QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

biosenozun sutkalıq aspekti adlandırılmasını təklif edir. O, qeyd edir ki, sutkalıq aspekt növlərin sutkalıq ritm 

həyat fəaliyyətində aktivliyi ilə  təyin olunur. Məsələn, mülayim qurşaq meşələrində biosenozun gündüz 

aspektində gündüz aktivliyi ilə seçilən həşəratlar, quşlar və  bəzi digər heyvanlar üstünlük təşkil edir: burada 

çiçəkli bitkilər arasında bitkilərin  əksəriyyəti gündüz çiçək açdığından çiçəkləmə dövründə gözəl gündüz 

 

86

aspekti yaranır. Gecə vaxtları gecə heyvan növləri (gecə kəpənəkləri, bir çox məməlilər, quşlardan keçisağan, 

bayquş və b.) və gecə heyvanları ilə tozlanan bitkilərin aktivliyi ilk sıraya çıxır.  

Balıqlar arasında da gündüz və gecə aktivliyi olan formalar mövcuddur. Planktonun və planktonla 

qidalanan heyvanların sutkalıq şaquli miqrasiyası məlumdur.  

Biosenozların sutkalıq aspektləri onların «sığınacaq strukturunu» əks etdirir. Vaxta görə aktivlik dövrlərinin 

bölünməsi birbaşa (bilavasitə) rəqabətin səviyyəsini aşağı salır (zəiflədir) və bununla da, eyni bioloji tələbatı 

olan növlərin bir yerdə yaşamağına  şərait yaradır. Ümumiyyətlə, sutkalıq aktivliyin ayrılması biosenozu 

mürəkkəbləşdirir, onun bioloji müxtəlifliyini və mühit resurslarının tam istifadəsinə imkan yaradır.  

 

5.5.2. Mövsümi tsikllər.  Mövsümi dəyişkənlik ekosistemin daha fundamental xarakteristikasına toxunur. 

İlk növbədə bu, biosenozun növ tərkibinə aiddir. İlin  əlverişsiz mövsümlərində bir sıra növlər yaxşı yaşayış 

şəraiti olan rayonlara miqrasiya edir. Belə hadisə köçəri quşlar, bir sıra dırnaqlı  məməlilər və b. üçün xasdır. 

Oturaq növlər biosenozun əsas nüvəsini təşkil edir, onun mövsümi görünüşünü və ayrı-ayrı dövrlərdə biosenotik 

əlaqələrini təyin edir. Bir sıra növlər ilin müəyyən vaxtında qruplaşmanın həyatından praktiki olaraq kənarlaşır 

və  dərin sükutluq halına (poykiloterm heyvanların donuşluğu, homoyoterm heyvanların qış-yay yuxusu. 

həşəratların diapauzası) keçirir və ya digər biotoplara və coğrafi rayonlara köçürlər.  

Bitki qruplaşmalarında da mövsüm üzrə həm struktur (yarpaqların tökülməsi, birilliklərin sıradan çıxması, 

ot örtüyünün quruması), həm də funksional (fotosintezin intensivliyinin dəyişməsi, bioloji kütlənin toplanması 

və s.) dəyişiklik keçirir.  

Biosenozların mövsümi aspektləri landşaft – iqlim zonalarında daha yaxşı  təzahür olunub mühitin fiziki 

parametrlərinin yayda və qışda kəskin dəiyşməsi ilə ayrılır. Qismən bu tundrada da yaxşı təzahür olunur – yay 

dövründə bura çoxlu quş, həşərat və digər heyvan növləri gəlir, qış dövründə onların  əksər hissəsi cənuba 

miqrasiya edir (quşların çoxu, şimal maralı), digərləri donuşluğa qərq olaraq aktiv həyatdan kənarlaşır 

(həşəratlar, digər onurğasızlar). Uzun qütb gecəsi fotosintez imkanının qarşısını alaraq tundra ekosistemlərinin 

mövsümi dinamikasının funksional əhəmiyyətini daha da ağırlaşdırır.  

Tropikada biosenozların mövsumi fəaliyyəti o qədər də ritmik olmasa da müşahidə edilir. Burada onun ən 

geniş yayılan forması – quraqlıq və rütubətli dövrlərin dəyişməsi olub bioloji cəhətdən müəyyən  əhəmiyyətə 

malikdir.  

Su mühitində mövsümi bioloji proseslər hidroloji mövsümlərlə əlaqədardır. Müxtəlif zonalarda onlar bir-

birinə uyğun gəlmir və su orqanizmlərinin növ tərkibinin, onların biokütləsinin və bioloji aktivliyinin 

qanunauyğun dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Belə ki, dəniz plankton qruplaşmaları vaxta görə inkişaf 

fazasının dəyişməsini aydın nümayiş etdirir. «Bioloji yaz» fitoplanktonun kütləvi inkişafı («dənizin çiçəkləmə 

dövrü») ilə xarakterizə olunur, halbuki zooplanktonların  əksəriyyət növlərinin bu fonda çoxalması başlanır. 

«Bioloji yay», əksinə, zooplanktonun kütləvi artımı, plankton yosunlarının isə azalması ilə fərqlənir. «Bioloji 

payız» Arktika dənizlərində planktonun ümumi azalması, mülayim zona dənizlərində isə «payız çiçəkləməsi» - 

plankton orqanizmlərinin sayının ikinci partlayışı ilə  əlamətdardır.  Qış planktonun biokütləsinin minimum 

vaxtıdır, bununla belə bu mövsümi bir çox növlər sükut mərhələsində keçirir. Ayrı-ayrı mövsümlərin uzunluğu 

geniş miqyasda dəyişir: tropiklərdə vegetasiya mövsümü praktiki olaraq ilboyu davam edir, Arktika 

dənizlərində isə adətən 2-3 aydan artıq çəkmir.  

Qeyd edildiyi kimi, biosenozun sutkalıq və mövsümi aspektləri növlərin sayının dəyişməsindən asılı ola 

bilər, lakin həmin biosenoz tipinin parametrlərinə prinsipial toxunmur. Belə hallarda sistemin kəmiyyət 

dəyişkənliyindən söhbət açmaq olar, sistemin keyfiyyət xarakteristikası isə dəyişməmiş qalır.  

 

5.5.3. Çoxillik dəyişkənlik (tsikllik). Bütün biosenozlar  üçün normal hadisə hesab olunur. O, illər üzrə 

meteoroloji  şəraitin (iqlimin fluktuasiyası) və ya digər xarici faktorların (məs., çay daşqınının sürətindən) 

dəyişməsindən asılıdır. Bununla yanaşı, çoxillik dövriyyəlik edifikator bitkilərin həyat tsikllərinin xüsusiyyətləri 

ilə, heyvanların (o cümlədən həşəratların) kütləvi çoxalmasının təkrar olunması və ya bitki üçün xəstəlik törədən 

(patogen) mikroorqanizmlərin kütləvi artması ilə bağlı ola bilər.  

Fıstıq meşələrində yetişmiş yaşında ağacların sıx çətirlərinin kölgəsi altında meşəaltı kollar və canlı örtük 

(ot örtüyü) sıxışdırılaraq məhv edilir. Məlum olduğu kimi, fıstıq kölgəyə davamlı  ağac sayılsa da, onun 

yeniyetmələrinin (cücərtiləri) böyüməsi və inkişafı üçün az da olsa müəyyən miqdarda işıq tələb olunur. Odur 

ki, qalın meşə döşənəyi üzərində və işıqsız şəraitdə fıstıq cücərtilərinin əmələ gəlməsinə şərait yaranmır. Lakin 

müəyyən vaxt keçdikdən sonra yaşı ötmüş (qoca) ağaclar yıxılır, «pəncərələr» yaranan işıq düşən sahələrdə 

fıstıq yeniyetmələrinin böyüməsinə şərait yaxşılaşır. İlk vaxtları müxtəlif yaşlı ağaclıq yaranır. Bütün yaşı ötmüş 

 

87

(qocalmış) ağaclar yıxıldıqdan sonra cavan ağaclar birinci yarusa çıxır və yenidən praktiki olaraq birmərtəbəli 

(yaruslu) fıstıqlıq bərpa olunur. Bütün tsikl iki-üç əsr davam edir.             

    

5.5.4. Ekoloji suksessiyalar  

Suksessiya probleminin işlənməsi botanikadan başlanıb və bu günə kimi də bu konsepsiyanın  əsas 

müddəaları fitosenozların öyrənilməsinə əsaslanır. Qruplaşmaların dinamikasını ilk dəfə Yarminq (Y.Warming, 

1896) təsvir etmiş, lakin suksessiya konsepsiyasının işlənməsində  əhəmiyyətli fikirlər Amerika botanikləri 

Koules (H.Coules, 1899) və xüsusilə Klementesə (F.Clements, 1904, 1916) məxsusdur. F.Klementsin əsas 

mövqeyində vaxta görə  dəyişmə ekoloji qruplaşmaların təbii xassəsi kimi irəli sürülür. O, fitosenozların 

dəyişməsinin ilkin səbəbini ayrı-ayrı və ya kompleks iqlim faktorlarının dəyişməsi hesab edirdi, qruplaşmaların 

ardıcıl sıra dəyişməsi şəklində ekosistemin reaksiyası isə ekosistem səviyyəsində adaptasiya cavabı kimi təsvir 

olunur. F.Klementsə görə suksessiya kompleks iqlim şəraitinə daha çox adaptasiya olunan qruplaşmaların 

formalaşması ilə başa çatır (tamamlanır). Belə qruplaşmanı o, «klimaks-formasiya»  və ya sadəcə  klimaks 

adlandırdı. Beləliklə, klimaks konsepsiyası dedikdə müəyyən dərəcədə eyni iqlim şəraiti ilə xarakterizə olunan 

region daxilində fitosenozlar suksessiya prosesini başa vuraraq klimaks qruplaşma  əmələ  gətirir. Müxtəlif 

qruplaşmalardan başlayaraq klimaksla başa çatan bitki örtüyünün dəyişməsi suksessiya seriyası (silsiləsi və ya 

sırası) adlanır. Rütubətlənmə  şəraitindən asılı olaraq suksessiya sıraları  hidroseriya (ilkin qruplaşmalardan 

başlayır) və kseroseriyada (quru qruplaşmalardan başlayır) bölünür. Suksessiya prosesi onları bitmə şəraitinin 

rütubətliyinə görə aralıq assosiasiyalara dəyişir (mezoseriya), onlar regional iqlimlə dinamik tarazlıqda olur. 

F.Klements bütün suksessiya dəyişmələri sıraları qruplaşmalarının yalnız proqressiv (tədricən artan) olduğunu 

qeyd edirdi.  

Ekoloji suksessiyaların müasir konsepsiyası F.Klementsin konsepsiyasından yalnız bəzi ikinci dərəcəli 

maddələri ilə  fərqlənir. Onlardan ən prinsipialı – klimaks başa çatmış formasiya kimi yalnız müvəqqəti 

vəziyyətdədir; iqlimin və mühitin digər xassələrinin  əsrlik dəyişməsi prosesində ekosistemdə irimiqyaslı 

dəyişkənlik gedə bilər. Bununla yanaşı, sərt «monoklimaks» traktovkası (şərhi) inkar edilir. F.Klementsə görə 

bir (eyni) bioiqlim zonasında klimaks qruplaşmasının yalnız bir variantı mümkündür; müasir tədqiqatlar isə 

göstərir ki, suksessiya gedişinə müxtəlif təsirlər müəyyən coğrafi  şəraitdə biosenozun bir neçə sabit tipini 

(poliklimaks), hətta belə qruplaşmaların mozaikasını törədə bilər. Nəhayət, müəyyən  şəraitdə suksessiyanın 

reqressiv olub qruplaşmanın kasıblaşmasına və sadələşməsinə istiqamətlənməsi təsdiq edilmişdir. Çox vaxt bu 

cür suksessiyalar (diqressiv) biosenoza antropogen təsirlərlə  əlaqədar bu və ya digər növün optimal yaşama 

(bitmə) şəraitinin pozulması nəticəsində əmələ gəlir.  

Qruplaşmaların dəyişməsi (əvəz olunması), həm də başqa faktorların təsirilə – relyefin, torpağın, hidroloji 

rejimin və s. dəyişməsi ilə baş verə bilər. Müasir ekologiyada suksessiyanın biosenotik faktorlarına mühüm 

əhəmiyyət verilir: suksessiya qruplaşmalarında iştirak edən bitki növləri (həmçinin heyvan növləri) digər növ 

üçün bitmə (yaşama) şəraitini dəiyşdirir, beləliklə də sonrakı suksessiya mərhələsi üçün «zəmin yaradır».  

Buna uyğun olaraq müasir ekologiyada ekzoekogenetik (və ya allogen) və endoekogenetik (avtogen) 

suksessiyalar ayırırlar. Birinci halda xarici, abiotik səbəblərlə  əlaqədar yaranan suksessiyalar başa düşülür. 

Ekzoekogenetik suksessiyalara misalları insanın biosenozlara müxtəlif təsirlərində tapmaq olar: bataqlıqların 

meliorativ qurudulması, su hövzələrinin çirklənməsi, hədsiz mal-qara otarma və b. Endoekogenetik 

suksessiyalar isə ilk növbədə mövcud qruplaşmalarda strukturun və əlaqə sistemlərinin dəyişməsi ilə baş verir. 

Bununla belə bu iki suksessiya kateqoriyası qarşılıqlı bağlanır və biri digərinə keçə bilər: bu məsələ haqqında 

biogeosenologiya nəzəriyyəsinin yaradıcısı V.N.Sukaçov (1938, 1942) da qeyd etmişdir.  

Suksessiyanın ilk mərhələsini V.N.Sukaçov singenez  mərhələsi adlandırmışdır.  O,  bu  anlayışı «bitkilərin 

müəyyən əraziyə köçməsi (miqrasiyası) ilə əlaqədar bitki örtüyünün ilkin formalaşması prosesi, onların həmin 

ərazidə uyğunlaşması prosesində seçilməsi, sonra isə  həyat vasitəsi üçün bir-birilə  rəqabəti» kimi təyin edir 

(Sukaçov, 1939).  

F.Klementsə görə suksessiya ümumi şəkildə  aşağıdakı fazaları keçirir: 1) «çılpaq» faza – canlılarla zəbt 

olunmayan  ərazinin peyda olması; 2) ilk dəfə  əraziyə müxtəlif orqanizmlərin köçməsi (miqrasiyası); 3) 

orqanizmlərin həmin yerdə uyğunlaşıb qalması; 4) onların bir-birilə rəqabəti və bəzi növlərin sıxışdırılıb sıradan 

çıxarılması; 5) canlı orqanizmlərin (qruplaşmaların) biotopa və bitmə  şəraitinə  təsiri və  nəhayət 6) tədricən 

şəraitin və əlaqələrin sabitləşməsi, klimaks biosenozun formalaşması. Beləliklə, suksessiya seriyaları bir qayda 

olaraq ekzoekogenezdən başlayır və yaranan fitosenozun daxili əlaqələrinin formalaşması ilə endoekogenezə 

keçir.  

 

88

V.N.Sukaçov rəqabət  əlaqələrini stabilləşmənin mühüm mexanizmi hesab edirdi, bu prosesdə fitosenoz 

tarazlıq vəziyyətinə çataraq tamamlanmış (başa çatmış) qruplaşma kimi səciyyələnir. Suksessiya mexanizminin 

daha geniş  təsnifatında suksessiya seriyalarında orqanizmlər arasında üç qrup əlaqə  nəzərdə tutulur. 

Yüngülləşmə  və ya stimullaşma modeli endoekogenetik suksessiya fazasına uyğun gəlir, bu fazada ilk 

köçərilər öz fəaliyyətilə mühiti dəyişdirərək sonrakı orqanizmlər üçün əlverişli edir. Tolerantlıq modeli – 

rəqabət  əlaqələri  şəklində  təzahür olunur, bunun nəticəsində daha tolerant və  rəqabətə davamlı növlər seçilir. 

Növlərin dəyişməsi onların resurslardan istifadə mövqeyinin müxtəlifliyinə  əsaslanır: sonrakı  mərhələlərdəki 

növlər daha davamlı olur.  

 

- İlkin (birinci) və ikinci (törəmə) suksessiyalar    

Ümumi xarakterinə görə suksessiyalar ilkin (birinci) və ikinci suksessiyalara bölünür. İlkin suksessiyalar 

canlı orqanizmlərin fəaliyyətilə dəyişməmiş substratda başlayır. Belə ki, aralıq qruplaşmaları seriyasından sonra 

qayalıqda, qumluqda, uçqunda, sürüşmədə, çay gətirmələrində davamlı biosenozlar formalaşır. Bu cür sukses-

siyalar kseroseriya kateqoriyasına aid edilir və kserik suksessiyalar adlanır. Belə suksessiyanın əsas funksiyası 

ilkin kalonistlər (orqanizmlər, bitkilər) tərəfindən torpaq yaratmaqdır.  

Ekosistem yaradan suksessiyalar canlı orqanizmsiz substratda formalaşırsa  ekogenetik suksessiyalar 

adlanır. Qayalıqda formalaşan biosenoz buna klassik misal ola bilər. Bu proses qayalıqda  şibyələrin məskən 

salması ilə başlayır. Bu mərhələdə artıq mikroskopik yosunların, ibtidailərin, nematodların, bəzi həşərat və 

gənələrin kompleksi formalaşaraq ilkin torpağın yaranmasına səbəb olur. Sonralar şibyələrin başqa növləri, 

mamır növləri, daha sonra isə əmələ gələn torpağın bazasında borulu bitkilər peyda olur. Paralel olaraq heyva-

nat aləminin zənginləşməsi gedir.  

Başqa bir misal: Murovdağın bir qanadı sayılan Kəpəzdə  şam meşələrinin yaranmasını tarixi bir hadisə 

kimi göstərmək olar. Burada şam meşələrinin  əmələ  gəlməsi,  şübhəsiz, XII əsrdə baş vermiş, qədim Gəncə 

şəhərini alt-üst edən dəhşətli zəlzələ nəticəsində Kəpəz dağının bir hissəsinin uçması hadisəsi ilə bağlıdır. Elə 

həmin dövrdə uçmuş  Kəpəz dağı  Ağsu çayının qabağını  kəsərək Göygölün, Maralgölün və  Zəligölün 

yaranmasına səbəb olmuşdur.  

Hazırda Göygöl və Maralgöl ətrafı yamaclarda şam meşələrinin yayılması prosesi davam edir, bu olduqca 

maraqlı hadisədir. Burada zəlzələ nəticəsində yaranmış daş yığınları üzərində ilk dəfə şibyələr inkişaf etməyə 

başlayır. Onlar dağ süxurlarında öz təsirini göstərərək orada mamırların inkişafına yol açır. Belə ibtidai bitkilər 

arasında ilk dəfə tək-tək əyri gövdəli tozağacı, quşarmudu, keçi söyüdü və şam ağacları bitir. Bu ağaclar çılpaq 

yamacları ilk dəfə tutduğu üçün «pioner» cinslər adlanır.  

Şam ağacları burada əvvəlcə tək-tək və qrup şəklində bitir, sonra isə sıx meşəlik yaradır. Belə şəraitdə şam 

ağaclarının boyu bitdiyi yerdən asılı olur. Məsələn, daşlar arasında, az-çox xırda torpaq hissəcikləri toplanan və 

nəmlik olan yerdə 10-15 yaşı olan şamların boyu 1,0-1,5 metrə çatır, onların böyüməsi ilbəil sürətlənir, qaya 

üzərində isə  həmin yaşda ağacın boyu 0,5-0,7 metr olub, böyüməsi də çox ləng gedir və  çətri kütləşir. 

Qayalıqlar arasında bitən  şamlar arasında moruğa, daş böyürtkənə, kəkotuna, cilə  və yağı otuna rast gəlinir. 

Tədqiqat zamanı Kəpəz dağında axırıncı şam ağacını dəniz səthindən 2280 metr yüksəklikdə müşahidə etdik. 

Qrup şəklində və tək-tək yeni əmələ gələn şam ağaclarının əsasən 10-30 yaşı vardır. Burada bir neçə ədəd də 

80-100 yaşı olan şama təsadüf etdik. Bu ağaclar düz gövdəli olub boyları 14-15 metr, diametri isə 30-40 santi-

metr təşkil edir. Cavan şam ağacları və yeniyetmələri ən çox «ana» ağacların ətrafında özünə məskən salır və 

Kəpəz dağının zirvəsinə doğru öz arealını genişləndirir. Lakin Azərbaycanın müasir iqliminin təsiri nəticəsində 

(rütubətli mülayim iqlim) şam meşələri buranın daimi, köklü «sakini» olaraq qalmır və tədricən öz yerini en-

liyarpaq ağac cinslərinə verir. Bu proses necə gedir? Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, Göygöl ətrafında az 

meyilli yamaclarda şam meşələri altında qalın mamır örtüyü və meşə döşənəyi yaranır. Sonralar onlar çürüyərək 

münbit torpaq qatı  əmələ  gətirir. Torpaq örtüyü yarandıqca və qalınlaşdıqca  şam ağaclarının altında torpağa 

tələbkar enliyarpaq ağac cinsləri müşahidə olunur. Beləliklə  də,  şam meşələri öz çətri altında torpağı 

münbitləşdirməklə özünə ciddi rəqib qazanmış olur. Torpağın münbitliyi artdıqca  şam ağacları altında fıstıq, 

vələs və palıdın inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. Müəyyən dövrdən sonra ikimərtəbəli meşəlik əmələ gəlir. 

Birinci mərtəbəni boyları 20-26 metrə çatan şam ağacları tutur, ikinci mərtəbədə isə fıstıq üstünlük təşkil edir. 

Ona çoxlu miqdarda vələs, az miqdarda palıd, cökə, göyrüş və ağcaqayın qarışır. İkinci mərtəbəni tutan ağaclar 

alçaq boylu (4-5 metr), əyri gövdəli olur. Meşə altında quşarmudu, doqquzdon, böyürtkən, moruq və  tək-tək 

ardıca rast gəlinir.  

Ayrı-ayrı sahələrdə bitmə şəraitindən, meşəliyin tipindən asılı olaraq şam ağaclarının hündürlüyü 18-26 m, or-

ta diametri 26-36 sm, bir hektarda oduncaq ehtiyatı 200-500 kubmetr təşkil edir.  

 

89

Hazırda Göygöl ətrafında ikimərtəbəli meşəliyin əmələ gəlməsi prosesi davam edir. Dağın 1800-1900 metr 

yüksəkliyində bu proses daha şiddətli gedir, bunu şam meşələrini  əhatəyə alan fıstıq meşələri bir qədər də 

sürətləndirir. Bu yüksəklikdən yuxarı isə  Kəpəzin daş qalıqları subalp çəməndəri ilə  həmsərhəd olur. Belə 

şəraitdə meşənin sıxlaşması zəif gedir və şam meşələri daha uzun dövr hökm sürə bilir.  

İkimərtəbəli şam-fıstıq meşələri altında torpağın çimləşməsi və güclü kölgəlik şəraitində cavan şam ağacları 

yaxşı inkişaf edə bilmir. Əgər tək-tək cavan şam pöhrələri müşahidə olunursa da belə şəraitdə normal böyüyə 

bilmir, nazik, əyri, kövrək gövdə  əmələ  gətirir, ancaq on yaşa kimi ömür sürə bilir və quruyaraq məhv olur. 

Odur ki, enliyarpaq ağac cinslərinin çətri altında  əmələ  gələn, olduqca işıqsevər  şam yeniyetmələri böyüyüb 

cavan ağaclıq həddinə belə çata bilmir. Digər tərəfdən birinci mərtəbəni tutan irigövdəli şam ağacları qocalaraq 

tədricən sıradan çıxır, onu əvəz edə biləcək cavan şam ağacı nəsli kəsildiyindən öz yerini fıstıq və vələsə təhvil 

verməyə məcbur olur. Hazırda Göygöl ətrafında fıstıq meşələri içərisində tək-tək qalmış 200-300 yaşlı, boyu 30-

36 metrə, diametri 100-110 santimetrə çatan qocaman «mayak» şam ağacları bunun canlı şahidləridir. Bu qoca 

ağaclar da vaxt keçdikcə aradan çıxır və təmiz fıstıq meşəliyi yaranır.  

Şübhəsiz, zəlzələ baş verməmişdən  əvvəl Kəpəzin hər yerində  fıstıq meşələri yayılıbmış, buna dağın 

zəlzələdən uçmayan hissəsindəki fıstıq meşələri şahiddir. Zəlzələ zamanı əmələ gəlmiş dağ uçqunları üzərində 

münbit torpaq şəraitində alışan fıstıq ağacı inkişaf etməyə qadir olmadığından orada şam «pioner» ağac cinsi 

kimi inkişaf etməyə başlamışdır.     

Qruplaşmanın buna oxşar dəyişilməsi buzlaq çöküntülərində  də olduqca yuxa, kasıb biogenli torpaq 

şəklində gedir. Burada fitosenozun formalaşması mamır və cillərdən başlayır; onlardan sonra qruplaşmaya 

sürünən və kol şəklində söyüd qarışır. Daha sonra (20-30 ildən sonra) qızılağaclıq yaranır, onun ardınca küknar 

peyda olur və o, başa çatmış qruplaşmanın əsasını təşkil edir, bu proses təxminən 100 il davam edir.  

Hidrik suksessiyalar  xırda göllərin açıq sularında üst bataqlıqlarda başlayır. Açıq su hövzəsinin 

kənarlarını su bitkiləri basaraq tədricən ortaya doğru irəliləyir. Bu su hövzəsinin dibində detritin toplanmasına, 

torf qatının  əmələ  gəlməsinə  və  nəhayət su hövzəsinin dayazlaşmasına səbəb olur. Bəzi su hövzələrinin 

sahillərində üzən sfaqnum mamırı və borulu bataqlıq bitkiləri inkişaf edir. Bitki kütləsinin toplanması torpağın 

əmələ gəlməsinə səbəb olur.  

Suyun dayazlaşması üzən bitki örtüyü qatının qalınlaşması ilə birgə su hövzəsini bataqlığa çevirir. Sonralar 

bataqlıqda kol və  ağac bitkiləri peyda olur, bataqlığın quruması prosesi gedir və meşə örtüyü inkişaf edir. 

Qruplaşmada bitki örtüyünün dəyişməsi faunanın da dəyişməsində özünü göstərir: su hövzəsi məskunları 

tədricən sukənarı, sonra isə bataqlıq və meşə heyvanları ilə əvəz olunur.  

İkinci (törəmə) suksessiyalar əvvəlcədən canlı orqanizmlər kompleksinin fəaliyyəti ilə  dəyişilmiş sub-

stratda inkişaf edir. Belə suksessiyalar çox vaxt bərpaolunma (demutasiya) xarakteri daşıyır.  

İkinci (törəmə) suksessiyalara yanğın yerində və başdan-başa meşə-qırıntı sahəsində küknar meşəsinin kli-

maks vəziyyətə qədər bərpa olunması misal ola bilər. Avropanın tayqa zonasında yanğın və başdan-başa qırıntı 

sahəsində (küknar) işıqlanma şəraiti, temperatur, rütubətlik və digər faktorlar kökündən dəyişir. Belə sahələri ilk 

dəfə  işıqsevər otlar (yağıotu, yumşaq süpürgə) tutur. Sonra sahədə  işıqsevər ağac cinslərinin (titrək qovaq, 

tozağac, söyüd və b.) cücərtiləri (yeniyetmələri) və kollar peyda olur. Çəmən-kol bitkilərinin formalaşması ilə 

yanaşı, kompleks heyvanat aləmi də (həşəratlar və digər onurğasızlar, gəmiricilər) formalaşır. Giləmeyvəli kol-

lar özünə çoxlu quş  cəlb edir. Bu stadiya 2-3 il çəkir. Sonra işıqsevər xırda yarpaq ağac cinslərinin (tozağac, 

titrək qovaq) intensiv inkişafı başlayır. Formalaşmış  sıx çətirli cavanyaşlı meşəlik işıqsevər ot bitkilərini və 

kolları  sıradan çıxarır. Bu isə heyvanat aləmini də  dəyişdirir. Ağac çətiri altında kölgəlik və yüksək nəmlik 

şəraitində küknar cücərtiləri intensiv inkişaf etməyə başlayır. İkinci yarusda yerləşən cavan iynəyarpaq meşəlik 

(küknarlıq) çəmən ot bitkisini tamamilə sıxışdırıb sıradan çıxarır, onları mamır örtüyü və meşə otları əvəz edir. 

Küknar üçün şəraitin yaxşılaşması tozağac və qovağın bərpasına maneçilik göstərir. Küknar ağacları birinci ya-

rusa çıxdıqda çox yaşlı tozağac və qovaq ağaclarını çətirləri altında sıxışdırıb tədricən məhv edir. Son nəticədə 

yarpaqlı ağac cinslərinin yerində ilkin küknar meşəliyi formalaşır. Qırıntıdan (yanğından) sonra sabit tayqa bio-

senozunun (küknarlığın) formalaşması prosesi 100-150 il davam edir.  

Buna oxşar proses fıstıq meşəsində  də müşahidə olunur. Hamamçayın sol sahilində (Kürmükçayın qolu, 

Qax rayonu) dəniz səthindən 1760 m yüksəklikdə («Yezdidağ»da) sırf tozağac meşəsini tədqiq etdik, 35-40 

yaşlı bu ağaclığın orta hündürlüyü 15 m, orta diametri 12 sm (maks. 20 sm) təşkil edir. Doluluğu 06 olub 

yüksək bonitetə (II bonitet) malikdir. Göründüyü kimi subalp zonasından fərqli olaraq burada Rusiyanın tozağac 

meşəliyini xatırladan meşəlik formalaşmışdır. Qeyd edək ki, təsvir etdiyimiz tozağaclıq fıstıq meşəsi yox edilən 

sahədə  əmələ  gəlmişdir. Hazırda ikinci yarusda rast gəlinən fıstıq və  vələs ağacları, fıstığın yeniyetmələri və 

canlı örtükdə  fıstıq meşəsinin indikatorları (çətiryarpaq, ayıdöşəyi) bunu bir daha təsdiq edir. Ehtimal ki, bir 

 

90

neçə vaxtdan sonra (təxminən 50-60 il) tozağacı meşəliyinin yerində  fıstıq yenidən bərpa olunaraq klimaks 

vəziyyətini alacaqdır.  

İkinci (törəmə) suksessiya proseslərinə  fıstıq və palıd meşələri qurşağında da geniş rast gəlinir. Fıstıq 

meşəsi yox edilərək kənd təsərrüfatı bitkiləri altından çıxan, sonralar isə yenidən meşə və kol basmış sahələrdə 

əksər halda fıstığa az təsadüf edilir. Fıstıq kölgəsevər və rütubətsevər bitki olduğu üçün ilk dəfə «çılpaq» 

yamacları tuta bilmir. Həmin sahələri əvvəlcə vələs, palıd, ağcaqayın, göyrüş və s. ağaclar və bir çox kol növləri 

tutur. Hazırda Altıağac qəsəbəsinin qarşısında (Ataçayın sol sahili) dəniz səthindən 1300-1600 m yüksəklikdə, 

yamacın  şimal cəhətində pöhrədən törəmiş palıd-vələs meşəliyində  tək-tək fıstığa təsadüf olunur. Bu ərazidə 

fıstıq meşəliyinin yoxa çıxmasını yalnız insan fəaliyyətinin mənfi təsirilə izah etmək olar. Burada təbii yayılan 

fıstıq meşələri başdan-başa qırılmış, sonralar ağacların özbaşına kəsilməsi və mal-qaranın otarılmasının davam 

etdirilməsi fıstıq meşəsinin yoxa çıxmasına səbəb olmuşdur. Hazırda təsvir etdiyimiz sahədə  və Bakı Dövlət 

Universitetinin kotteclərinin yaxınlığında törəmə tipli vələs, palıd meşəsində  tək-tək və qrup halında fıstıq 

ağaclarına təsadüf olunur. Qeyd edək ki, fıstıq ağacları burada bitən digər ağac növlərinə (vələs, palıd, göyrüş, 

ağcaqayın) daha yaraşıqlı olması, düz qaməti və sürətli inkişafı ilə seçilir. Meşə altında çoxlu fıstıq 

yeniyetmələrinə təsadüf olunur. Lakin intensiv mal-qara otarılması  təsvir olunan ərazi üçün edifikator sayılan  

fıstığın bərpa olunub ilkin biosenozunu yaratmağa imkan vermir.