QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
mühafizəedici reaksiyalar
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
mühafizəedici reaksiyalar – baş ağrıları, ürək bulanma və digər xoşagəlməz hissiyyatlar müşahidə olunur. La- kin narkotikin tədricən qoruyucu reaksiyası zəfiləyir. Bir neçə nümunədən, yoxlamadan (mərkəzi sinir sistemi- nin fərdi xüsusiyyətindən, həmçinin narkotik maddənin xassəsindən asılı olaraq 1-2-dən 5-8-ə qədər) sonra alınan belə xüsusi vəziyyətin təzahürü eyforiya adlanır. Bir dəfə eyforiya vəziyyətini keçirən adam artıq narkotik maddədən psixoloji asılı olur. Bu zaman mərkəzi sinir sistemində patoloji ehtiyac mənbəyi yaranaraq, özünü mühafizə etmək (saxlamaq) narkotikin yeni porsiyasını tələb edir. İnsan narkotik maddənin qəbulunu davam etdirərsə, göstərilən hadisələr möhkəmlənir, güclənir və o , artıq dərk edir ki, narkotik maddəsiz keçinə bilməyəcək. Bu onun taleyini təyin edən başlıca şərtdir. İnsan seçim qarşısında qalır: narkotikdən əl çəksin, yoxsa davam etdirsin. Onun sonrakı davranışı bu mübarizənin nəticəsindən asılıdır. Bəziləri öz ehttiyacı ilə mübarizə aparmağa, özünü saxlamağa cəhd göstərir, təəssüf ki, belələrinə nadir halda rast gəlimək olar. Digərləri heç nə düşünmədən həvəslə özünü narkotikə tabe edir. Üçüncülər isə öz taleyi ilə razılaşır, öz yaşayışını ona uyğunlaşdırmağa cəhd göstərir, o, bu yeni və üstünlük təşkil edən faktora uyğun gündəlik qaydaları və müxtəlif fəaliyyətləri seçir. Narkomaniyanın üçüncü, yəni fiziki asılılıq və orqanizmin zəifləməsi mərhələsində – zəiflik, zehni və fiziki işə bacarıqsızlığı və həddən artıq arıqlama baş verir. Orqanizmin ağır zəhərlənməsi əlamətləri – dərinin quruluğu və saralması, saçlar və dırnaqların kövrəkliyi, parıltısızlığı açıq-aşkar görünür, adam öz yaşından daha çox yaşlı görünür və həqiqətən ölüm onu sürətli addımlarla yaxalayır. Narkomaniyanın sosial təhlükəsi və ziyanı konkret olaraq aşağıdakılardan ibarətdir:
Narkomanlar obyektiv olaraq pis işçilərdir, çünki onların fiziki vəziyyəti qeyri-kafi olub, dövri olaraq başlanan abstinensiya (narkotik olmadıqda əziyyət çəkmək) ümumiyyətlə, onu sıradan çıxarır.
Narkomanlar subyektiv olaraq pis işçilərdir. çünki onların bütün fikri narkotiklə bağlıdır və əsas məqsədi onu əldə etmək üsulu barədədir.
Narkomanlar cəmiyyətə böyük maddi ziyan vurur, nəqliyyatda, ictimai istehsalatda qəza törədərək bədbəxt hadisələrin mənbəyi hesab edilir. Xarici məlumatlara əsasən hər il narkomaniyanın törətdiyi maddi ziyan on milyard dollara çatır. 398
Narkomanlar cəmiyyətə mənəvi ziyan vurur, belə ki, narkotik əldə etmək üçün lazımi vasitələrə əl ata- raq ciyanət törədir, onun xatirinə iəstənilən saxta sənəd düzəltməyə (oğurluq, soyğunçuluq, pozğunluq, saxta sənəd düzəltmək, israfçılıq və s.) hazırdır.
Narkomanlar öz ailəsinə dözülməz şərait yaradır, yaxınlarına öz davranışı ilə normal həyat keçirməyə imkan vermir, ailəsini yaşamaq üçün lazım olan vasitələrdən məhrum edir.
Narkomanlar nəsil cəhətdən ağır ciyanət törədir, belə ki, valideynlərin narkotik qəbul etmələri ilə əlaqədar maddələr mübadiləsinin pozulması uşaqlara da keçir. Bundan başqa hamiləlik dövründə narkotikin qəbulu bilavasitə uşağı zəhərləyir.
Narkomanlar fiziki və mənəvi deqradasiyaya uğrayır və vaxtsız həyatını dəyişir. Narkomanlar öz cərgələrinə digərlərini, ilk növbədə gəncləri cəlb etməyə də macal tapır. Bundan başqa, narkotik məqsədilə məişət kimyasının bəzi vasitələrindən istifadə etdikdə, psixikası xüsusən tez dağılır və müəyyən dövr ərzində (ölənə qədər) narkoman və toksikoman demək olar ki, heyvan sifətində yaşayır, cəmyyət üçün yük sayılır.
Narkoman üçün yaxşılış, haqq-ədalət, insaf anlayışı öz əhəmiyyətini itirib. Narkotik maddənin növbəti qəbuluna cəhd göstərərkən o, istənilən yalan danışmağa və davranış etməyə qabildir. XX əsrin əvvəlindən başlayaraq beynəlxalq birliklər narkomaniyaya qarşı birgə mübarizə tədbirləri hazırlamağa çalışır. 1907-ci ildə alkoqolizmə və narkomaniyaya qarşı mübarizə məqsədilə Beynəlxalq Şura yaradıldı. 1917-ci ildə qəbul olunmuş Qaaqa konvensiyasında məqsəd bütün dünyada kokain və opiya preparatlarından istifadəyə nəzarət çox mühüm mərhələ sayılır. BMT-nin nəzdində narkotiklərə Beynəlxalq nəzarət şürası yaradıldı, bu məsələlərlə BMT-nin katibliyinin narkotik vasitələr şöbəsi, həmçinin ÜST və İnterpol məşğul olur. Narkomaniya və toksimaniyanın qarşısını almaq üçün valideynlər üç funksiyanı yerinə yetirməlidir: birinci – oğluna və ya qızına əməlində, rəftarında müstəqillik aşılasın; ikinci – uşaqlarda narkotik maddələrin zərəri, onlardan istifadənin təhlükəsini inandırmaq; üçüncü – cari antinarkotik nəzarəti həyata keçirmək. Ədəbiyyat materiallarında narkomanın beş əsas «əlaməti» təsvir olunmuşdur:
çətinliklə oyanır. Onda ya qurd (canavar) iştahası yaranır, yaxud heç yemək istəmir. Onda tez-tez ürək bulanması əmələ gəlir, otaqda gəzişir, ayaqüstə çox dayana bilmir, hər yerdə oturmağa cəhd göstərir.
əməyinin nəticəsi görünmür. 3. «Səndə nə baş verir?» sualına düşməncəsinə və aqressiv reaksiya verir, öz otağında bütün günü bağlı qalır. Mənzildən əşyalar və pul itir. 4. Uşaq birdən-birə köhnə dostlarını atır və yenilərini tapır və onlarla başqasını tanış etmir. Onlarla aşağı səslə telefonla danışır. 5. Əgər yeniyetmənin paltarında kimyəvi preparatların iyini hiss etsəniz, burnunun və ağzının yanında qıcıqlanma izi (çətənədən istifadə etdikdə gözlər qızarır) və ya qolda iynə izi görsəniz, təcili olaraq narkoloq- həkimlə məsləhətləşin. Statistikaya əsasən gənclərin 14%-i «birinci dəfədən sonra» narkomana çevrilir.
Alkoqolizm spirli içkilərin tez-tez və həddindən artıq istifadə edilməsi və onlara hədsiz hərislik nəticəsində başlayan xəstəlikdir. Alkoqol narkotik zəhərlərə aiddir. Bir kq kütləyə 7-8 qram təmiz alkoqol dozası insan üçün ölüm deməkdir. Xroniki alkoqolizm bir sıra fiziki və psixi vəziyyətin davamlı dəyişikliklərlə əsəb elementlərinin degenerasiyası, qaraciyər və böyrək pozuntuları ilə müşayiət olunur, çox vaxt psixi deqradasiyaya – yaddaşın və iş qabiliyyətinin aşağı düşməsinə, öz vəzifəsinin, məsuliyyətinin itirilməsinə, bəzən psixi xəstəliklərə – sayıqlama və qarabasma («belaya qoryaçka»), psixoza, içki düşkünlüyünə (zapoy) səbəb olur. 1986-1987-ci illərdə alkoqola qarşı kampaniya dövründə (SSRİ-də) spirtli içkilərin dövlət satışı 1984-cü illə müqayisədə 61% azaldıldı. Bu dövr ərzində cecə arağı – şəkərdən arağın (samoqon) hazırlanması misli görünməmiş sürətlə artdı, Rusiyada isə 2 dəfə artdı. 1988-ci ildən başlayaraq alkoqol içkilərinin satışı yenidən artırıldı. 1992-ci ildə dövlət tərfindən hesaba alınmayan alkoqol içkilər, o cümlədən düzəltmə araq (samoqon), həmçinin xüsusi ticarət yolu ilə gətirilən alkoqol içkilərin miqdarı dövlət satışını 2 dəfə keçdi və ildə bir adam başına minimum 14 l təmiz spirt təşkil etdi. Əgər 15 yaşına qədər Rusiyada uşaqların və qadınların yarısının (qadınlar kişilərdən təxminən 8 dəfə az içir) spirtli içki qəbul etmədiyi nəzərə alınsa, onda ildə hər kişiyə təxminən 160-180 litr yarımlitrlik araq 399
butulkası (orta hesabla günaşırı bir butulka) düşür. Alkoqolun qəbul edilməsinə görə Rusiya tanınmış lider olan Fransanı ötərək, dünyada birinci yeri tutur. 1960-cı ildən sonra Fransada alkoqol içkilərdən istifadə tədricən azaldıldı. Rusiyanın alkoqol içkilər üzrə Fransanı ötməsi, aşağı keyfiyyətli içkilər, arağın şərabdan üstünlüyü hesabına olur, həm də ruslar içkini bir oturuma, yüksək doza ilə, fransızlara nisbətən keyfiyyətsiz və az «qəlyanaltı» ilə qəbul edirlər.
Şəkil 24.1. Alkoqolda «qalib» çıxmaq hiss olunmadan keçdi, lakin bu «qaliblik» rus millətinə baha başa gəldi. Məsələn, son onilliklərdə alkoqola qarşı kompaniyaya qədər insan ömrünün uzunluğu kişilər üçün 62 yaş (1984- cü il – 61,7 yaş) idi. Alkoqol kompaniyası dövründə alkoqoldan az istifadə edilməsi ilə əlaqədar ölkədə əhalini (xüsusən kişiləri) sağlamlaşdıraraq ömrün artmasına səbəb oldu. Belə ki, 1987-ci ildə ömrün uzunluğu 64,9 yaş, yəni 3,2 il yüksəldi. Lakin bu müvəffəqiyyət uzun sürmədi. Rusiyada 1987-ci ildə spirtli içkilərin yenidən çoxalması ilə əlaqədar 1988-ci ildə əhalinin ölüm faizi yüksəldi. 1992-ci ildə alkoqolun qəbulu xeyli çoxaldığı üçün ömrün uzunluğu kəskin aşağı düşdü. Bir il ərzində kişilərin ömrü 1,5 il, qadınlarınkı isə 0,5 il azaldı. 1992-ci ildə Rusiyada kişilərin ömrünün uzunluğu 62 yaş, qadınlarınkı isə 74 yaş təşkil etdi, bu isə Avropa birliyi ölkələri ilə müqayisədə uyğun olaraq 11 və 6 yaş aşağıdır. Bu göstəricilər 1993-cü ildə kişilər üçün 59, qadınlar üçün isə 72 yaş oldu. Əlbəttə, rusların ölüm dərəcəsinin xoşagəlməz vəziyyəti sosial-iqtisadi krizis və cinayətin çoxalması ilə də bağlıdır. Lakin 24.1 şəkildə verilən rəqəmlər göstərir ki, ömrün uzanmasına ən çox alkoqoldan istifadənin qarşısıalınmaz yüksəlməsi zərbə vurur. 400
ƏDƏBİYYAT
Aslanov H.Q. Meliorasiya torpaqşünaslığı. Bakı – «Elm» 1999, 346 s. Azərbaycan Respublikasının Milli İqlim Proqramı. Azərb. Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. Bakı, 2002. Azərbaycan Respublikasının Ətraf mühitə dair qanunvericilik toplusu. Azərbaycan Respublikası Ekolo- giya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. 2002. 1-ci icild 404 səh; 2-ci icild 424 səh. Azərbaycan Respublikasının Ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli proqramı. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. Bakı, 2002. Babazadə V.M., Əliyev F.Ş. Azərbaycanda fəlakət törədən təbii proseslər və onların monitorinqi. BDU- nun xəbərləri. Bakı, 2001, № 2. Babaxanov N.A., Paşayev N.Ə. Təbii fəlakətlərin iqtisadi və sosial-coğrafi öyrənilməsi. Bakı, 2004, 194 s. Babayev A.M. Azərbaycanın bəzi torpaq-iqlim bölgələrində torpaq proseslərinin və torpağın münbitliyinin modelləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması. Disser. avtoreferatı. k.t.e.d., Bakı, 1995. Bayramov M.Ə. Ceyrançöl otlaqaltı torpaqların ekoloji münbitlik modeli. Disser. avtoref. k.t.e.n. Bakı, 2002, 17 s. Budaqov B.A. Landşaftşünaslıq. «Coğrafiya elmi 50 ildə». Bakı – Elm-1996. Budaqov B.Ə., Mikayılov A.A., Fiziki-coğrafi (landşaft) rayonlaşma. Azərbaycan Respublikasının kons- truktiv coğrafiyası Bakı. Elm-1996. s: 173-187. Budaqov B.Ə., Qəribov Y.Ə. Təbii landşaftların antropogenləşməsinin əsas istiqamətləri. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. Bakı. Elm-2000, s: 159-165. Budaqov B.Ə., Quluzadə V.Ə. Sürüşmə və uçqunlar. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. III cild. Bakı-Elm-2000, s. 9-15. Budaqov B.Ə., Mərdanov İ.D. Sellər və onlara qarşı mübarizə tədbirləri. AR-nın konstruktiv coğrafiyası. III cild. Bakı-Elm-2000, s. 96-101. Cabbarov M.A. Böyük Qafqazın Cənub yamacında külli miqdar yağıntıları əmələ gətirən sinoptik şərait. «Elm» nəşr, 1978, 142 s. Cəfərov A.B. Fermer təsərrüfatları və torpaqların mühafizəsi. «Fermer» aylıq bülleteni, 1997, №2. s. 3-5 Cəlilov Q.H., Xəlilov M.Y. Dekorativ yaşıllaşdırma. Bakı, «Gənclik», 1982, 86 s. Dadaşova F.S. Torpaqların neft məhsulları ilə çirklənməsinin miqrasiyasına dair. Görkəmli alim və ictimai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş «Həsən Əliyev və Azərbaycanda ətraf mühitin da- vamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı, 2002. s.44-45.
ların ekoloji problemləri. Görkəmli alim və ictimai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olun- muş «Həsən Əliyev və Azərbaycanda ətraf mühitin davamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı, 2002. Səh.198-199 Əliyev F.Ş. Azərbaycan Respublikasında ekzogen geoloji proseslər, onların öyrənilməsi metodu və proqno- zu prinsipləri. Bakı, 2002. 210 s. Əliyev F.Ş., Məmmədova M. A. Bakı şəhəri əhalisinin mövcud və gələcək su təchizatı mənbələri, onların ekoloji problemləri. «Çaşıoğlu», Bakı-2003. 198 s. Əliyev H.Ə. Həyəcan təbili. Bakı, 2002, 175 s. Əliyev H.Ə. Xəlilov M. Y. Təbiətin yaşıl libası. «Gənclik» nəşr. Bakı, 1988.174 s. Əliyev H.Ə., Həsənov X.N. Təbiətin keşiyində. Bakı, «Maarif» 1993. 310 s. Əliyev H.Ə., Axundov N.H. Meşə sərvətdir. Bakı. Elm. 1982. 56 s. Əliyev L.Ə. Həmidov A.Z., Hüseynov H.C. Elektromaqnit şüalanması və ekoloji problemlər. «Təbii sər- vətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə» mövzusunda elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı 2003. s. 398-401
187 s. Əsədov K.S., Qəribov T.Y., Musayev A.H. Şərq fıstığının yetişdirilməsinə dair tövsiyələr. Bakı, 1976, 15 s.
401
Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət planı. Dövlət Ekologiya və təbiətdən istifadəyə nəzarət ko- mitəsi. Bakı, 1998. s. 22-25. Əyyubov Ə.C., Rəhimov X.Ş. Əlverişsiz atmosfer hadisələri və onlara qarşı mübarizə tədbirləri. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. III cild. Bakı-Elm-2000, s. 38-55. Əzizov Ə.B., Cəlilova R.Ə. Alternativ enerji mənbələrindən səmərəli istifadə olunması və ekoloji problem- lər. «Təbii sərvətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə» mövzusunda elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı-2003. s.33-35
artırılması. Bakı, 1999. Əzizov Q.Z., Həsənəliyev Ə.Ə. Azərbaycanda suvarmanın tarixi. Bakı. 2001. 102 s.
Həsənov M.S. Kiçik Qafqazda payızlıq buğdanın iqlimlə əlaqəsi. «Elm» nəşriyyatı Bakı. – 127 s. Həsənov X.N. Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanda torpaqşünaslıq və aqrokimya elmlərinin banisidir. Bakı: Elm – 1972, 62 s. Həsənov. Ş.G., Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan SSRİ-də otlaq torpaqlarının bonitirovkası və onlardan səmə- rəli istifadə olunması barədə tövsiyələr. Bakı, 1978, 32 s. Hüseynov N. S., Yusifov E.F. Azərbaycanda külək enerjisindən istifadənin perspektivləri haqqında. Gör- kəmli alim və ictimai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş «Həsən Əliyev və Azərbay- canda ətraf mühitin davamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik konfransının tezisləri. Bakı, 2002. Səh.119-121 Xəlilov. M.Y. Bitki örtüyü. Otlaqların vəziyyəti və problemləri. «Azərbaycan respublikasının regional- coğrafi problemləri». Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu. Bakı – 2003, s 99-113. Xəlilov M.Y. Bitki örtüyünün antropogen dəyişilməsi və bərpası. Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğrafiyası. Bakı, «Elm»,2000. S.131-159; 241-252 Xəlilov S.H., Səfərov C.H. Azərbaycan Respublikasında havanın temperaturunun və atmosfer yağıntıları- nın aylıq və illik normaları (1691-1990-cı illər) Bakı-2001. 110 s. Xəlilov Ş. B. Səth sularının çirklənməsi və ona qarşı mübarizə tədbirləri. Azərbaycan Respublikasının kon- struktiv coğrafiyası. Bakı, «Elm», 2000. S.90 –96 İbrahimov T.O. Kür-Araz ovalığı landşaftının mühafizəsi. Bakı – 2002. 213 s. İmanov F.Ə. Çay axımı və hidroloji hesablamalar (metodiki göstəriş). Bakı, 1995, 90 s.
İsmayılova N.A. Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacının meşəaltı torpaqlarının ekoloji münbitlik modelləri. Avtoref. b.e.n., Bakı, 2003, 23 s. Qasımov Ə.H. Xəzərin canlı aləmi və onun qorunması. Bakı – 1979, 69 s. Qasımov X.M. DDT və ətraf mühit: «Təbii sərvətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə» mövzusun- da elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı –2003. S. 176-178 Quliyev B.Ş. Müharibə və ekologiya. Bakı – 2004, 106 s. Quliyev V.A. Azərbaycanın şimal-şərq əkinçilik zonası torpaqlarının bonitirovkası və iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi. Disser. avtoref. k.t.e.n. Bakı, 2000, 27 s.
377 s.
Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi. Bakı «Elm» -.1998. 280 s. Məmmədov Q.Ş. Azərbaycanın torpaq ehtiyatları. Bakı, Elm, 2002. 132 s. Məmmədov Q.Ş. Azərbaycanda torpaq islahatı: hüquqi və elmi-ekoloji məsələlər. Bakı, Elm, 2002. 410 s. Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan Respublikasının dövlət torpaq kadastrı: hüquqi, elmi və praktiki məsələlər. Bakı. Elm 2003. 445 s. Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Azərbaycanın meşələri. Bakı, Elm-2002. 472 s. Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. Bakı. Elm. 2003. 514 s.
M.Ş. Babayev. Bakı, «Maarif»-2000. 420 s. Məmmədov R.M. Xəzər dənizinin səciyyəsi. «Sosial bilgilər» informasiya bülleteni, № 8-12, Bakı – 2001. S.3-21
402
Məmmədov R.M. Xəzərin əbədi problemi. «Sosial bilgilər» informasiya bülleteni, № 8-12, Bakı – 2001. S.40-58. Məmmədov R.M., Hümbətov A. Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi problemi. Azərbaycan Respub- likasının konstruktiv coğrafiyası. Bakı, Elm, 1996. s. 197-206. Məmmədov V.A. Kür hövzəsinin su anbarları. Bakı. 2003, 65 s. Məmmədova S.Z. Lənkəran vilayətinin torpaq ehtiyatları və bonitirovkası. Bakı 2003. 116 s. Mərdanov İ.E. Böyük Qafqazın cənub yamacında sellərin inkişafının geomorfoloji şəraiti (Azər. R ərazisində). Bakı: Elm – 1978, 77 s. Musayev M.Ə. Azərbaycanda zooloji tədqiqatlar və zoologiya İnstitutunun yaranması. Azərb. SSR EA Zoologiya İnstitutu – 50 il. Bakı – 1987. Mustafayev Q.T., Vasilyev V.İ., Tuayev D.Q., Xanməmmədov A.İ. Quşlar. Azərbaycan faunası. VI cild. Bakı, «Elm», 1977, 316 s. Mustafayev Q.T. Ekologiya. Bakı «Ozan», 2001 126 s. Mustafayev X. M., Şəkuri B.Q. Torpaq eroziyası. Bakı – 1991. 94 s. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. Bakı 2001. Nəbiyev N.Ə. İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji mühit. Bakı, «Ağrıdağ» nəşriyyatı-2000. 696 s. Nəsibə Əhməd qızı. Hidrometeoroloji lüğət. Bakı, «Elm - 2005», 246 s. Rəfiqə Əliyeva, Qara Mustafayev. Ekologiya. Bakı-2004, BDU nəşriyyatı, 432 s. Rüstəmov S.H. Azərbaycan SSR-in çayları və onların hidroloji xüsusiyyətləri. Bakı, Azərb. EA nəşr, 1960, 168 s. Səfərov İ.S., Xəlilov M.Y., Hüseynov Ş.Q., Məmmədova F.H. Azərbaycanın eroziyaya uğramış dağ yamaclarında qozmeyvəlilərdən ibarət sənaye əhəmiyyətli plantasiyaların salınması. Bakı, Elm, 1986, 120 s. Süleymanov M. Ə., Əliyeva İ.S. Landşafşünaslığın əsasları. Bakı, 1998. 383 s. Şabanov C.Ə. Lənkərançay hövzəsi torpaq münbitliyinin ekoloji monitorinqi. Diss. avtoref. k.t.e.n., Bakı, 2001, 18 .s.
xüsusiyyətləri və onların rekultivasiya yolları. Bakı, 2003, 203 s. Yusibov M.Ə. Qanıx-Türyançay kadastr rayonunun əkinçilikdə istifadə olunan torpaqlarının bonitirovkası. Dis- ser. avtoref. k.t.e.n. Bakı, 2004, 22 s. Yusifov E.T. Azərbaycanın biomüxtəlifliyi və müasir sosial-iqtisadi şəraitin ona təsiri. Görkəmli alim və ictimai xadim, akad. Həsən Əliyevin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş «Həsən Əliyev və Azərbaycanda ətraf mühitin davamlı inkişafının problemləri» mövzusunda elmi-praktik konfransının tezisləri. Bakı, 2002. Səh.25- 28.
Yusifov E.F., Hacıyev V.C. Hirkan biosfer rezervatı. Bakı, 2004. 167 s. Yusifova M.M. Arazboyu üzümaltı torpaqların ekoloji münbitlik modeli. Disser. avtoref. b.e.n. Bakı, 2000, 23 s.
Rus dilində
«Elm», 1998. 238 s.
selğskom xozaystve. Avtoref. dok. dissertaüii M., 1990. 40 s. Ayvazov F.D. Aqrogkoloqiçeskie osobennosti i bonitirovka poçv zimnix pastbih Adjinourskoy stepi v üeləx ix raüionalğnoqo ispolğzovaniə. Avtoref. diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1989, 23 s. Alekperov K.A. Groziə poçv i borğba s ney v Azerbaydjane. İzd. AN. Az.SSR. Baku, 1961. Avaliani S.L., Revur B.A., Zaxarov V.M. Reqionalğnaə gkoloqiçeskaə politika. Monitorinq zdorovğə çelove- ka i zdorovğə sredı. M., 2001, 76 s. Aliev A.S. Kolebanie urovnə Kaspiyskoqo morə i ix posledstviə v pribrejnoy zone Azerbaydjanskoy res- publiki. Avtoref. doktorskoy dis. Baku, 2004, 46 s. Aliev B.Q. İstoriə meliorativnoy nauki v Azerbaydjane, perspektivı ee razvitiə i metodoloqiə. Baku. 1999, 403
112 s. Aliev B.Q., Aliev İ.N. Problemı erozii v Azerbaydjane i puti ee reşeniə. Baku. 2000, 122 s. Aliev Q.A., Qasanov Ş.Q., Alieva R.A. Zemelğnıe resursı Azerbaydjana, ix raüionalğnoe ispolğzovanie i oxrana. Baku, 1981, 220 s. Aliev Q.A., Xalilov S.Q., Abdueva R.M. Gkoloqiçeskie osobennosti poçvı aridnıx redkolesiy predqoriy Bolğşoqo Kavkaza. Baku – 2001, 214 s. Aliev Q.A. Poçvı Bolğşoqo Kavkaza. Tom 1. «Glm», 1977. 158 s. Aliev Q.A. Poçvı Bolğşoqo Kavkaza. Tom 2. 1994 Aliev Q.A. Qasanov Ş.Q., İskenderov İ.Ş., Babaev MP, Mamedov Q.Ş. Poçvennaə karta Azerbaydjans- koy SSR. (1:600000). Alieva R.A. Kaçestvennaə xarakteristika i bonitirovka poçv Salğənskoqo rayona. Avtoref. diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1971, 23 s. Alimov A.K. Rejim i balans qruntovıx vod Severnoy Muqani v svəzi s melioraüiey. Baku, Glm, 1997, 190 s.
Alizade A.A., Kaşkay M.A., Zairi M.D. Krupnıe opolzni v Xizinskom rayone. İzv. AN Azerb. SSR, 1943, № 5.
Allison A., Palmer D. Qeoloqiə. M., «Mir», 1984, 567 s. Antipov – Karataev İ.N. Voprosı proisxojdeniə i qeoqrafiçeskoqo rasprostraneniə solonüov. Melioraüiə solonüov v SSSR. M. İzd-vo AN SSSR, 1953, s. 9-266. Arustamov G.A., Levakova İ.V., Barkalova N.V. Gkoloqiçeskie osnovı prirodopolğzovaniə. M., 2005, 320 s. Asadov K.S. Tipı sosnovıx i berezovıx lesov Maloqo Kavkaza // Tr. Azerb. NİİLX. t. 10, Barda, 1971, s. 51-66.
Axmedov A.Q. K issledovaniö samooçiheniə landşaftov subtropikov Azerbaydjana ot zaqrəzneniə neftğö i plastovımi vodami. Sbor. statey «Landşaftno –ximiçeskie osnovı fon Monitor. prir. sredı. M. » «Nauka». 1987. Axmedov A.Q. Qrəzevıe vulkanı i okrujaöhaə sreda. Baku, 1985, 49 s. Axundov N.Q. Qornoe lesorazvedenie v Azerbaydjanskoy SSR i perspektivı eqo razvitiə: Avt. kand. diss. Baku – 1963, 30 s. Babaev M.P. Poçvı i kaçestvennaə xarakteristika zemelğ podqornoy çasti Karabaxskoy stepi: Avtoref. diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1967, 30 s. Babaev M.P. Oroşaemıe poçvı Kura-Araksinskoy nizmennosti i ix proizvoditelğnaə sposobnostğ. Baku, Glm, 1984, 175 s.
jana i ix ispolğzovanie // Kompleksnoe qeoqr. izuçenie i osnovnıe qornıe territorii. L., 1980. Budaqov B.A. Rayonirovanie opolzney territorii Azerb.SSR po stepeni intensivnosti ix proəvleniə. İzv. AN Azerb.SSR, ser. nauk. o zemle. 1982, № 6, s. 63-81. Budaqov B.A., Babaxanov N.A. Prirodnıe razruşitelğnıe əvleniə i ix gkonomiçeskie posledstviə (na pri- mere respubliki Azerbaydjana). V kniqe Stixiynıe prirodnıe proüessı: qeoqrafiçeskie, gkoloqiçeskie i soüialğno- gkonomiçeskie aspektı. M.- 2002.
ku,1983
Budaqov B.A., Mamedov Q.Ş. Bontirovka tipov landşaftov Azerb. SSR. DAN Az.SSR. Baku, 1987, №7, s. 67-70 Budıko M.İ. Qlobalğnaə gkoloqiə M. 1977. Valova V.D. (Kopılova) Osnovı gkoloqii. M., 2002, 264 s. Valter Q. Rastitelnostğ zemnoqo şara: Gkoloqo-fizioloqiçeskaə xarakteristika. per. nemeü. M., «Proqress», t. 1., 1968. 551 str.; t.2, 1974, 423 str.; t.3. 1975, 428str. Veliev N.A. Qodovoy rejim stoka rek Karabaxa i ix istoçniki pitaniə. Uç. zapiski AQU, № 1, 1961. 404
Vernadskiy V.İ. Ob usloviəx poəvleniə jizni na zemle. İzb. soç. M. İzd. AN SSSR, 1960, t. 5, s. 252-266. Vernadskiy V.İ. Jivoe vehestvo. – M., 1978 Vilğəms V.R. Razvitie perviçnoqo poçvoobrazovatelğnoqo proüessa. Poçvovedeniə. M.. Selğxozqiz, 1951, s. 284 (Sobr. soç. t.6). Vinoqradov A.P. Qeoximiə redkix i rasseənnıx glementov v poçvax. M. İzd. AN SSSR, 1957, s. 5.
Voeykov A.İ. Vozdeystvie çeloveka na prirodu. İzd. AN SSSR, V, 1963, 251s. Volobuev V.R., Mamedov Q.Ş. Karta plastiki relğefa Azerbaydjanskoy SSR (1: 200000), Baku, 1984. Volobuev V.R. Poçvı i klimat. İzd. AN Azerb. SSR. Baku – 1953, 320 s. Volobuev V.R. Gkoloqiə poçv. Baku, 1963, 259 s. Volobuev V.R., Şirinov N.Ş. Kratkaə qeomorfoloqiçeskaə xarakteristika Kura-Araksinskoy nizmennosti. V kn. «Prirodnıe usloviə i prirodnıe resursı Kura-Araksinskoy nizmennosti». Baku, 1965. Vorobğev A.E., Puçkov L.A. Çelovek i biosfera: qlobalğnoe izmenenie klimata. Moskva. İzdat. Ros. Un- ivernsitet drujbı narodov. M. 2006. çastğ pervıy 442 s; çastğ vtoroy 468 s. Voronov A.Q. Bioqeoqrafiə i ozdorovlenie territoriy. V kn.: Bioqrafiə i narodnoe xozəystvo. M., 1970. Vulkanı, stratosfernıy agrozolğ i klimat Zemli. (kollektiv avtorov). L., Qidrometeoizdat, 1986. Qadjiev A.D., Qafarova F.Q., Mustafaeva Z.A. Vliənie antropoqennıx faktorov na rasprostranenie pere- nosçikov bolezney. V kn.: Vliənie antropoqennıx faktorov na formirovanie zooqeoqrafiçeskix kompleksov. ç.1. Kazanğ, 1970.
vostoçnoqo poqrujeniə Bolğşoqo i Maloqo Kavkaza. Otçet Upravleniə qeoloqii Azeb.SSR. Baku, 1976. Qadjiev V.D. Dinamika i proizvoditelğnostğ rastitelğnıx formaüiy vısokoqoriy Bolğşoqo Kavkaza. İzd-vo «Glm», Baku, 1974, 102 s. Qadjiev F.A. Analiz usloviy razvitiə antropoqennoy grozii v Azerbaydjane. Avtoref. dis. d.q.n. Baku, 1974, 57 s. Qadjiev Q.M. Strukturı poçvennoqo pokrova Milğskoy ravninı i ix meliorativnaə oüenka. Avtoref. dis. k.s.x.n., Baku, 1990, 25 s. Qalğperin M.İ. Gkoloqiçeskie osnovı prirodopolğzovaniə. M., 2005, 256 s. Qasanov X.N. Klimat, poçvı i bioloqiçeskiy kruqovorot vehestv. İzd-vo «Glm», Baku – 1980, 175 s. Qasanov Ş.Q. Poçvı priaraksinskoy polosı i ix raüionalğnoe ispolğzovanie. Baku, Glm, 1969, 196 s. Qasanov B.İ. Burozemoobrazovanie v lesnıx poçvax Azerbaydana. Baku. Glm. 1983. 140s. Qasanov V.Q. K diaqnostike i sistematike poymennıx luqovıx poçv suxostepnoy subtropiçeskoy zonı dolinı r. Kurı. İzv. AN Az. SSR. Baku. 1978 №6 s. 55-62 Qerayzade A.P. Preobrazavanie gnerqii v sisteme poçva – rastenie – atmosfera. Avtor. doktor. diss. M., 1988. 31 s. Qilğərov M.S., Krivoluükiy D.A. Jiznğ v poçve. M. Mol. qvardiə, 1985. Qilərov A.M. Sovremennoe sostoənie konüepüii gkoloqiçeskoy nişi // Uspexi sovremennoy bioloqii. 1978, 85, № 3, s. 431-446. Qladkina T.S. Vliənie obvodneniə stepey i rasşirenie plohadi posevov na rasprostranenie i çislennostğ vrednıx qrızunov Azerbaydjana. Zooloqiçeskiy jurn., 1968, t. 17, № 12. Qlazovskaə M.A. Poçvı mira. İzd. MQU, 1973. 426s. Qlazovskaə M.A., Dobrovolğskaə N.Q. Qeoximiçeskie funküii mikroorqanizmov. M. İzd. MQU, 1984, 152 s.
Qolubev Q.N. Qeogkoloqiə. Qeos., M. 1999.
Qrinqof İ.Q. Antropoqennıe izmeneniə klimata i ix vliənie na selğskoxozəystvennoe proizvodstvo. Aqrogkoloqiə. Metodoloqiə, texnoloqiə, gkonomika. M. «Kolos S», 2004, s. 247-257. Qrossqeym A.A. Oçerk rastitelğnosti Kura-Araksinskoy nizmennosti. Materialı obhey sxemı ispolğzovaniə vodnıx resursov Kura-Araksinskoqo basseyna, vıp.4. Tbilisi, 1932 Qrossqeym A.A. Rastitelğnıy pokrov Kavkaza. M. 1948. 265s. Qrossqeym A.A. Rastitelğnıe boqatstva Kavkaza. M. 1952. 631s. Qulisaşvili V.Z. Prirodnıe zonı i estestvenno-istoriçeskie oblasti Kavkaza. M. Nauka, 1964. 325s. 405
Qulisaşvili V.Z. Rastitelğnostğ Kavkaza. M., «Nauka», 1975, 235s. Qurbanov G.M. Rastitelğnıy mir basseyna r. Naxiçevançaə. Baku, 1996, 248 s. Quseynov S.M. Bonitirovka vinoqradopriqodnıx poçv na osnove aqrogkoloqii v Naqorno-Karabaxskoy avtonomnoy oblasti Azerbaydjanskoy SSR. Avtoref. diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1985. Quşenko İ.İ. İzverjenie vulkanov mira. Kataloq. M., Nauka, 1979, 454 s. Qölğ K.K. Kaspiyskoe more. Baku: Azneftizdat. 1956, 324 s. Qölğaxmedov A.N., Babaev MP, Axundov F.Q. i dr. Rekomendaüii po aqroximiçeskim osnovam primeneniə sistem udobreniy pod razliçnıe selğskoxozəystvennıe kulğturı na meliorirovannıx poçvax. 1988, 125 s.
red. L.A.Murovğə, M., 2002, 447 s. Djafarov B.A. Vliənie bukovıx lesov na poçvoobrazovanie j. Poçvovedenie. M. 1968, №9. s.11-19. Djafarov B.S. Sredniy mnoqoletniy stok rek severo-vostoçnoy çasti Maloqo Kavkaza. Avt. kand. dis. Baku, 1963. Djafarov A.V. Modeli plodorodiə poçv pod zernovıe kulğturı v severnoy çasti Lenkoranskoy oblasti. Avto- referat diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1991, 20 s. Diter Qeynrix, Manfred Qerqt. Gkoloqiə. dtv-Atlas, M., 2003, 287 s. Dobrovolğskiy Q.V. Znaçenie poçv v gvolöüii jizni i soxranenii na zemle bioloqiçeskoqo raznoobraziə. Strukturno-funküionalğnaə rolğ poçv v poçvennoy biotı v biosfere. M, Nauka, 2003, s. 262-271. Dokuçaev V.V. Sobr. soç. M.-L.: İzd-vo AN SSR, 1951, t. I, 595 s. Dokuçaev V.V. Naşi stepi prejde i teperğ. İzbr. tr. M.: İzd-vo AN SSSR, 1949, 426 s. Dotto L. Planeta Zemlə v opasnosti. M., «Mir», 1988, 208 s. Emelğənov A.Q. Osnovı prirodopolğzovaniə. M., ASADEMA, 2004, 304 s. Zamanov X.D. Vodnıy balans ozer i vodoxranilih Maloqo Kavkaza. Baku: İzd. Glm, 1969, 154 s. Zaslavskiy M.N. Groziovedenie. Osnova protivogrozionnoqo zemledeliə. M. Vısşaə şkola, 1987. 376s. Zaxarçenko MP, Xavinson V.X., Onikenko S.B., Novojilov Q.N. Radiaüiə, gkoloqiə, zdorovğe. Sankt-Peterburq, 2003, 332 s. Zaxvatkin Ö.A. Osnovı obhey i selğskoxozəystvennoy gkoloqii. İzd. «Mir», «Kolos», M., 2003, 360 s. İbadzade Ö.A. Opıt borğbı s navodneniəmi v nizovğəx rek Kura i Araks. İzd. Ak. selğxoz. nauk, 1960. İbadzade Ö.A., Kiəsbeyli T.N. Formirovanie rusel rek. Baku, İzd-vo AN Az SSR, 1962, 225 s. İzraglğ Ö.A., Qruza Q.V., Katüov V.M., Meleşko V.P. İzmeneniə qlobalğnoqo klimata. Rolğ antropoqennıx vozdeystviy. «Meteoroloqiə i qidroloqiə», 2001, № 5, s. 5-21. İnjenernaə gkoloqiə i gkoloqiçeskaə menedjment. M., «Loqos», 2004, 520 s. İmanov F.A. Minimalğnıy stok rek Kavkaza. Baku, 2000, 298 s. İskenderov Ş.İ. Struktura poçvennoqo pokrova Öjnoqo sklona Öqo-vostoçnoy çasti Bolğşoqo Kavkaza. Avtoreferat, Baku, 1992. İskenderov İ.Ş. Mineraloqiçeskiy sostav osnovnıx zonalğnıx poçv Azerbaydjana, Baku, «Glm» 1987. 116s.
İsmailov N.M. Axmedov A.Q., Axmedov V.A. Rekulğtivaüiə neftezaqrəznennıx zemelğ suxix subtropikov Azerbayd- jana. Sbornik nauçnıx trudov. «Vosstanovlenie neftezaqrəznennıx poçvennıx gkosistem», Moskva, «Nauka», 1988.s.206- 222.
subtropikov Azerbaydjana. Avtoreferat. diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1992, 19 s. Kasumova T.T. Poçvenno-gkoloqiçeskie usloviə i oüenka plodorodiə poçv plodovıx nasajdeniy Kuba- Xaçmasskoy zonı Azerbaydjana. Avtoref., diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1992. Kaşkay R.M. Vodnıy balans Bolğşoqo Kavkaza (v predelax Azerbaydjanskoy SSR). Baku: Glm, 84 s. Kaştanov A.N. Zahitı poçv ot vetrovoy i vodnoy gerozii. Rosselğxozizdat, 1974, 208 s. Kerimov N.K. Ob opolznəx öjnoqo sklona Bolğşoqo Kavkaza (v predelax Azerb. SSR). Uç. zap. AQU, seriə qeol.-qeorq. nauk, 1959, № 6, s. 69-90. Kist Q.S., Trofimov S.Ə. Raznoobrazie poçv na zemle kak sledstvie qeoqrafiçeskoqo raznoobraziə fakto- rov i usloviy poçvoobrazovaniə. «Strukturno-funküionalğnaə rolğ poçv i poçvennoy biotı v biosfere». M., Nau- ka, 2003, s. 37-45.
406
s. Kovalev R.V. Poçvı Lenkoranskoy oblasti. Baku. İzd. AN Azerb. SSR, 1966. 372s Kovda V. A. Rolğ i funküii poçvennoqo pokrova v biosfere Zemli. Puhino, 1985. 10s. Kolesnikov S.İ. Gkoloqiçeskie osnovı prirodopolğzovaniə. Moskva-Rostov-na-Donu, 2005, 336 s. Korobkin V.İ., Peredelğskiy L.V. Gkoloqiə, Rostov-na Donu. «Feniks» - 2002. 575 s. Krasilov V.A. Oxrana prirodı: prinüipı, problemı, prioritetı. M., 1992. Krivoluükiy D.A. Poçvennaə fauna v gkoloqiçeskom kontrole. M., Nauka, 1984. Krupenikov İ.A. Biosferno – gkoloqiçeskie posledstviə grozionnıx proüessov. Oüenka smıtıx poçv. «Groziə poçv» Kişinev, 2001. s. 65-91. Krupenikov İ.A. Zemlevanie (rekulğtivaüiə) grodirovannıx poçv. «Groziə poçv» Kişinev, 2001 s. 255-277 Kurakova L.İ. Sovremennıe landşaftı i xozəystvennaə deətelğnostğ. M., «Prosvehenie», 1983, 156 s. Ladnıy İ.D. i dr. O vliənii xozəystvennoy deətelğnosti çeloveka na prirodnıe oçaqi çumı. jurn., 1975, №10. Laster R.Braun. Gkogkonomika. Kak sozdatğ gkonomiku, obereqaöhuö planetu. VESĞ-MİR- İzdatelğstvo. M., 2003, 392 s. Leontğev L.N. Selevıe potoki Zakatalo-Nuxinskoqo sklona Bolğşoqo Kavkaza i ix proisxojdenie. V kn. Problemı fiziçeskoy qeoqrafii. T. XVII, M., 1951.
ozdorovleniə. Avtor. kand. dissert. Baku-1998
1959.
Madatzade A.A. Tipı poqodı i klimat Apşerona. Baku. İzd. AN Azerb. SSR, 1953, 116 s. Maksimov A.A. Prirodnıe oçaqi tuləremii v SSSR. M.-L., 1960. Mamedov V.A. Ozera Kura-Araksinskoy nizmennosti i ix vodnıy balans. Avtoref. kand. diss. Baku, 1985, 22 s. Mamedov Q.Ş. Zemelğnaə reforma V Azerbaydjane: pravovıe i nauçno-gkoloqiçeskie voprosı. Baku. Elm. 2001. 372s. Mamedov K.R. Aqroximiçeskie osnovı i rekulğtivaüiə qornorudnıx otvalov na Severo-vostoçnom sklone Maloqo Kavkaza. Avtoreferat kand. dissert. Baku-1978 Mamedov R.Q. Aqrofiziçeskie svoystva poçv Azerb. SSR. Baku. Glm. 1988. 244s. Mamedov M.A. Rasçetı maksimalğnıx rasxodov vodı qornıx rek. Qidrometeoizdat. L., 1976. Mamedov A.V., Aleskerov B.D. Paleoqeoqrafiə Azerbaydjana v rannem i srednem pleystoüene. Baku: Glm, 1988, 155 s. Mamedova S.Z. Modeli plodorodiə çaepriqodnıx poçv Lenkoranskoy oblasti: Avtoref., diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1989, 21 s. Mamedova S.Z. Modeli plodorodiə çaepriqodnıx poçv Lenkoranskoy oblasti Azerbaydjana. Baku, «Glm», 2002 180 s. Mardanov İ.G. Klassifikaüiə i rayonirovanie selenosnıx basseynov (na primere öjnoqo sklona Qlavnoqo Kavkazskoqo xrebta v Azerbaydjane). Tr. Azerb. qeoqr. obh-va, t. 4, 1968. Markov K.K. Paleoqeoqrafiə. M., İzd. MQU, 1960, s. 222-228. Maxmudov R.N. Vodnıe resursı Azerbaydjanskoy Respubliki. Baku, 2003, 23 s. Medvedev Ə.S. Rastitelğnostğ Kavkaza // Tr. Tif. Bot. sada. vıp. 18. Kn. 1, 1915. Mikailov A.A. Aqrogkoloqiçeskie osobennosti i oüenka plodordiə meliorirovannıx poçv Şirvanskoy stepi. Avtoref., diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1986. Mikailov N.K. Qeogkoloqiçeskie osnovı zasoleniə i melioraüii poçv Kura-Arazskoy nizmennosti. Avtoref., diss. dok. qeoqr. nauk. Baku, 2003, 46 s. Mikailov N.K. Prirodno-qeoqrafiçeskie osobennosti i gkoloqiçeskie usloviə zasoleniə poçv Kura – Araksinskoy nizmennosti, problemı melioraüii i oüenka ix plorodiə. Baku «Ozan»- 2000. 375 s. Mirzoev O.Q. Betula alba L. Novıy vid dlə florı Azerbaydjana. Dokladı AN Azerbaydjana, № 1, 1998. Mironenko N.S. Gkoloqiçeskie problemı v krizisnıx qeopolitiçeskix toçkax i rayonax. V kniqe «Stixiynıe prirodnıe proüessı: qeoqrafiçeskie, gkoloqiçeskie i soüialğno-gkonomiçeskie aspektı». M., 2002, s. 37-47. Mosineü V.N., Qrəznov M.V. Qornıe rabotı i okrujaöhaə sreda. M., Nedra, 1978, 192 s. Musaev M.A., Veysov A.M. Konüidii qrızunov SSSR, Baku.İzd. AN SSR, 1965, 154 s. Museibov M.A. Landşaftı Azerbaydjana (osobennosti differenüaüii i gvolöüiə landşaftov), Baku, İzd. AQU, 1991.
407
Museibov M.A. Qeomorfoloqiə i noveyşaə tektonika Srednekurinskoy vpadinı. Baku: Azerneşr. 198 s. Museibov M.A. Landşaftı Azerbaydjanskoy Respubliki, Baku, BQU –2003, 138s. Mustafaev X.M. Razvitie grozionnıx proüessov na öjnom Sklone Bolğşoqo Kavkaza i osnovı borğbı s ni- mi, Baku, Glm, 1975. 225s. Mustafaev Ö.X. Aqrogkoloqiçeskie aspektı gffektivnosti üeolita na poçvax Öqo-vostoçnoqo sklona Bolğşoqo Kavkaza. Azərbaycan Respublikasında Torpaq islahatının elmi təminatı. Respublika konfransının materialları. Bakı, 2002, səh. 248-287.
qeoqrafiçeskie, gkoloqiçeskie i soüialğno-gkonomiçeskie aspektı». M., 2002, s. 207-213. Nazirova B.T. Utoçnenie zemelğno-kadastrovoqo rayonirovaniə Az.SSR. Baku, 1982, 288 s. Nazirova B.T. Vliənie seley na gkonomiku rayonov, raspolojennıx na öjnom sklone Bolğşoqo Kavkaza. V kn.: Voprosı kompleksnoqo ispolğzovaniə i oxranı vodnıx resursov Azerb. SSR. Baku, 1985, 22 s. Nalivkin D.V. Uraqanı, buri, smerçi. L., Nauka, 1969, 487 s. Naumov N.P. Struktura populəüii i dinamika çislennosti nazemnıx pozvonoçnıx // Zool. jurn. 1967, 46, № 10, s. 1470-1486. Nebel B. Nauka ob okrujaöhey srede. Kak ustroen mir. Per. s anql. t I, M., «Mir», 1993, s. 336-424. Nikitin D.P., Novikov Ö.V. Okrujaöhaə sreda i çelovek. M, «Vısşaə şkola», 1980, 424 s. Novikov Ö.V. Gkoloqiə, okrujaöhaə sreda i çelovek M.1999, 318s. Novruzov M., İmanov M. Gnerqetika Azerbaydjana vçera, seqodnə, zavtra. Energy ekology ekonomy. Po- pular sciense journal, № 3-4 1999. s. 61-67 Odum Ö. Gkoloqiə. M., Mir, 1986, t. 1, 325 s., t. 2, 373 s. Parakin V.V. Problemı i puti soxraneniə bioloqiçeskoqo raznoobraziə. Aqrogkoloqiə. Metodoloqiə, texnoloqiə, gkonomika. Moskva, «Kolos - S», 2004, s. 320-347. Parnikovıy gffekt, izmenenie klimata i gkosistemı. Pod red. B.Bolina, per. s anql. Len. 1989. Pivovarov Ö.P., Mixalev V.P. Radiaüionnaə gkoloqiə. M., 2004, 238 s. Pirieva F.L. Gkoloqiçeskie usloviə i bonitirovka poçv lesnıx uqodiy öqo-vostoçnoy çasti Bolğşoqo Kavkaza. Avtoref., diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1984. Polınov B.B. K voprosu o roli glementov biosferı v gvolöüii orqanizmov. Poçvovedenie, 1948, № 3, s. 594-607. Potapov A.D. Gkoloqiə. M., «Vısşaə şkola», 2004, 528 s. Prilipko L.İ. Lesnaə rastitelğnostğ Azerbaydjana. Baku, 1954. 488s. Prosolov R.S., İqonin V.İ., Petrinçik V.A., Hekin S.M. Gkoloqiə, katastrofı, proqnozirovanie. V kniqe: stixiynıe prirodnıe proüessı: qeoqrafiçeskie, gkoloqiçeskie, soüialğno gkonomiçeskie aspektı. M., 2002, s. 10- 16.
plantaüiəmi Apşeronskoqo poluostrova. Avtoref., diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1994, 23 s. Reviç B.A., Avaliani S.L., Tixonova Q.İ. Gkoloqiçeskaə gpidemioloqiə. M., ASADEMA, 2004, 384 s. Reymers N.F. Prirodopolğzovanie. M.»Mıslğ», 1990. 634s. Rode A.A., Smirnov V.N. Poçvovedenie. M., «Vısşaə şkola», 1972, 472 s. Rozanov B.Q. Osnovı uçeniə ob okrujaöhey srede. M., MQU, 1984, 372 s. Romanova G.P., Kurakova L.İ., Ermakov Ö.Q. Prirodnıe resursı mira. M., 1993, 304 s. Rohin N.İ. Sxema zakrepleniə selevoqo basseyna Kişçay, 1936. Rudenko L.Q. Gkoloqiçeskie i soüialğno-gkonomiçeskie posledstviə stixiynıx əvleniy na Ukraine. V kniqe «Stixiynıe prirodnıe proüessı: qeoqrafiçeskie, gkoloqiçeskie i soüialğno-gkonomiçeskie aspektı». M., 2002, s. 186-196.
1964.
Rustamov S.Q. Reki Azerbaydjanskoy SSR i ix qidroloqiçeskie osobennosti. Baku, İzd. AN Az SSR, 1960, 196 s. Rustamov S.Q., Kaşkay R.M. Vodnıe resursı Azerbaydjanskoy SSR. Baku, Glm, 1989, 181 s. Rəbçikov A.M. Struktura i dinamika qeosferı, ee estestvennoe razvitie i izmenenie çelovekom. İzd-vo «Mıslğ», M., 1972. Salaev M.G. Diaqnistika i klassifikaüiə poçv v Azerbaydjane. Baku, Glm. 1991. 239s. 408
Salaev M.G. Poçvı Maloqo Kavkaza. 1966, 329 s. Salmanov M.A. Gkoloqiə i bioloqiçeskaə produktivnostğ Kaspiyskoqo morə, Baku. 1999. 390str. Salmanov M.A. Gkoloqiə i neftənoe zaqrəznenie Kaspiyskoqo morə. Tr. reqion. konf. Baku, 1997 s.29-31 Salmanov M. A. Kaspiy vçera, seqodnə i zavtra. Sborn. Gkoloqiə, filosofiə, Baku, 1998. s.74-81. Samedov N.Q. Fauna i bioloqiə jukov, vredəhix selğskoxozəystvennım kulğturam v Azerbaydjane. Baku, İzd. AN Az SSR, 1963, 384 s. Safarov İ.S. Vajneyşie drevnie tretiçnıe reliktı Azerbaydjana. Baku, 1961, 311 s. Safarov. İ.S. Subtropiçeskie lesa Talışa. Baku «Glm» 1976. Severüev S.A. Dinamika naseleniə i prisposobitelğnaə gvolöüiə jivotnıx. M. – L., İzd. AN SSSR, 1941. Sitkovskiy N.İ. K voprosu izuçeniə selevıx potokov r. Belokançay. Baku, 1935. Sokolov M.S., Monastırskiy O.A., Pikuhova G.A. Gkoloqizaüiə zahitı rasteniy. M., Puhino, 1994. 462 s. Stenanovskix A.S. Prikladnaə gkoloqiə. ÖNİTİ, 2003, 751 s. Striqanova B.R. Adaptivnıe strateqii osvoeniə jivotnımi poçvennoqo ərusa. Poçvovedenie, 1996, № 6, s. 714-721. Suqrubov N.P., Frolov V.V. Stroitelğnaə gkoloqiə. M., 2004, 416 s. Sukaçev V.N.Osnovı lesnoy tipoloqii i bioqeoüenoloqii. İzb.tr.tom I, Len. «Nauka», 1972, 417 s. Suleymanov D.M. Opolzni Azerbaydjana, ix tipı i usloviə obrazovaniə. İzv. AN Azerb. SSR. Ser. qeol.- qeoqr. nauk, 1968, № 3, s. 153-159. Sultanova N.A. Gkoloqiçeskaə modelğ plodorodiə poçv ovohnımi kulğturami na Apşerone. Avtoref., diss. kand. s.x. nauk. Baku, 2004. 26 s. Soçava V.B. Priçinı bezlesğə qolğüov Vostoçnoy Sibiri i Priamurğə. «Priroda», 1944, № 2. s. 63-65 Suşkina N.N., Üörupa İ.Q. Mikroflora i perviçnoe poçvoobrazovanie. M.: İzd-vo MQU, 1973, 157 s. Taqiev S.R. Kaçestvennaə oüenka-ornolesnoqo landşafta severnoqo sklona öqo-vostoçnoqo Kavkaza. Avtoref., diss. kand. s.x. nauk. Baku, 1991. Tarverdiev R.B. Zailenie Minqeçaurskoqo vodoxraniliha. Baku, Glm, 1974, 154 s. Teymurov K.Q. Melioraüiə solonüov i sodovo-sulğfatnıx solonçakov v usloviəx Kura-Araksinskoy nizmennosti. Tr. AzNİİQ i M, № 5, Baku, 1964. Timofeeva S.S., Medvedeva S.A., Larionova E.Ö. Osnovı sovremennoqo estestvoznaniə i gkoloqii. Ros- tov-na-Donu, «Feniks», 2004, 384 s. Tolmaçev A.İ. Osnovı ob arealax. L. İzd. LQU. 1962. 100s. Tuaev D.Q. Kataloq ptiü Azerbaydjana. Baku, izd. Şur, 2000, 332 s. Uitteker R.X. Soobhestva i gkosistemı. M., 1980. Fedorova V.Q. İzmenenie çislennosti iksodovıx klehey v zonax melioraüii zemelğ novqorodskoy oblasti. Med. parazitoloqiə i parazitarnıe bolezni, 1977, № 6. Xalilov Ş.B. Vodoxraniliha Azerbaydjana i ix gkoloqiçeskie problemı Baku. 2003. 310s. Xvan T.A. Promışlennaə gkoloqiə. Rostov-na-Donu, 2003, 320 s. Xotunüev Ö.L. Gkoloqiə i gkoloqiçeskaə bezopasnostğ. M., 2002, 480 s. Çerkasskiy B.L. Preobrazovanie prirodı i zdorovğe çeloveka. Moskva, «Mıslğ», 1981, 173 s. Çernikov V.A. i dr. (22 avtorov). Aqrogkoloqiə. Metodoloqiə, texnoloqiə, gkonomika. Moskva, «Kolos», 2004, 400 s. Şakuri B.K., Şakuri Ş.B. Zaqrəznenie biosferı radionuklidami i eqo posledstvie. Trudı nauç.issled.instituta Grozii i Oroşeniə. Baku, 2000. s 195-207 Şakuri B.K. Plodorodie osnovnıx tipov poçv qorno-zemledelğçeskoy zonı öqo-vostoçnoy okoneçnosti Bolğşoqo Kavkaza i faktorı, vliəöhie na ee parametrı. Baku, 2001, 115 s. Şvarü S.S. Gkoloqiçeskie zakonomernosti gvolöüii. M.: Nauka, 1980, 277 s. Şilov İ.A. Gkoloqiə. M., «Vısşaə şkola», 2001, 504 s. Şirinov N.Ş. Qeomorfoloqiçeskoe stroenie Kura-Araksinskoy depressii (morfoskulğptura). Baku, Glm, 1973, 215 s. Şumkov M.A. K gkoloqii klehey İxodes persulkatus. Med. parazitoloqiə i parazitarnıe bolezni, 1965, № 3. Şıxlinskiy G.M. (pod red.). Klimat Azerbaydjana. Baku, Glm, 1968. Gkoloqiçeskie oçerki o prirode i çeloveke. Pod redaküiey B.Qrjimeka. sokr perevod s nemeüskoqo. M. «Pro- qress», 1988, 423 s. Gkoloqiçeskiy monitorinq. Pod red. T.Ə.Aşixminoy. Moskva. Akademiçeskiy Proekt, 2005, 416 s. Gkoloqiə. Uçebnik. Pod red. Q.V.Təqunova i Ö.Q.Əroşenko. M., «Loqos», 2005, 504 s. Glton Ç. Gkoloqiə naşestviy rasteniy i jivotnıx. M. : İL, 1960, 229 s. 409
Gnüiklopediə dlə detey. Qeoqrafiə. t. 3, M., Avanta, 2004, 702 s. Gnüiklopediə dlə detey. Gkoloqiə. t. 19. M., Avanta, 2004, 444 s. Gyöbov A.D. Aqroklimatiçeskoe rayonirovanie Azerbaydjanskoy SSR. Baku, Glm, 1969, 188 s. Gyöbov A.D., Quluzade V.A., Nabiev X.L., Mamedov D.X. Seli basseynov rek Kiş i Şin. Baku, Glm, 1998.
Əkubov A.A. i dr. Qrazevoy vulkanizm Sovetskoqo Soöza i eqo svəzğ s nefteqozonnostğö. Baku, 1980. Əsamanov N.A. Osnovı qeoekoloqii M.,ASADEMA, 2003, 352 s.
Brocman – Yerosch H. Baumgrenze und Klimacharacter, Beitrag lur Geobot. Landesauf nahme der Schweiz, 1919. Bc.6 Koeppen W. Lehriieche temperaturgang in den Gemüssigeten lonen und Wege tationsperiode Meteorolog. L. 1926
Limstrom G.A. Foresfation of strip-mined land in the Central States – Handbook N166/ US Departament of Aqrikulture. Washington. 1960 Mamedov G.Sh., Yaqubov G. Sh. The metodics principles of classification and the description of the aqricultural chemistry of black oil soils Apsheron. Proceedings of the fifth Baku International Congress «Ener- gy, Ekology, Ekonomy» Baku, September 21-24, 1999. 508-511
ington Publ., 1916. № 242, 512 p. Hulme M., Mitchel J., Ingram W. et al. Climate change scenarios for global impact studies // Global Envi- ronmental Change. – 1999. – V. 9. – P. 3-19. Oechel W.C., Reichers G.H. Impactsof increasing CO 2 on natural vegetation, particularly the tundra // Proceedings of the Climate-Vegetation Workshop, (NASA/GSFC, Greenbelt, Maryland, Jan. 1986). Robinson A.B., Baulinas S.L., Soon W. et al. Environmental effects on increasing atmospheric carbon dioxide, 1988. Schneider S. The changing global climate // Scientific American. – Sept. 1989. – Vol. 261. - № 3. P. 38-47 Schwedtferger W. Annual temperature and ice condition changes in the Antarctic Peninsula area // An- tarct. Journ. US. – 1959. – V. 11. - № 3. – P. 152. U.S. Environmental Protection Agency, Office of Policy, Planning and Evaluation, Policy Options for Sta- bilizing Global Climate, Draft Report to Congress. – Washington, D.C., June 1990.
410
MAMEDOV Q.Ş. çlen. korr. NAN Azerbaydjana, doktor bioloqiçeskix nauk, professor XALİLOV M.Ö. doktor qeoqrafiçeskix nauk Gkoloqiə, okrujaöhaə sreda i çelovek (uçebnik dlə vuzov) Rezöme V naçale uçebnika dana istoriə razvitiə gkoloqiçeskoy nauki v mire i v Azerbaydjane. V pervoy çasti kniqi rassmatrivaötsə osnovnıe zakonomernosti funküionirovaniə prirodnıx sistem razliçnoqo urovnə (populəüiə, bioüenoz, gkosistem, biosfer), gkoloqiə çeloveka. Vo vtoroy çasti kniqi (okrujaöhaə sreda i çelovek) osvehaötsə naruşeniə çeloveçeskoy deətelğnostğö prinüipov funküionirovaniə prirodnıx gkosistem i gkolo- qiçeskie posledstviə zaqrəzniteley okrujaöhey sredı (atmosfera, qidrosfera, litosfera, v.t.ç. poçva) i vliənie ix na zdorovğe çeloveka. Rassmatrivaötsə problemı gkoloqii v svəzi s gnerqetikoy, qlobalğnoe izmenenie klimata i ix prirodnıe, soüialğno-gkonomiçeskie posledstviə, parnikovıy gffekt, priçinı razruşeniə ozonovoqo sloə, kislotnıe dojdi, antropoqennoe vliənie na litosferu, v.t.ç. na poçvu vliənie nitratov, nitritov i pestiüidov, takje şuma i glek- tromaqnitnoqo polə na zdorovğe çeloveka. Ukazıvaötsə posledstviə antropoqennoqo vliəniə na rastitelğnıy po- krov, osvehaötsə proüessı opustınivaniə, sostoənie prirodnıx pastbih, bioloqiçeskoe raznoobrazie i priçinı ix de- qradaüii, primenenie lekarstvennıx rasteniy. Podrobno rassmatrivaötsə voprosı vliənie razliçnıx form preobrazovaniə prirodı (zemledelie, gkspluataüiə lesov, soorujenie iskusstvennıx vodoxranilih, oroşenie zasuşlivıx territoriy, osuşenie bolot, intensifikaüiə jivotnovodstva, stroitelğnıe rabotı) na zdorovğe çeloveka. Osvehaötsə posledstviə orujiy massovoqo uniçtojeniə, ədernoy voynı, texnoqennıx gkoloqiçeskix avariy, stixiynıx bedstviy (uraqanı, smerçi, tayfunı, zemletrəsenie, üunami, navodnenie, seli, opolzni, zasuxi, kos- miçeskie katastrofı i dr.) dlə okrujaöhey sredı i çeloveka, vliənie neqativnıx soüialğnıx faktorov okrujaöhey sredı (kurenie, narkomaniə, alkoqolizm) na zdorovğe çeloveka. Uçebnik prednaznaçen dlə studentov vuzov, obuçaöhixsə po gkoloqiçeskim, qeoqrafiçeskim i biolo- qiçeskim speüialğnostəm. Mojet bıtğ polezen dlə speüialistov v oblasti prirodopolğzovaniə i oxranı okrujaöhey sredı.
411
GKOLOQİƏ, OKRUJAÖHAƏ SREDA İ ÇELOVEK İzdatelğstvo «Glm» Baku – 2006 Mətbəənin direktoru: Ələkbər Məmmədov Çap sexinin müdiri: Elşən Cəbrayılov Kompüter dizaynı: Rza Səttarov Yığılmağa verilmişdir: 15.04.2006 Çapa imzalanıb: 03.07.2006 Formatı: 70x100 1/6. Həcmi 38 ç.v Tirajı: 2000. Qiyməti 10 man. «Təknur» MMC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur. Ünvan: H.Cavid pr-ti 29. Document Outline
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|