QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Ölçü diferensasiyası. Məsələn, Qızılqum qumlarında üç adi gündüz zoonekrofaqların işçi fərdlərinin orta 

çəkilərinin nisbəti 1:8:120 təşkil edir. Böyük olmayan pişik, vaşaq və pələngin nisbətləri də təxminən belədir.  

Davranış müxtəlifliyi – yem tədarük etmənin müxtəlif mövqeyindən ibarətdir. Qarışqalar yol çəkərək əldə 

etdikdəri qidanı yuvaya daşımaq üçün yükdaşıyanları  səfərbər etməklə  əksəriyyət hallarda topa halında bitən 

bitkilərin toxumlarından istifadə edirlər. Qarışqalar, yem daşıyanlar tək-tək toplayıcı kimi işlədikdə isə əsasən 

seyrək yayılan bitkilərin toxumlarını toplayır.  

Ərazi diferensasiyası.  Bir yarus daxilində müxtəlif növlər tərəfindən qidanın toplanması müxtəlif 

sahələrdə aparıla bilər, məsələn, açıq sahədə və ya yovşan kolunun altında, qum və ya gil sahələrində və s.  

Vaxta görə aktivlik müxtəlifliyi  əsasən sutka vaxtına aiddir, lakin bəzən bəzi növlərdə ilin mövsümləri 

üzrə (əsasən yaz və payız aktivliyi) aktivliyin bir vaxta düşməməsi qeydə alınmışdır. 

Növarası rəqabətin zəifləməsi növün ekoloji sığınacağının genişlənməsinə səbəb olur. Kasıb faunaya malik 

olan okean adalarında bir sıra quşlar özlərinin qohum fərdlərinə nisbətən, materikdə olduqca müxtəlif yaşayış 

yeri (məskunlaşma yeri) və yem spektrini genişləndirir, onlar bu zaman rəqib növlərlə də toqquşmurlar.  

Əgər növarası  rəqabət növün ekoloji sığınacağını daraldırsa, hövzədaxili rəqabət,  əksinə ekoloji sığınacağı 

genişləndirir. Növün sayı artdıqca  əlavə yemdən istifadə olunmağa başlanır, yeni məskənlər mənimsənilir, yeni 

biosenotik əlaqələr peyda olur.  

Ekoloji sığınacaq konsepsiyası bir sıra praktiki məsələlərin bilavasitə həlli ilə bağlıdır.  

Gözlənilməz nəticələrlə qurtaran ən sərt rəqabət baş verə biləcək əlaqələri nəzərə almadan qruplaşmaya yeni 

heyvan və bitki növləri daxil etməkdir.  Əksinə,  əgər introduksiya olunan növ rəqibə rast gəlmirsə, o asan və 

müvəffəqiyyətlə uyğunlaşır (alışır).  

Ayrı-ayrı portnyorların qarşılıqlı kontaktının (əlaqəsinin) faydalı  və ziyanlı olmasına görə yuxarıda 

göstərilən biosenotik əlaqə tipləri yalnız növarası deyil, həm də növdaxili əlaqələr üçün də səciyyəvidir. Lakin 

növ daxilində ayrı-ayrı növlər arasındakı əlaqəyə görə ya başqa dərəcədə baş verir, yaxud da bir qədər spesifik-

 

77

liyi ilə seçilir. Məsələn, may böcəyinin sürfələrini quru torpaqda yerləşdirdikdə bir-birini yeyə bilər. Oturaq 

bonnelilərdə karlik erkək müstəqil qidalanan iri dişinin üzərində parazitlik edir. Buna bənzər  əlaqələr bəzi 

dərinlik balıqlarına da xasdır. Dişilər üzərində özündən xeyli kiçik olan erkəkləri daşıyır, onlar ağızları ilə dişin-

in bədəninə yapışır və parazit kimi qidalanır. 

 

 

78

V FƏSİL 

EKOLOJİ SİSTEMLƏR 

 

«Ekosistem» terminini elmə ilk dəfə 1935-ci ildə ingilis botaniki Artur Corc Tensli daxil etmişdir. Termin 

müəyyən sahədə (biotopda) bütün orqanizmlər (yəni biosenoz) daxil olmaqla istənilən vahidi (olduqca mütəlif 

həcmdə) və onun sistem daxilində  fiziki mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini göstərərək enerji axınının müəyyən dəqiq 

trofiq strukturunu, növ müxtəlifliyini və maddələr dövranını (yaxud biotik və abiotik mühit arasında mübadilə-

ni) ifadə edir. Sadə desək,  biosferdə maddələr mübadiləsi gedən üzvi və qeyri üzvi komponentlərin istənilən 

məcmusu ekosisem   adlanır. Tenslinin fikrincə ekosistem yer səthində əsas təbiət vahididir. O, ekosistemə bio-

top və biosenozun tam vahidi kimi baxır. (şəkil 5.1.) 

 

 

Şəkil 5.1. Ekosistemin sxemi (Məmmədov, Suravegina, 2000) 

«Ekosistem» anlayışı «biotop» anlayışından ayrılmaz surətdə bağlıdır. Biotop şəraiti yekcins olan müxtəlif 

ölçülü və ya həcmli coğrafi rayondur. Biotop və ya ekotop eyni relyef, iqlim, torpaq və digər abiotik amillərə 

malik olan su hövzəsində və ya quruda müəyyən biosenozun məskən saldığı sahədir. Aşağıdakı biotoplar ayrılır: 

polipedop, yəni torpaq sudibi məskəni; klimatop, yəni fitosenozun yerüstü hissəsi məskəni və hidrotop – su 

dibinin üst hissəsi məskəni. Bunlardan asılı olmayaraq müxtəlif mikropopulyasiyalar məskən salan mikrotoplar 

da ayırırlar. Biotop bəzən üzvi təbiətli  (parazitlərdə) ola bilər. 

 

 

79

 

 

Øÿêèë 5.2. Áèîýåîñåíîçóí êîìïîíåíòëÿðèíèí òÿðêèáè âÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè 

 

Şibyə yastığında ekosistemin bütün komponentlərini tapmaq olar: simbiotik yosunlar – produsent rolunu oy-

nayıb fotosintez prosesini yerinə yetirir. Konsument kimi bəzi xırda buğumayaqlılar çıxış edir, onlar şibyələrin 

canlı toxumaları ilə qidalanır, göbələk hifləri isə yosunların hüceyrələrində parazitlik edir.  Göbələklərin hifləri 

və şibyələrin yastıqlarında yaşayan mikroskopik heyvanların (gənələr, nematodlar, ibtidailər, rotatoritlər) çoxu 

redusentlər rolunda çıxış edir. Göbələk hifləri yosunların yalnıız canlı hüceyrələrin deyil, həmçinin ölü hüceyrə-

lərin hesabına yaşayır, xırda heyvanlar – saprofaqlar ibtidailərin ölü kök və yarpaqlarını emal edir. Bu işdə onla-

ra bir çox mikroorqanizmlər köməyə gəlir. Belə sistemdə dövranın qapalılıq dərəcəsi olduqca kiçikdir: parçala-

nan məhsulların çox hissəsi yağış suları vasitəsilə yuyularaq şibyələrdən kənara aparılır, ağacın gövdəsi boyu 

aşağı tökülür. Bununla yanaşı, heyvanların bir hissəsi digər yaşayış yerinə köçür. 

 

 

Øÿêèë 5.3. Áèîýåîñåíîçóí ñõåìè (Ã.À.Íîâèêîâà ýþðÿ) 

 

80

 

Bəzi ekosistem tiplərində maddələrin onların sərhədindən kənara aparılması o qədər yüksək olur ki, onların 

sabitliyi aparılan maddələrin miqdarı kənardan daxil olur. Bura axar su hövzələri, çaylar, dik dağ yamaclarında 

yerləşən sahələr aiddir. 

Digər ekosistemlər daha çox tam maddələr dövranına malikdir. (az meylli yamaclardakı meşələr, çəmənlər, 

bozqırlar, göllər və s.) Lakin heç bir ekosistem, hətta yerin ən böyük ekosistemləri tamamilə qapalı dövrana ma-

lik deyil. Qitələr okeanlarla intensiv maddələr mübadiləsi aparır, bununla belə bu proseslərdə atmosfer böyük 

rol oynayır, planetimizin hamısı materiyanın bir hissəsini kosmik fəzadan alır, bir hissəsini isə kosmosa qaytarır. 

Beləliklə, həyatın ekosistem təşkili onun mövcudluğu üçün mühüm şərtlərdən biri sayılır. 

 

5.1. Ekosistemin enerjisi 

Yer üzərində həyat günəş enerjisi hesabına mövcuddur. İşıq yer üzərində yeganə qida resursu olub, enerjisi 

karbon qazı və su ilə birləşərək fotosintez prosesini yaradır. Fotosintezdən bitkilər üzvi maddələr yaradır, onunla 

otyeyən və  ətyeyən heyvanlar və s. qidalanır, nəticədə bitkilər canlı aləmi «qidalandırır», yəni günəş enerjisi 

bitki vasitəsilə sanki bütün orqanizmlərə çatdırılır.  

Enerji orqanizmdən orqanizmə ötürülərək qida və ya trofik zənciri yaradır. Heterotroflar enerjini qida ilə 

birlikdə alır. Bütün canlı orqanizmlər digərinin qida obyekti sayılır, yəni bir-birləri ilə energetik əlaqədədirlər. 

Hər bir qruplaşmada qida əlaqələri bir orqanizmdən digərinə enerji ötürücüsü mexanizmidir. Beləliklə, 

biosenozların trofik zənciri olduqca mürəkkəbdir, onlara daxil olan enerji bir orqanizmdən digərinə uzun 

müddət miqrasiya edə bilər: avtotroflardan, produsentlərdən heterotroflara, konsumentlərə və beləliklə, bir trofik 

səviyyədən digərinə dörd-altı dəfə ötürülərək trofik zənciri təşkil edir.  

Qida zəncirində hər bir həlqənin yeri trofik səviyyə adlanır. Birinci trofik səviyyə – produsentlər – üzvi 

kütlənin yaradıcıları, qalanları isə  konsumentlərdir.  İkinci trofik səviyyə bitkiyeyən konsumentlər; üçüncü 

trofik səviyyə – bitkiyeyən formalarla qidalanan ətyeyən konsumentlər; dördüncü trofik səviyyə digər 

ətyeyənlərlə qidalanan konsumentlər və s. Beləliklə, konsumentləri də  səviyyəyə görə ayırmaq olar: birinci, 

ikinci, üçüncü və s. konsumentlər sırasına (ardıcıllığa) bölmək olar. Təbiidir ki, burada qida ixtisaslaşması əsas 

rol oynayır. Geniş qida spektrinə aid olan növlər (konsumentlər) müxtəlif trofik səviyyələrdə qida zəncirinə 

daxil ola bilər. İnsanın rasionuna həm bitki qidaları, həm də otyeyən və  ətyeyən heyvanların əti daxil olduğu 

üçün müxtəlif qida zəncirlərində birinci, ikinci və üçüncü konsumentlər sırasında iştirak edir.  

Yalnız bitki qidasına ixtisaslaşan növlər (dovşan, dırnaqlılar, mənənə) həmişə qida zəncirində ikinci 

həlqədə olur.  

Konsumentlərin enerji balansı  aşağıdakı kimi formalaşır. Qəbul olunmuş qida adətən tam mənimsənilmir. 

Mənimsənilməyən hissə yenidən xarici mühitə qayıdır (ifrazat, nəcis halında) və sonradan digər qida zəncirinə cəlb 

olunur. Mənimsənilmə faizi qidanın tərkibindən və orqanizmin qida həzmedən fermentlərinin yığımından asılıdır. 

Konsumentlərin qəbul etdikləri qida tam mənimsənilmir. Bitkiyeyən heyvanlarda mənimsənilən qida 12...20%, 

ətyeyənlərdə isə 75%-ə  qədər təşkil edir. Enerji sərfi hər  şeydən  əvvəl metabolistik prosesləri saxlamaqla 

əlaqədardır, buna tənəffüs sərfi deyilir, o, orqanizmin ayırdığı CO

2

-nin ümumi miqdarı ilə qiymətləndirilir. Enerji-

nin xeyli az hissəsi toxumaların əmələ gəlməsinə, bir qədəri qida maddələrinin ehtiyatına, yəni böyüməyə sərf olu-

nur. Qidanın qalan hissəsi ifrazat, nəcis halında ayrılır. Bununla yanaşı, enerjinin xeyli hissəsi orqanizmdə kimyəvi 

reaksiyalar zamanı istilik şəklində, xüsusilə aktiv əzələ işi vaxtı dağılır (səpələnir). Nəticədə metabolizmə istifadə 

olunan enerjinin hamısı istilik enerjisinə çevrilir və ətraf mühitdə yayılır. 

Beləliklə, enerjinin böyük hissəsi bir trofik səviyyədən digərinə keçərkən yüksək olur və itir. Bir trofik 

səviyyədən digərinə keçidikdə enerji itkisi təxminən 90%-ə  qədər təşkil edir; hər sonrakı  səviyyəyə  əvvəlki 

səviyyədən 10%-dən artıq olmayaraq enerji keçirilir. Belə ki, əgər produsentin (bitki orqanizminin) kaloriliyi 

1000 couldursa, otyeyən heyvan (fitofaq) tərəfindən tam yeyildikdə onun (fitofaqın) bədənində 100 coul, 

yırtıcının bədənində isə 10 coul qalır.  Əgər bu yırtıcı başqa yırtıcı  tərəfindən yeyilərsə, onun payına bitki 

qidasının kaloriliyindən cəmi 1 coul, yəni 0,1% düşür.  

Lakin enerjinin səviyyədən səviyyəyə belə ciddi şəkildə keçməsi o qədər də real deyildir, çünki ekosistemin 

trofik zəncirləri mürəkkəb surətdə qarışaraq trofik şəbəkələr əmələ gətirir. Ancaq nəticədə həyatın mövcudluğu 

üçün enerjinin dağılması və itirilməsi yenidən bərpa olunmalıdır.  

  

 

81

 

Øÿêil 5.4. Òÿáèè åêîñèñòåìëÿðäÿ ìàääÿëÿðèí (áöòþâ õÿòò) âÿ åíåðæèíèí (ãûðûã 

õÿòò) þòöðöëìÿñè ñõåìè 

 

Fotosintezedən orqanizmlərdən başlanan zəncir  yeyilmə (yemə) zənciri (və ya otlaq, yaxud istifadəçi 

zənciri), bitkilərin ölmüş (çürümüş) qalıqlarından, heyvan cəsədlərindən və peyinlərindən (ifrazat, nəcis) 

başlanan zəncir isə parçalanmanın detrit zənciri adlanır.  

Müxtəlif ekosistem tiplərində yeyilmə  və detrit zəncirlərindən keçən enerji axınının gücü müxtəlifdir: su 

qruplaşmalarında enerjinin çox hissəsi birhüceyrəli yosunlarla fiksasiya olunaraq fitoplanktonla qidalanan heyvanla-

ra, daha sonra yırtıcılara daxil olur, enerjinin olduqca az hissəsi parçalanma (detrit) zəncirinə qoşulur. Qurunun 

ekosistemlərinin əksəriyyətində isə bu nisbət əksinə olur, yəni məsələn, meşədə bitki kütləsinin illik artımının 90%-

dən çoxu töküntü halında detrit zəncirinə daxil olur.  

Beləliklə, ekosistemə daxil olan enerji şüalarının axını iki hissəyə bölünərək iki trofik şəbəkə növünə 

yayılır, lakin enerji mənbəyi ümumi olub – günəş işığı sayılır.  

 

5.2. Bioloji toplantı prinsipləri 

Ekosistemin maddələr mübadiləsinə tez-tez kənardan da maddələr qarışır. Bu maddələr trofik zəncirlərdə 

yığılaraq orada toplanır, yəni bioloji toplanma baş verir. Bu hadisəni radionuklidlərin və pestisidlərin trofik 

zəncirlərdə toplanması misalında aydın görmək olar.  

Əvvəllər zərərverici həşəratlarla mübarizə məqsədilə geniş istifadə edilən, hazırda isə istifadəsi qadağan olunan 

DDT (dust) maddəsinin bioloji toplanma qabiliyyəti məlumdur. Y.Odum (1975) misallar çəkərək göstərir ki, ekoloji 

proseslərdə bioloji toplanma qanunauyğunluğunu nəzərə almadan DDT-dən istifadə olunması  və onun bioloji 

toplanması hidrobiontlarla qidalanan quşların ölümünə səbəb olmuşdur. O, qeyd edir ki, zəhərli çöküntülər detritdə 

adsorbsiya olunur, rediusentlərin (detritlə qidalananların), xırda balıqların, sonra isə  yırtıcıların (balıqla qidalanan 

quşların) toxumalarında toplanır. Detrit zəncirində  dəfələrlə qidalanma nəticəsində  zəhər balıq və quşların piy 

ehtiyatında toplanır. Əgər DDT-in dozası ölüm dozasından aşağı olsa da, quşlar ölməsə də yumurtalarının qabığının 

inkişafına maneçilik törədir və çox nazik olan qabıq cücə çıxmamışdan əvvəl partlayır (qırılır). Belə hadisə yırtıcı 

quşların (məs. su qaranquşu) populyasiyalarının məhvinə səbəb ola bilər.  

Beləliklə, mühitin istənilən çirklənməsində bioloji toplanma prinsipləri nəzərə alınmalıdır.  

 

5.3. Ekosistemin bioloji məhsuldarlığı 

 

82

İki məhsulvermə  səviyyəsi ayrılır: birinci (ilkin) və ikinci məhsul. Vahid zaman ərzində bitkilər 

(produsentlər) tərəfindən yaradılan üzvi kütlə qruplaşmanın ilkin (birinci) məhsulu adlanır. Məhsul kəmiyyətcə 

bitkinin quru və ya yaş halında kütləsi, yaxud enerji vahidi olub ekvivalent coul ədədi ilə ifadə olunur.  

İlkin məhsul sanki iki səviyyəyə – ümumi və təmiz məhsula bölünür. Ümumi ilkin (birinci) məhsul vahid 

zaman ərzində fotosintezin müəyyən sürətində bitkilər tərəfindən yaranan üzvi maddələrin ümumi kütləsi hesab 

olunur (tənəffüs sərfi də bura daxildir). Bitkilərin özlərinin həyat fəaliyyətini saxlamaq üçün, yəni tənəffüsə sərf 

olunan məhsul kifayət qədər çox olur. Meşə bitkisi tənəffüsə ümumi məhsulun 40...70%-ni sərf edir. Plankton 

yosunları istifadə etdiyi ümumi enerjinin (yəni metabolizmə) yalnız 40%-ə  qədərini sərf edir. Yaranan üzvi 

maddə kütləsinin qalanı, yəni ümumi məhsulun tənəffüsə sərf olunmayan hissəsi təmiz birinci (ilkin) məhsul 

adlanır, bu bitkinin artım ölçüsüdür və ondan konsument və redusentlər istifadə edir. Deməli, ilkin təmiz məhsul 

konsument və redusentlər üçün enerji ehtiyatıdır. Qida zəncirlərində  dəyişilərək (həzm olunaraq) heterotrof 

orqanizmlərin kütləsinin bərpasına sərf olunur.  

Vahid zaman ərzində konsument kütləsinin artımı qruplaşmanın  ikinci məhsulu adlanır. Lakin ikinci 

məhsul ümumi və təmiz məhsula bölünmür, belə ki, konsumentlər və redusentlər, yəni heterotroflar öz kütləsini 

birinci məhsulun hesabına artırır, yəni  əvvəlcədən yaradılan məhsuldan istifadə edir. İkinci məhsul hər trofik 

səviyyə üçün ayrıca hesablanır, belə ki, o, özündən əvvəlki səviyyədən daxil olan enerjinin hesabına formalaşır.  

Ekosistemin bütün canlı komponentləri – produsentlər,  konsumentlər  və  redusentlər bütövlüklə 

qruplaşmanın və ya onun ayrı-ayrı hissələrinin ümumi biokütləsindən (canlı çəki) ibarətdir. Bioloji kütlə adətən 

onun yaş və ya quru çəkisi ilə ifadə olunur, o, enerji vahidi ilə də (kalori, coul və b.) ifadə oluna bilər. Bu, daxil 

olan enerji gücü və orta biokütlə arasında əlaqəni aşkar etməyə imkan verir.  

Bioloji kütlənin  əmələ  gəlməsinə enerjinin hamısı  sərf olunmur, istifadə olunan enerji birinci məhsulu 

yaradır və müxtəlif ekosistemlərdə müxtəlif cür sərf oluna bilər.  Əgər konsument tərəfindən enerjinin sərfi 

sürəti bitkinin artım sürətindən geri qalırsa, bu produsentlərin biokütləsinin tədricən çoxalması baş verir və ölü 

üzvi maddənin artığı (bolluğu) yaranır. Bu hal bataqlıqların torflaşmasına, kiçik su hövzələrinin su bitkiləri ilə 

örtülməsinə, meşədə (məs., tayqada) qalın meşə döşənəyinin yaranmasına və s. səbəb olur.  

Stabil (sabit) qruplaşmalarda bütün məhsul praktiki olaraq trofik şəbəkələrdə  sərf olunur və bioloji kütlə 

dəyişməz qalır.  

 

5.4. Ekoloji piramidalar 

Ekosistemdə canlı orqanizmlər arasında qarşılıqlı münasibəti öyrənmək üçün təkcə qidalanma zənciri 

sxemindən deyil, ekoloji piramidalardan da istifadə edilir. Funksional qarşılıqlı əlaqələri, yəni trofik strukturu 

qrafik  şəkildə, ekoloji piramida adlı qrafiklərdə göstərmək olar. Piramidanın  əsasını produsentlər səviyyəsi 

təşkil edir, sonrakı qidalanma səviyyələri piramidanın mərtəbələrini və zirvəsini əmələ gətirir. Əsasən üç ekoloji 

piramida tipi məlumdur: 1) say (kəmiyyət) piramidası (Elton piramidası) – hər səviyyədə orqanizmlərin sayı 

ifadə olunur; 2) biokütlə piramidası – canlı maddənin kütləsini (ümumi quru çəki, kalorilik və s.) 

səciyyələndirir; 3) Məhsul (və ya enerji) piramidası universal xarakter daşıyıb ardıcıl trofik səviyyələrdə bi-

rinci məhsulun (və ya enerjinin) dəyişməsini göstərir.  

Enerji əsasən yırtıcı – şikar əlaqəsi ilə ötürülən trofik zəncirlərdə çox vaxt say piramidası qaydasına, yəni qi-

da zəncirlərində iştirak edən fərdlərin ümumi say zəncirinin hər sonrakı həlqəsində produsentdən konsumentlərə 

doğru azalma qanunauyğunluğuna əməl olunur (şəkil 5.5.). Bu hal bir qayda olaraq yırtıcıların qida obyektindən 

(şikardan) iri olması  və  yırtıcının birinin biokütləsini saxlamaq üçün bir neçə  və daha artıq  şikarın tələb 

olunmasıdır. Digər tərəfdən aşağı trofik səviyyədən yuxarı  səviyyəyə doğru enerjinin miqdarının itməsi (hər 

səviyyədən sonrakı səviyyəyə 10% enerji çatır) və metobolizmin fərdlərinin ölçüsü ilə tərsinə əlaqənin olmasıdır – 

orqanizm kiçik olduqca maddələr mübadiləsi intensiv gedir, onun sayının və biokütləsinin artm sürəti yüksəlir.  

 

 

83

 

Şəkil 5.5. Su hövzəsinin qidalanma zənciri 

 

Lakin müxtəlif ekosistemlərdə say piramidası formasına görə olduqca fərqlənir, ona görə sayın cədvəl 

formasında verilməsi daha yaxşı olar. Bioloji kütlənin isə qrafik şəklində göstərilməsi məqsədəuyğundur. O, 

müəyyən trofik səviyyədə canlı maddənin miqdarını aydın göstərir, məsələn, vahid kütlənin vahid sahədə 

yerləşməsi – q/m

2

 və ya həcm – q/m

3

 və s. ilə ifadə olunur.  

Yerüstü ekosistemlərdə biokütlənin aşağıdakı piramida qaydası  fəaliyyət göstərir: bitki kütləsinin cəmi 

bütün otyeyənlərin kütləsindən artıqdır, otyeyənlərin kütləsi isə bütün yırtıcıların biokütləsindən yüksəkdir 

(şəkil 5.6.). 

şəkildə bəzi biosenozlarda biokütlə piramidaları göstərilir. 

  

 

Øÿêil 5.6. Áÿçè áèîñåíîçëàðûí áèêöòëÿñèíèí ïèðàìèäàñû (Ô.Äðå, 1976) Ï - 

ïðîäóñåíòëÿð; ÁÊ - áèòêè êîíñóìåíòëÿðè; ßÊ - ÿòéåéÿí êîíñó-ìåíòëÿð; Ô- 

ôèòîïëàíêòîí; Ç- çîîïëàíêòîí 

Şəkildən görünür ki, yuxarıda göstərilən biokütlənin piramida qaydası okean üçün gerçək (uyğun) olmayıb 

çevrilmiş (döndərilmiş)  şəkildədir. Okean ekosistemi üçün yırtıcıların biokütləsinin yüksək səviyyədə 

toplanması xarakterikdir. Yırtıcılar uzun illər ömür sürür, onların generasiya dövriyyəsinin sürəti aşağıdır, lakin 

produsentlərin – fitoplankton yosunlarının dövriyyə qabiliyyəti biokütlənin ehtiyatını yüz dəfələrlə ötüb keçə 

bilər. Bu o deməkdir ki, təmiz məhsul burada da konsumentlərin yediyi məhsuldan da artıqdır, yəni produsentlər 

səviyyəsindən keçən enerji bütün konsumentlərdən keçən enerjidən yüksəkdir.  

Buradan məlum olur ki, trofik əlaqələrin ekosistemə təsirinin daha mükəmməl əksi məhsulun (və ya enerjinin) pi-

ramida qaydası olmalıdır: vahid zaman ərzində  hər özündən  əvvəlki trofik səviyyədə biokütlənin (və ya enerjinin) 

miqdarı özündən sonrakından artıqdır. Məhsul piramidası trofik zəncirlərdə enerjinin sərfi qanununu əks etdirir. 5.7. 

şəkildə enerji piramidası göstərilir (Y.Odum, 1986).  

Nəticədə, piramidanın hər üç qaydası ekosistemdə enerji əlaqələrini əks etdirir, məhsul (enerji) piramidası 

isə universal xarakter daşıyır. 

  

 

84

Øÿêil 5.7. Åëòîíóí ñàäÿëÿøäèðèëìèø ïèðàìèäà ñõåìè (Ã.À.Íîâèêîâ, 1979) 

Təbiətdə stabil sistemlərdə biokütlə az dəyişir, yəni təbiət ümumi məhsulu tam istifadə etməyə cəhd edir. 

Ekosistemin enerjisi və onun kəmiyyət (say) göstəriciləri haqda əldə edilən məlumat məhsuldarlığı pozmadan 

(dağıtmadan) təbii ekosistemlərdən hər hansı bir miqdarda bitki və heyvan biokütləsini götürmək 

mümkünlüyünü dəqiq nəzərə almağa imkan verir.  

İnsan təbii sistemlərdən kifayət qədər çox məhsul götürür, buna baxmayaraq onun üçün əsas yem mənbəyi 

kənd təsərrüfatı hesab olunur. Aqrosistem yaradaraq insan daha çox təmiz bitki məhsulu götürməyə çalışır, lakin 

otyeyən heyvanları, quşları və s. yemləmək üçün bitki kütləsinin yarısı sərf edilməlidir, məhsulun çox hissəsi 

sənayeyə gedir və tullantılarda itirilir, yəni burada təmiz məhsulun 90%-i itir və yalnız 10%-i bilavasitə insan 

tərəfindən istifadə olunur.  

 

 

85

Təbii ekosistemlərdə enerji axınları da öz intensivliyi və xarakteri üzrə  dəyişir, lakin bu proses ekoloji 

faktorların təsiri ilə nizamlanır, bu isə bütövlükdə ekosistemin dinamikasında təzahür olunur.  

 

5.5. Ekosistemin dinamikası  

Ekosistem də ona daxil olan sistemlərdə (populyasiya, qruplaşma və s.) olduğu kimi dinamiki prosesləri 

(tsikllik, populyasiyanın və biosenozun dəyişməsi və s.) keçirir.  

 

5.5.1. Tsikllik dəyişmə. Xarici şəraitin sutkalıq, mövsümi və çoxillik dövriliyi və orqanizmlərin daxili 

(endogen) ritmlərinin təzahürü, populyasiyaların fluktuasiyası bütün qruplaşmaların – biosenozların tsiklliyində 

kifayət qədər sinxron (eyni zamanda baş vermə) əks olunur.  

Sutkalıq tsikllər  gündüz və gecə temperaturları arasında böyük fərq olan yüksək kontinental iqlim 

şəraitində daha kəskin keçir. Məsələn, Orta Asiyanın qum səhralarında qızğın günorta çağında bir çox heyvanlar 

ya yuvalarında gizlənir, yaxud da yayda gecə həyat tərzi, bəziləri isə (ilanlar, hörümçəklər və s.) qışda gündüz 

həyat tərzi keçirir. Lakin sutkalıq ritmlər bütün coğrafi zonalarda müşahidə edilir, hətta tundrada qütb günündə 

bu ritmə uyğun olaraq bitkilərin çiçəkləri açılır və bükülür. İ.A.Şilov (2001) qeyd edir ki, sutka ərzində 

qanunauyğun ritmik dəyişmələrdə biosenotik sistemlərdə növ tərkibində  və  əsas qarşılıqlı  əlaqə formalarında 

prinsipial dəyişiklik baş vermir. Buna əsaslanaraq o, bu prosesi biosenozun sutkalıq dinamikası deyil,