QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
QƏRİB MƏMMƏDOV, MAHMUD XƏLİLOV EKOLOGİYA, ƏTRAF MÜHİT VƏ İNSAN Ali məktəblər üçün dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurası «Biologiya bölməsinin» 29.06.2006-cı il tarixli 14 saylı iclas protokolu ilə ali məktəb tələbələri üçün dərslik kimi təsdiq edilmişdir. BAKI – «ELM» – 2006 2
Rəyçilər: Şəhvələd Xəlilov – AMEA-nın müxbir üzvü, c.e.d. Məcnun Babayev – b.e.d., professor, Rusiya Ekologiya Akademiyasının üzvü, Beynəlxalq Noosfer Akademiyasının həqiqi üzvü Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. «Ekologiya, ətraf mühit və insan»
Bakı, «Elm» nəşriyyatı – 2006, 608 s. ISBN 5 – 8066 – 1765 - 3
Kitabda dünyada, o cümlədən Azərbaycanda ekologiya elminin inkişaf tarixi, müxtəlif səviyyələrdə (populyasiya, biosenoz, ekosistem, biosfer) təbii sistemlərin funksiyalarının əsas qanunauyğunluqları, insan ekologiyası; insan tərəfindən təbii ekosistemlərin fəaliyyət prinsiplərinin pozulması və onun ekoloji nəticələri; ətraf mühitin (atmosfer, hidrosfer, litosfer, o cümlədən torpaq) əsas çirkləndiricilərinin ətraflı xarakteristikası və onların insanın sağlamlığına təsiri; energetika və ekologiya; iqlimin qlobal dəyişməsi və onun təbii-sosial-iqtisadi nəticələri, istilik (parnik) effekti, ozon təbəqəsini dağıdan səbəblər, turş yağışlar, litosferə, o cümlədən torpağa antropogen təsir, nitrat və nitritlərin insan sağlamlığına təsiri, səhralaşma, bitki örtüyünə antropogen təsirin nəticələri, təbii otlaqların vəziyyəti, bioloji müxtəliflik və onun deqradasiyasının səbəbləri, dərman bitkilərindən istifadə, təbiətin müxtəlif istiqamətli dəyişdirilməsi və insan sağlamlığı; səs və elektromaqnit çirklənməsinin insan sağlamlığına təsiri; kütləvi qırğın silahları, müharibələr, nüvə silahları, texnogen ekoloji qəzaların ətraf mühitdə nəticələri, təbii fəlakətlərin nəticələri, ətraf mühitin zərərli sosial faktorlarının insanın sağlamlığına təsiri. «Ekologiya, ətraf mühit və insan» kitabı ekoloqlar, bioloqlar, coğrafiyaşünaslar, torpaqşünaslar, meşəçilər, kənd təsərrüfatı, həmçinin təbii ehtiyatlardan istifadə problemləri və onların mühafizəsi məsələləri ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Garib Shamil oglu Mammadov Mahmud Yusuf oglu Khalilov
The development history of the science of ecology, basic principals of general ecology, studies on biosphere, man ecology, anthropogenic influence on biosphere and questions of its influence on human health are widely elucidated in the book. The book is intended for wide reader mass.
2006 ) 07 ( 655
1901000000 −
© «Elm» nəşriyyatı, 2006 3
GİRİŞ
Azərbaycanda ekologiya elminin tarixi
2.1. Limitləşdirici faktorlar, optimum qanunu 2.2. Orqanizmin həyatında fiziki və kimyəvi faktorların əhəmiyyəti 2.2.1. Temperaturun orqanizmə təsiri 2.2.2. İşıq və onun orqanizmlərin həyatında rolu 2.3. Orqanizmlərin həyatında suyun rolu 2.3.1. Su orqanizmlərinin su-duz mübadiləsi 2.3.2. Dünya okeanının ekoloji zonaları 2.3.3. Su mühitinin əsas xassələri 2.4. Temperatur və rütubətliyin birgə təsiri 2.5. Atmosfer qazları – ekoloji faktor kimi 2.6. Edafik faktorlar, onların bitki və torpağın flora-faunasının həyatında rolu - Torpağın canlı sakinləri (orqanizmləri) 2.7. Yanğınlar ekoloji faktor kimi III FƏSİL. POPULYASİYALAR 3.1. Növün populyasiya strukturu 3.2. Populyasiyanın ayrılma dərəcəsi 3.3. Populyasiyanın təsnifatı 3.4. Populyasiyanın bioloji strukturu 3.5. Bitkilərdə populyasiyanın yaş strukturu 3.6. Heyvanlarda populyasiyanın yaş strukturu 3.7. Populyasiyanın məkan (ərazi) strukturu 3.8. Heyvan populyasiyasının etoloji strukturu 3.9. Populyasiyanın dinamikası 3.9.1. Say dinamikasının tipləri 3.9.2. Say dinamikası faktorları 3.9.3. Senopopulyasiyanın dinamikası 3.9.4. Populyasiyanın homeostazı IV FƏSİL. BİOSENOZLAR (BİOTİK QRUPLAŞMALAR) 4 4.1. Biosenozun strukturu 4.1.1. Biosenozun növ strukturu 4.1.2. Biosenozun ərazi (məkan) strukturu 4.2. Biosenozda orqanizmlərin əlaqələri 4.3. Yırtıcı-şikar, parazit-sahib əlaqələri 4.4. Kommensalizm 4.5. Mutalizm (simbioz) 4.6. Neytralizm 4.7. Amensalizm 4.8. Rəqabət 4.9. Ekoloji sığınacaq (ekoloji məskən, ekoloji mövqe,ekoloji yuva, ekoloji nişa)
5.1. Ekosistemin enerjisi 5.2. Bioloji toplantı prinsipləri 5.3. Ekosistemin bioloji məhsuldarlığı 5.4. Ekoloji piramidalar 5.5. Ekosistemin dinamikası 5.1.1. Tsikllik dəyişmə, sutkalıq tsikllər 5.2.2. Mövsümi tsikllər 5.2.3. Çoxillik dəyişkənlik (tsikllik) 5.2.4. Ekoloji suksessiyalar - İlkin (birinci) və ikinci (törəmə) suksessiyalar
6.1. Canlı maddə və biosferdə həyatın paylanması 6.2. Təbiətdə maddələrin dövranı 6.2.1. Təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) dövranı 6.2.2. Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı 6.3. Ən mühüm biogen maddələrin biogeokimyəvi tsiklləri Oksigenin dövranı Karbonun dövranı Azotun dövranı Kükürdün dövranı Fosforun dövranı
7.1.1. Tundra 7.1.2. Boreal (şimal) iynəyarpaqlı meşələr
5 7.1.3. Mülayim zonanın qışda yarpağı tökülən meşələri (enliyarpaqlı meşələri) 7.1.4. Həmişəyaşıl enliyarpaqlı subtropik meşələr 7.1.5. Mülayim zonanın bozqır ekosistemləri 7.1.6. Səhra ekosistemləri 7.1.7. Çapparal ekosistemləri 7.1.8. Tropik bozqırlar və savannalar 7.1.9. Yarım həmişəyaşıl mövsümi (yarpağı tökülən) tropik meşə ekosistemləri 7.1.10. Cırtdan şam və ardıc ekosistemləri 7.1.11. Həmişəyaşıl tropika «yağışlı» meşə ekosistemləri 7.2. Şirinsulu ekosistemlər 7.2.1. Lentik ekosistemlər (göllər, prudlar) 7.2.2. Lotik ekosistemlər (çaylar, bataqlıqlar)
8.1. İnsanın biososial təbiəti və ekologiya 8.2. İnsan bioloji növ kimi 8.3. İnsan populyasiyası 8.4. Yerin təbii resursları-insanın həyat faktoru kimi IX FƏSİL. ANTROPOGEN EKOSİSTEMLƏR 9.1. İnsan və ekosistemlər 9.2. Kənd təsərrüfatı ekosistemləri 9.3. Təbii və aqrosistemlərin müqayisəli xüsusiyyətləri 9.4. Sənaye şəhər ekosistemləri (landşaftları)
10.1. Təbii ekoloji faktorların insanın sağlamlığına təsiri 10.2. İnsanın tələbatları 10.3. Risk faktoru 10.4. Üstünlük təşkil edən risk faktorları və müasir cəmiyyətdə onların təzahürü 10.5. Genetik faktorlar və onların insan sağlamlığına təsiri 203 10.6. Ətraf mühitin vəziyyəti və onun insanın sağlamlığına təsiri 10.7. Tibbi təminat və onun insanın sağlamlığına təsiri 10.8. Həyat şəraiti və tərzi, onların insan sağlamlığına təsiri
6
ONUN ƏHALİNİN SAĞLAMLIĞINA TƏSİRİ
11.1. Atmosfer havasında ən çox yayılan çirkləndirici maddələr və onun əhalinin sağlamlığına təsiri Asılı hissəciklər - Azot 2 – oksid - Kükürd 2- oksid - Karbon 1 – oksid - Ozon - Flüor və flüortərkibli birləşmələr - Kükürd tərkibli birləşmələr - Digər maddələr (stirol, hidrogen-xlorid, amonyak, fenol, formaldehid, ftalat- lar. radon)
12.1. Ağır metallarla çirklənmə və onun insan sağlamlığına təsiri 12.1.1. Qurğuşun (Pb) 12.1.2. Civə (Hg) 12.1.3. Kadmium (Cd) 12.1.4. Arsen (As) 12.1.5. Nikel (Ni) 12.2. Davamlı üzvi çirkləndiricilər və onların insanın sağlamlığına təsiri 12.2.1. Dioksinlər 12.2.2. Polixlorlu bifenillər 12.2.3. Pestisidlərin ətraf mühitə və sağlamlığı təsiri 12.2.4. Digər xlor-üzvi pestisidlər 12.2.5. Politsiklik aromatik karbohidrogenlər 12.3. Uçucu üzvi birləşmələr XIII FƏSİL. ATMOSFERDƏ RADİOAKTİVLİK VƏ ƏHALİNİN SAĞLAMLIĞI 13.1. Yerin təbii radiasiya fonu 13.2. Antropogen radiasiya fonu 13.3. Atmosferin texnogen radioaktivliyi və əhalinin sağlamlığı
14.1. Fotokimyəvi duman 14.2. Turş yağışların ətraf mühitə təsiri 14.3. Ozon təbəqəsinin dağılması 7
XV FƏSİL. ENERGETİKA VƏ EKOLOGİYA 15.1. Enerji resursları və ondan istifadə 15.2. Energetikanın ekoloji problemləri 15.2.1. Bərpa olunmayan enerji mənbələrindən istifadənin ekoloji problemləri a) İstilik elektrik stansiyaları b) Atom elektrik stansiyaları 15.2.2. Bərpa olunan enerji mənbələrinin ekoloji xarakteristikası a) Su elektrik stansiyaları Azərbaycanın su anbarları b) Külək energetikası ç) Günəş enerjisindən istifadə (Helioenergetika) c) Geotermal energetika d) Dəniz energetikası e) Hidrogen energetikasına keçid j) Azərbaycanda energetika
ONUNLA ƏLAQƏDAR YARANAN PROBLEMLƏR 16.1. İqlim və iqlim əmələ gətirən faktorlar 16.2. İqlimin insanın təsərrüfat fəaliyyətində əhəmiyyəti 16.3. İqlimin dəyişməsi 16.3.1. Geoloji dövrlərdə iqlimin dəyişməsi 16.4. İnsanın təsərrüfat fəaliyyətinin iqlimin dəyişməsinə təsiri 16.5. Parnik (istilik) effekti. Temperaturun yüksəlməsi 16.6. İqlimin qlobal dəyişməsinin təbii və sosial-iqtisadi nəticələri 16.6.1. Buzların (buzlaqların) əriməsi 16.6.2. Dünya okeanı vilayətində dəyişikliklər 16.6.3. Dağıdıcı tufanlar və qasırğalar 16.6.4. İqlimin istiləşməsinin kənd təsərrüfatına və bitki örtüyünə təsiri 16.6.5. Ehtimal olunan iqlim dəyişməsinin ssenarisi 16.6.6. Qlobal istiləşmənin aqroiqlim resurslarına və kənd təsərrüfatı istehsalının məhsuldarlığına təsiri 16.6.7. İqlimin istiləşməsinin əhalinin sağlamlığına təsiri 16.6.8. Atmosfer havasının yüksək temperaturunun əhalinin sağlamlığına təsiri
16.7. İqlimin istiləşməsinin qarşısının alınması tədbirləri 16.8. Azərbaycanda iqlim dəyişkənliyi
17.1. Materik sularından istifadə 8 17.2. Quru sularının çirklənməsi və insan sağlamlığı 17.3. Azərbaycan Respublikası çaylarının ekoloji problemləri 17.3.1. Kür və Araz çaylarının ekoloji vəziyyəti 17.4. Dünya okeanı və dənizlərin çirklənməsi 17.4.1. Okean və dənizlərin ağır metallarla çirklənməsi 17.4.2. Dəniz və okeanların qorunması 17.5. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyəti 17.5.1. Xəzərin neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi
18.1. Yerin təkinə təsir 18.2. Faydalı qazıntıların çıxarılması və istifadəsinin ətraf mühitə təsiri 18.3. Dağ süxurlarına və massivlərinə təsir 18.4. Torpaq örtüyünə antropogen təsir 18.4.1.Torpaq eroziyası 18.4.2. Azərbaycanda eroziyaya uğramış torpaqların ekoloji problemləri 18.5. Torpaq və insan sağlamlığı 18.6. Nitrat və nitritlərin insan sağlamlığına təsiri 18.7. Səhralaşma 18.7.1. Azərbaycanda səhralaşma problemi 18.8. Həyatın təkamülündə və Yer üzərində bioloji müxtəlifliyin qorunmasında torpağın əhəmiyyəti
19.1. Meşə örtüyünün ətraf mühitə təsiri 19.2. Təbii otlaqların vəziyyəti 19.2.1. Azərbaycanda otlaqlardan istifadənin problemləri 19.3. Bioloji müxtəliflik (BM) 19.3.1. BM-in ekoloji və iqtisadi əhəmiyyəti 19.3.2. İnsanın BM-ə təsiri 19.4. Azərbaycanda bioloji müxtəlifliyin qorunması problemi
19.5. Dərman bitkilərindən istifadə 19.6. Müxtəlif xəstəliklər zamanı tərəvəz şirələrindən istifadə
XX FƏSİL. TƏBİƏTİN MÜXTƏLİF İSTİQAMƏTLİ DƏYİŞDİRİLMƏSİ VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI 20.1. Əkinçilik və insan sağlamlığı 20.2. Meşədən istifadə və insan sağlamlığı 20.3. Süni su anbarları və insan sağlamlığı 20.4. Quraqlıq ərazilərin suvarılması və insan sağlamlığı 20.5. İzafi rütubətlik və bataqlaşmış ərazilərin qurudulması və insan 9 sağlamlığı 20.6. Heyvandarlığın intensivləşdirilməsi və insan sağlamlığı
20.7. Tikinti işləri və insan sağlamlığı XXI FƏSİL. BİOSFERƏ XÜSUSİ TƏSİR NÖVLƏRİ 21. Ətraf mühitin akustik (səs) çirklənməsi və sağlamlığa təsiri 21.1. Səs və vibrasiyanın ətraf mühitə və insana təsiri 21.2. Mühitin elektromaqnit çirklənməsi və onun insanın sağlamlığına təsiri
22.1. Kütləvi qırğın silahlarının ətraf mühitə təsiri və ekoloji nəticələri 22.2. Müharibələrin ətraf mühitə təsiri 22.3. Nüvə silahlarının ətraf mühitə təsirinin nəticələri 22.4. Texnogen ekoloji qəzaların təsiri
23.1. Fırtınalar 23.2. Azərbaycanda güclü küləklər 23.3. Zəlzələ 23.4. Sunami 23.5. Daşqınlar 23.6. Tropik tsiklonlar 23.7. Tayfunlar 23.8. Leysan yağışları, dolu 23.9. Sel hadisələri 23.10. Sürüşmələr 23.11. Qar uçqunu 23.12. Quraqlıq və quru küləklər 23.13. Vulkanlar 23.13.1. Palçıq vulkanları 23.14. Kosmik fəlakətlər XXIV FƏSİL. ƏTRAF MÜHİTİN SOSİAL FAKTORLARI
24.1. Papiros (siqaret) çəkmə və onkoloji xəstəliklər 24.2. Narkomaniya və toksikomaniya 24.3. Alkoqolizm Ədəbiyyat 10
İnsan təbiətin bir hissəsi olub onunla sıx bağlıdır. İnsanın həyatında və fəaliyyətində təbiətin rolunu qiymətləndirmək olduqca çətindir. Təbiət insanların yaşayış mühiti vəzifəsini görür, onun vəziyyəti cəmiyyətin rifah və inkişaf səviyyəsini təyin edir. Hələ XX əsrin başlanğıcında yer kürəsinin əhalisi təmiz hava alır, saf su içirdilər. Dünya sonsuz, təbii sərvətlər isə tükənməz hesab edilirdi. Lakin bir neçə onilliklərdən sonra dünya olduqca təhlükəli ekoloji fəlakət hüdudunda qaldı. Ekoloqların fikrincə əgər bəşəriyyət bu yolu davam etdirərsə, yaxın bir neçə nəsildən sonra onu fəlakət gözləyir. XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq əhalinin sürətlə artımı və elmi-texniki inqilab biosferdə deqradasiya proseslərinin əlamətlərini yaratdı. Milyon illər ərzində formalaşan təbii ekosistemlər ciddi dəyişikliyə məruz qalaraq insanın xarici təsirinə qarşı davamsız vəziyyətə düşdü. XX əsrin əvvəlində Yer üzərində əhalinin sayı cəmi bir milyarda yaxın idi, əsrin sonunda isə, yəni bir əsr ərzində bu rəqəm 6 dəfə artaraq 6 milyarda çatdı. Ekoloqların əksəriyyəti belə hesab edirlər ki, təbii resursların tükənməməsi və texnogen fəaliyyət nəticəsində dəyən ziyanın təbii yolla bərpa olunması üçün Yer üzərində əhalinin sayı 1-1,5 mlrd. nəfər hüdudunda olmalıdır. Elmi-texniki inqilab həyatda məlum olmayan və ağıla sığmayan çox böyük gərginliklər yaratdı: aviasiya və avtomobil nəqliyyatı, nüvə energetikası, kimya sənayesi və s. Bu və digər sahələr təbiət üçün zərərli olmaqla yanaşı, həm də təbii resursların azalmasına, bəzən tükənməsinə səbəb oldu. Belə ki, materiallardan və enerjidən istifadə XX əsrdə son dərəcə sürətlə artaraq, hətta əhali artımını da keçdi. Enerjidən istifadə 10 dəfə, material- lardan istifadə isə 9 dəfə çoxaldı. İnsan fəaliyyəti və onun təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsi bu gün dünya əhalisinin əksəriyyətinin həyat şəraitinin dəyişməsinə səbəb oldu. Antropogen fəaliyyətin nəticələri aşağıdakı kimi təzahür olunur. •
yaradılması, meqapolislərin salınması, yol, kanal və trasların tikilməsi nəticəsində yer səthinin landşaftı dəyişir. Təbii ekosistemlərin sahəsi hər il 1 % sürətilə azalır, o cümlədən meşələrin (xüsusilə tropik meşələrin) sahəsi ildə 200 min ha azalır, səhraların sahəsi isə ildə 60 min km 2 genişlənir. Hazırda pozulmayan (təbii) ekosistemlərin yalnız 40 %-ə qədəri qalmışdır. •
Atmosferdə parnik (istilik) effekti yaradan toz və qazların toplanması nəticəsində yerin istilik balansı dəyişir, qlobal istiləşmə baş verir. •
edilir. •
Torpağın deqradasiyası (şorlaşma, şorakətləşmə, eroziya, münbitliyin aşağı düşməsi) baş verir. 11
Şəkil 1. Ekologiya elmlərinin strukturu •
Torpaqda, suda, havada zərərli maddələr toplanır. •
Okeanın səviyyəsi qalxır (ildə 2 mm-dən 1 sm-ə qədər) •
Bitki və heyvanların bilavasitə məhv edilməsi və antropogen mühitin onlara mənfi təsiri, həmçinin yeni heyvan cinslərinin və bitki çeşidlərinin yaradılması və onların yeni sahələrə köçürülməsi, nəticəsində növ, popu- lyasiya və ekosistemlər səviyyələrində növ müxtəlifliklərinin aşağı düşməsi (kasatlaşması) hesabına bitki örtüyü və heyvanat aləminin tərkibi dəyişir. •
•
Texnogen qəzaların və təbii fəlakətlərin sayı, onların vurduğu ziyanlar, ölümün sayı hər il 5-10 % artır. •
Həyatın (yaşayışın) keyfiyyəti (genetik və yeni xəstəliklər, immun statusu) müəyyən dərəcədə pisləşir. Ekoloji tarazlığı, onun mürəkkəb və bir-birilə sıxı bağlı mexanizmlərini, ətraf mühitin (təbiətin) insanın təsirinə reaksiyasını, təbii sistemlərə yol verilə biləcək yükü bilmədən, yəni ekoloji biliyə dərindən yiyələnmədən təbiətdən, onun ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək, təbii mühiti həyat üçün yararlı (davamlı) halda saxlamağı proqnozlaşdırmaq mümkün deyildir. Bu baxımdan ekologiya elminə tələbat və maraq günü-gündən artır. «Ekologiya» termini canlı orqanizmlər arasında və onların olduğu mühitlə qarşılıqlı əlaqəni öyrənən biologiyanın bir bölməsi kimi ilk dəfə 1866-cı ildə alman təbəitşünası Ernest Hekkel tərəfindən irəli sürülmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, tipik elmi fənn kimi ekologiya XX əsrin əvvəlində formalaşmışdır, geniş elmi istimaqət kimi isə bu elm sahəsi yalnız 1960-cı illərin ortalarında qiymətləndirildi. Bu dövrdə ilk dəfə insanın Yer üzərindəki fəaliyyətinin nəticələri nəzəri cəlb etdi və bu nəticələrin çox hallarda müsbət olmadığı aşkar olundu, «ekologiya» sözü dedikdə ətraf mühitin vəziyyətini səciyyələndirən geniş məlumatlar və onun insanın sağlamlığına təsiri başa düşüldü. Tədris və elm sahələrində insan fəaliyyətinin ekolojiləşdirməkdə müəyyən ekoloji elmlər sisitemi yarandı. Hazırkı dövrdə geniş eksperimental və nəzəri materiallar əsasında ekologiya elminə təbii mühit və onun in- sanla - insan cəmiyyəti ilə qarşılıqlı təsiri haqqında təbiət və sosial elmlərin məlumatlarını birləşdirən-sintez edən kompleks elmi istiqamət kimi baxmalıdır. Bununla əlaqədar ekologiya elminin xüsusi sahələri meydana gələrək sürətlə inkişaf etməyə başladı. (şəkil 1,2.)
12
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|