edilir, buna fizioloji aktiv 

radiasiya (FAR) deyilir. Bunların daxilində fotosintez üçün qırmızı-çəhrayı (600-700 nm) və  bənövşəyi-mavi 

(400-500 nm) şüalar daha böyük əhəmiyyətə malikdir, sarı-yaşıl  şüalar (500-600) az əhəmiyyət daşıyaraq 

xlorofildaşıyan bitkilərə yaşıl rəng verir.  

Piqment sistemindən istifadə  nəticəsində su molekullarında parçalanma baş verərək qazşəkilli oksigen 

ayrılır, fotokimyəvi sistemdən alınan enerjidən isə karbohidratın əmələ gəlməsində istifadə olunur: 

 

xlorofil

2

2

6

12

6

2816kC

2

2

0

6H

6O

O

H

C

O

12H

6CO

+

+

⎯

⎯ →

⎯

+

 

Xlorfilin şüa enerjisindən və heyvanların görmə piqmentindən istifadə etmək qabiliyyəti olduqca yaxındır. 

Odur ki, günəş şüalanmasının spektrində fotosintetik aktiv radiasiya (FAR) praktiki olaraq spektrin görünən 

hissəsində 400-700 nm uzunluqda dalğanın diapazonuna uyğun gəlir. Bakterioxlorofilə malik olan bəzi 

bakteriyalar spektrin uzundalğalı hissəsində  işığı udma qabiliyyətinə malikdir (maksimum 800-1000 nm-lik 

sahədə).  

Yaşıl yarpaq onun üzərinə düşən şüa enerjisinin orta hesabla 75%-ni udur. Lakin onun fotosintezə istifadə 

əmsalı yüksək olmayıb aşağı işıqlanma şəraitində 10%-ə qədər, yüksək ilıqlanmada isə cəmi 1-2% təşkil edir. 

Qalan enerji istilik enerjisinə keçərək transpirasiyaya və başqa proseslərə sərf edilir.  

Fotosintezin səviyyəsinə təsir göstərən mühüm xarici faktorlar – temperatur, işıq, karbon qazı və oksigen 

hesab olunur. Bitkinin özünün səviyyəsində bu prosesə xlorofilin və suyun miqdarı xüsusilə yarpağın 

anatomiyası, fermentlərin konsentrasiyası  təsir göstərir. Mezofit bitkilərin yarpaqları kserofitlərə nisbətən az 

şüaəksetdirmə qabiliyyətinə malikdir: kserofitlərin qalın yarpaqları praktiki olaraq işıq keçirmir, bununla belə 

nazik mezofit yarpaqlar görünən günəş  şüalarının 20-40%-ni özündən keçirir. İşıq rejimi şəraitinə  tələbatına 

görə bitkilər aşağıdakı ekoloji qruplara bölünür:  

1. İşıqsevən bitkilər və ya heliofitlər – bura açıq sahələrin, daim işıqlanan yerlərin (savanna, səhra) bitkiləri 

daxildir.  İşıqsevən bitkilərin normal böyüməsi üçün intensiv günəş radiasiyası, yaxud süni radiasiya tələb 

olunur. Meşə zonasında bu bitkilərə az təsadüf olunur. İşıqsevən bitkilərə bağayarpağı, suzanbağı, kəklikotu, 

günəbaxan, pambıq, qarğıdalı, kalış,  şam ağacı, safora, akasiya, palıd, saqqızağac, dağdağan, badam, 

məryəmnoxudu və s. daxildir. İşıqsevən bitkilər bir sıra anatomik, morfoloji və fizioloji xüsusiyyətlərə malikdir: 

nisbətən qalın yarpağının sütunlu və süngər parenximinin hüceyrələrində 50-300 xırda xloroplast olur. 

Fotosintezin və tənəffüs intensivliyinin yüksək olması işıqsevən bitkilərin xarakterik fizioloji xüsusiyyətləridir.  

2. Kölgəsevər bitkilər və ya ssiofitlərə – kölgəli meşələrin alt yarusunun, mağara və dərin suların bitkiləri 

aiddir; bu bitkilər düz günəş  şüalarının güclü işıqlanmasına pis tab gətirir.  Şimal enliyarpaqlı  və tünd 

iynəyarpaqlı meşələrin sıx çətri cəmi 1-2% FAR keçirə bilərək onun spektral tərkibini dəyişir. Bu meşələrin 

ssiofitlərindən yaşıl mamırları, adi dovşan kələmi, armudgülü və plaunu göstərmək olar. Ssiofitlər heliofitlərə 

nisbətən yarpaqlarında az quru maddə saxlayır, hüceyrə  şirəsinin qatılığı da aşağıdır, bunlarda xlorofil də az 

olur.  

Kölgəsevən ağaclara küknar, ürəkyarpaq cökə, fıstıq, qaraçöhrə və b. göstərmək olar. 

3. Kölgəyə davamlı bitkilər və ya fakultativ heliofitlər, bu və ya digər dərəcədə kölgələnməyə dözür, 

işıqda da yaxşı bitir: bu bitkilər işıqlanma  şəraitinin dəyişməsilə özünü dəyişdirə bilir. Bu qrupa bəzi çəmən 

bitkiləri, meşəaltı otlar və kollar, meşə talalarında, kənarlarında, qırıntı sahələrində bitən bitkiləri aid etmək olar.  

İşıq böyük siqnal əhəmiyyəti də daşıyaraq orqanizmlərin nizamlanma adaptasiyasına səbəb olur. Vaxta görə 

orqanizmlərin aktiviliyini tənzimləyən ən etibarlı siqnallardan biri günün uzunluğu - fotodövr hesab olunur.  

Fotodövrlük – günün uzunluğunun mövsümi dəyişməsinə orqanizmlərin reaksiyası haidisəsidir. Hər hansı 

bir məkanda ilin eyni vaxtında günün uzunluğu həmişə eyni olur. Bu, bitkiyə və heyvana həmin en dairəsində 

ilin fəsilləri üzrə müəyyənləşməyə imkan yaradır, yəni çiçəklənmənin başlanğıcı, yetişkənlik və s. Başqa sözlə – 

fotodövrlük canlı orqanizmdə fizioloji proseslərin ardıcıllığıdır.  

Fotodövrlüyü sadəcə gündüzün gecə ilə  əvəz olunmasından asılı olan adi xarici sutkalıq ritmlərlə 

eyniləşdirmək olmaz. Lakin heyvanlarda və insanda həyat fəaliyyətinin sutkalıq tsiklliyi növün anadangəlmə 

xassəsinə keçir, yəni daxili (endogen) ritmlər təşəkkül tapır.  

 

37

Bu ritmlər orqanizmə vaxtı hiss etməyə kömək edir, orqanizmin bu qabiliyyəti «bioloji saat» adlandırılır. 

Bu başqa yerlərə köçdükdə quşların günəşə görə hərəkətində köməklik göstərir və ümumiyyətlə, təbiətin daha 

mürəkkəb ritmlərində orqanizmlərə istiqamət verir.  

Fotodövrlük ünsiyyətcə möhkəmlənsə  də, yalnız digər faktorlarla birlikdə  (əlaqəli) təzahür edir (məs. 

temperaturla). Əgər «X» günü soyuq keçirsə, bitkinin çiçəklənməsi gecikir və ya yetişməkdə olan dövr soyuq 

keçdikdə kartofun məhsuldarlığı aşağı düşür. Subtropik və tropik zonalarda, mövsüm üzrə günün uzunluğu az 

dəyişdiyindən fotodövrlük mühüm ekoloji faktor sayıla bilməz – onu quraqlıq və yağışlı mövsümlərin 

növbələşməsi əvəz edir. Yüksək dağlıq zonada isə temperatur əsas siqnal faktoru hesab olunur.  

Bitkilərdə olduğu kimi, hava şəraiti poykiloterm heyvanlarda da əks olunur, homoyoferm heyvanlar isə bu-

na öz davranışlarının dəyişməsi ilə cavab verir: yuvasalma, miqrasiya və s.-nin vaxtı dəyişdirilir.  

İnsan yuxarıda göstərilən hadislərdən istifadə etməyi öyrənmişdir.  İşıqlı günün uzunluğunu süni olaraq 

dəyişərək bununla da bitkinin çiçəkləmə  və meyvəvermə vaxtını  dəyişmək (qış dövründə istixanalarda şitil, 

hətta meyvə yetişdirmək), toyuqların yumurtalama qabiliyyətini artırmaq və s. olar.  

Canlı  təbiət ilin mövsümləri üzrə Xopkinskinin bioiqlim qanununa uyğun olaraq inkişaf edir: müxtəlif 

mövsüm hadisələri  (fenotarix) yerin en və uzunluq dairəsindən, onun dəniz səviyyəsindən yüksəkliyindən 

asılıdır. Deməli, ərazi şimal, şərq və daha yuxarı ərazilərdə yaz gec, payız tez gəlir. Avropada en dairəsinin hər 

dərəcəsində mövsümi hadisələrin vaxtı üç gündən bir, Şimali Amerikada isə orta hesabla hər bir en dairəsi, hər 

bir uzunluq dairəsi və dəniz səviyyəsindən hər 120 m-də dörd gündən bir başlayır.  

Fenotarix müxtəlif kənd təsərrüfatı  və digər təsərrüfat işlərinin planlaşdırılmasında böyük əhəmiyyət 

daşıyır.  

 

 

2.3. Orqanizmlərin həyatında suyun rolu 

Suyun miqdarı  kəskin dəyişməyə  məruz qalarsa (qabarma, çəkilmə), çox duzlu sularda osmotik yolla 

orqanizmlər tərəfindən itirilirsə, ekoloji baxımdan, həm yerüstü, həm də su ərazilərində limitləşdirici faktor he-

sab olunur.  

Su canlı orqanizmlərin fəaliyyətində mühüm əhəmiyyətə malikdir. O, biokimyəvi reaksiyalar üçün əsas 

mühit, protoplazmanın vacib tərkib hissəsidir. Qida maddələri orqanizmdə əsasən su məhlulu şəklində dövr edir, 

bu  şəkildə  də orqanizmdən dissimlyasiya məhsulu yüksək dərəcədə xaric edilir. Su bitki və heyvan 

orqanizmlərinin  əsas kütləsini təşkil edir; toxumalarda  onun nisbi miqdarı 50-80%, bəzi növlərdə isə daha 

yüksək olur. Belə ki, meduzaların bədənində 95%-ə, bir çox molyuskların toxumalarında isə 92%-ə  qədər su 

vardır. Hüceyrədaxili və hüceyrələrarası mübadilə, hidrobiontlarda isə xarici mühitlə osmotik qarşılıqlı  əlaqə 

suyun və onun tərkibində  həll olan duzların miqdarından çox asılıdır. Heyvanlarda qaz mübadiləsi yalnız 

rütubətli səthin mövcudluğu  şəraitində mümkündür. Yerüstü orqanizmlərdən buxarlanma mühitlə istilik 

balansının formalaşmasında iştirak edir.  

Orqanizmin mühitlə su mübadiləsi bir-birinə əks olan iki prosesdən ibarətdir: orqanizmə suyun daxil olması 

və onun ətraf mühitə verilməsi. Ali bitkilərdə bu proses kök sistemi vasitəsilə torpaqdan suyun sorulması, onun 

həll olan maddələrlə birlikdə ayrı-ayrı orqanlara və hüceyrələrə aparılması  və transpirasiya prosesi vasitəsilə 

xaric edilməsindən ibarətdir. Su mübadiləsində suyun yalnız 5%-ə qədəri fotosintezə, qalanı isə buxarlanmanın 

kompensasiyasına və turqorun saxlanmasına sərf olunur.  

Heyvanlar suyu içməklə qəbul edir, bu yolla suyun qəbul edilməsi hətta su heyvanlarına da xasdır. Suyun 

xaric edilməsi sidik, ifrazat (nəcis), həmçinin buxarlanma yolu ilə gedir. Bir çox orqanizmlər, xüsusən suda 

yaşayanlar suyu örtüyü ilə və ya sukeçirən toxumasının xüsusi hissəsi ilə alıb-qaytarmaq qabiliyyətinə malidkir. 

Bu yerüstü mühitin sakinlərinə də aiddir: rütubəti şeh, duman və yağış kimi mənbələrdən almaq bir çox bitkilər, 

onurğasız heyvanlar və amfibiya üçün xarakterikdir.  

Heyvanlar üçün mühüm su mənbəyi qida sayılır. Müxtəlif mühitlərdə, coğrafi regionlarda su ilə  təmin 

olunma  şəraitinin geniş  dəyişməsi nəticəsində orqanizmlərdə geniş xüsusi adaptasiya evolyusiyası baş 

vermişdir. Suyun ekoloji əhəmiyyəti müxtəlif tipli su hövzələrində suyun toplanması ilə  məhdudlaşmır. Yer 

səthində yağıntılar böyük əhəmiyyət daşıyaraq su hövzəsinin su rejimini, torpağın rütubətliliyini və havanın 

rütubətliliyini müəyyənləşdirir. Yağıntılar olduqca qeyri-bərabər paylanmışdır. Tropik meşələrdə yağıntıların 

illik miqdarı 1000 mm-dən artıq (1mm yağıntı=1m

2

-da 1 litr suya uyğundur), tropik qurşağın səhralarında 200 

mm-dən az (Saxara, Cənubi Koliforniya) yağıntı düşür. Respublikamızda da yağıntıların miqdar və rejimi 

müxtəlifdir. Yağıntıların orta illik miqdarı 110 mm-dən (Puta) 1750 mm-ə (Kəkiran, Lənkəran) dəyişir. 

Yağıntılar mövsümə görə də kəskin dəyişir.  

 

38

Havanın rütubətliyi (nəmliyi) vahid həcmdə (1m

3

) havada olan su buxarının qramla miqdarı (mütləq 

rütubət) və nisbi rütubət - verilmiş temperaturda havada olan su buxarının elastikliyinin (təzyiqinin) doymuş 

buxarın elastikliyinə (təzyiqinə) nisbətinin faizlə ifadəsidir. Havanın nəmliyi orqanizmə örtük vasitəsilə suyun 

daxil olması, həmçinin həmin yolla tənəffüs yolları ilə suyun xaric edilməsini müəyyənləşdirir.  

Tropik yağışlı meşələrin alt yaruslarında – 100% nisbi rütubətlik şəraitində su itirməyə uyğunlaşan bitkilər 

var, səhrada isə  hətta uzunsürməyən quraqlıq dövründə belə  bəzi bitkilərin su balansı pozulmur. Bitkinin 

rütubətliyə adaptasiya üsullarından asılı olaraq bir neçə ekoloji qrup ayrılır: məsələn,  hiqrofitlər – olduqca 

rütubətli torpaqlarda yüksək rütubətlilik  şəraitində bitən bitkilər. Bu bitkilərin  əsas xüsusiyyəti onlarda su 

sərfinin qarşısını alan uyğunlaşmaların olmasıdır. Su hövzələrində sərbəst üzən və ya kökləri ilə hövzənin dibinə 

bərkimiş, tamamilə suya batmış su bitkiləri, bəzən yarpaqları və ya çiçəkləri suyun səthinə çıxır (üzür). İti axan 

çaylarda yaşayan bitkilər reofitlər adlanır (məs. liloderma, su mamırı). Hiqrofitlər üçün katikula buxarlanması 

səciyyəvidir. Bura düyü (çəltik), papirusu misal çəkmək olar; mezofitlər – orta dərəcədə rütubətli torpaqlarda 

bitən bitkilər.  Kserofitlərlə hiqrofitlər arasında keçid təşkil edir. Mezofitlərə  əsasən ağac və kollar, xüsusilə 

çəmən bitkiləri (çəmən qırtıcı, üçyarpaq yonca, pişikquyruğu və s.), kənd təsərrüfatı bitkilərinin çoxu və alaqlar 

daxildir; Mezofit qruplaşmaları müxtəlif bitmə şəraitlərində müxtəlif həyati formalara malik olur. A.İ.Şennikov 

(1950) mezofitləri 5 qrupa ayırır.  

1. Həmişəyaşıl mezofitlər – rütubətli tropiklərin ağac və kolları; 

2. Qışı yaşıl ağac mezofitləri – tropik və subtropik növlər olub, quraqlıq dövründə yarpaqlarını tökür və 

qeyri-aktiv vəziyyətə keçir;  

3. Yayda yaşıl ağac mezofitləri – mülayim zonanın ağac və kolları. Qış vaxtları yarpaqlarını tökür və 

donmuş hala keçir; 

4. Yayda yaşıl ot bitkiləri. Qışa yaxın bərpa tumurcuqlarından başqa yerüstü hissələri quruyur; 

5. Efemerlər və efemeroidlər – arid zonada məskunlaşır, qısa rütubətli dövr müddətində vegetasiya keçirir.  

Mezofitlər məhdud su ilə təmin olunmağa və havanın temperaturunun dəyişkənliyinə uyğunlaşır. Onlarda 

hüceyrə  şirəsinin osmotik təzyiqi kifayət qədər yüksək olduğundan kök sisteminin sorucu gücünü təmin edir. 

Bunun sayəsində turqor vəziyyətini saxlamaq və fotosintez prosesinin getməsi üçün kifayət qədər su olur. İlin 

əlverişsiz mövsümlərində qeyri-aktiv vəziyyətə («sakitliyə») keçməsi mezofitlərin kompleks faktorlara adapta-

siya olunmasıdır, bu faktorlardan aparıcı yeri su balansının saxlanması tutur. Kserofitlər – bir sıra 

uyğunlaşdırıcı əlamət və xassələrin köməyi ilə istiyə və susuzluğa dözüb, quraq yerdə yaşayan bitkilərdir, 20-

50% su itirildikdə solmağa dözür. Kserofitlər  əsasən aşağıdakı ekoloji-fizioloji qrupları  əhatə edir. 

Sukkulentlər – ətli yarpaq (aqava, aloye), yaxud gövdəsi (kaktuslar), kökü üst qatdan yayılan, istiyə davamlı, 

lakin susuzluğa dözumsuz bitkilər; hemikserofitlər – kök sistemi qrunt suyuna çatan, quraqlığa davamlı, lakin 

uzun müddət susuzluğa dözməyən, transpirasiya və maddələr mübadiləsi intensiv gedən bitkilər. Bura çöldə 

(bozqırda) bitən istiyə davamsız (məs. sürvə) və səhrada bitən istiyə davamlı (məs. dəvətikanı) bitkilər daxildir;