QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sink istehsalı müəssisələri
- Nikel və kobalt istehsalı müəssisələri
- Kadmium istehsalı müəssisələri 149 1 2
- Alüminium istehsalı müəssisələri
- Civə istehsalı müəssisələri
- Maşınqayırma və metal emalı müəssisələri
- Qeyri-üzvi kimya müəssisələri
- Sulfat turşusu istehsalı müəssisələri
- Nitrat turşusu istehsalı müəssisələri
- Süni kauçuk istehalı müəssisələri
- Sintetik lif, qatran, plastik kütlə istehsalı müəssisələri
- Pestisid istehsalı müəssisələri
- Antibiotik istehsalı müəssisələri
- Sement istehsalı müəssisələri
- Azbest və azbosement istehsalı müəssisələri
- Maqnezit və gips istehsalı müəssisələri
- Əhəng istehsalı müəssisələri
- Toxucu müəssisələri
- 10.7. Tibbi təminat və onun insan sağlamlığına təsiri
- Preparatlar Sintetik Xroniki
- Hippokrat
|
1 2 Vanadium birləşmələri Yuxarı nəfəs yollarının qıcıqlanması, ağciyər toxumalarının dəyişməsi. Mübadilə proseslərinə və mərkəzi əsəb sisteminə təsiri Vanadium pentoksidi Nezofarinqit, davamlı öskürək, konyunktivitlər
Flüor birləşmələri Ağciyər xərçəngi xəstəliyi və ondan ölüm hallarının artması Qurğuşun birləşmələri aerozolları Hemoqlobinin biosintezinin pozulması, enzimlərin aktivliyinin azalması, oranizmin qoruyucu mexanizminin dəyişməsi. Ürək-damar sisteminin funksional və üzvi pozulması hipo- və hepertoniya, ateroskleroz, miokard distrofiyası ilə müşayiət olunur; əsəb sistemi pozularaq polinevrit, pazez (yüngül iflic), iflic və digər əsəb xəstəilikləri ilə müşayiət olunur. Psixikanın pozulması. Tez yorğunluq, əzginlik, laqeydlik, fəaliyyətsizlik. Qaraciyər, böyrək, mədə- bağırsaq traktının (qastrit, kolit, enterokolit, xora xəstəliyi və s.) pozulması; bağırsağın üzvi fəaliyyətinin pozulması. Böyrək, mədə, bağırsaq xərçənginin çoxalması. Orqanizmdə (sümük, qan, sidikdə) qurğuşunun tapılması. Ömrün qısalması. Kükürd qazı, kar-bon oksidi, azot oksidləri, fenol, polimetal tozları, civənin buxarı Raspirator xəstəlikləri
Sink birləşmələri, polimetal tozları, kükürd-anhidridi, karbon oksidi, azot oksidləri, fenol, qurğuşun, civə bu-xarı, kadmium Uşaqlarda ümumi xəstəliklərin çoxalması, raspirator xəstəlikləri Nikel və kobalt istehsalı müəssisələri Polimetal tozları, nikel və onun birləşmələrinin aerozolları Qanəmələgətirən sistemə, orqanizmdəki fizioloji proseslərə güclü təsir, mərkəzi əsəb sisteminə təsir. Periferik qanın dəyişməsi, ürək-damar patologiyası, mərkəzi əsəb sisteminin fəaliyyətinin pozulması, «nikel pnevmokomoz», mədə-bağırsaq xəstəlikləri, orqanizmin immunbioloji reaktivliyinin dəyişməsi (infeksiyaya qarşı müqavimətin azalması, allergiya xəstəliyinin inkişafı), ağciyər xərçəngi Nikel karbonili Burunun selikli qişasının xərçəngi, ağciyər, ağız boşluğu, yoğun bağırsaq xərçəngi Kobalt aerozolları Qan və nəfəs orqanları göstəricilərinin dəiyşməsi, ürək-damar sisteminin fizioloji və biokimyəvi dəyişməsi. Kapilyarların keçiriciliyinin yüksəlməsi, ağciyərin şişməsi, ağciyər qanaxması, mərkəzi əsəb və ürək-damar sisteminə təsir Kükürd anhidridi, karbon oksidi Raspirator xəstəlikləri
149
1 2 Kadmium birləşmələri Ürək-damar xəstəliklərinin və ondan ölüm hallarının çoxalması (hipertoniya, ateroskleroz). İnsultların tezləşməsi. Sümük, toxuma və orqanlarda kadmiumun toplanması. Proksimal kanalların zədələnməsi nəticəsində xroniki zəhərlənmədən böyrəkdə daşların əmələ gəlməsi. Sümük-oynaq sisteminin zədələnməsi
Qazşəkill flüor, ümumi ftor, hid-rogen-flüorid və flüor tərkibli duzlar (silisium-flüorid, alüminium-flüorid) Bronxit, pnevmaniya, xərçəng xəstəliyi, xüsusilə tənəffüs orqanları (ağciyər, bronxlar, plevra), qaraciyər, öd yolları, düz bağırsaq, sidik kisəsində. Nəfəs yollarının və gözlərin selikli qişasının qıcıqlanması. Flüor birləşmələrinin kiçik konsentrasiyasının xroniki təsiri nəticəsində zəhərlənmə baş verərək burunda qanaxma, burunun selikli qişasının yara tökməsi, quru boğucu öskürək, ağciyərin pnevmosklerotik dəyişməsi. Uşaqlarda fiziki inkişafın, əsas hematoloji göstəricilərin (hemoqlobinin aşağı düşməsi, eritrositlərin miqdarının artması) pisləşməsi, sidikdə və saçlarda flüorun miqdarının artması, dərinin spesifik zədələnməsi baş verir Xrom oksidi aero- zolları, kömür tozu, qətranlı maddələr, tərkibində benz(a)piren, kar-bon oksidi və dioksidi, kükürd qazı olan karbo-hidrogenlər. Ağciyər xərçəngi xəstəlikləri və ondan ölüm hallarının artması Florid turşusu, florlu karbohidrogenlər həll olduqda əmələ gəlir Floroz. Flüorun sümüklərdə toplanması, sümüklərdə patohistoloji dəiyşilmələr, sümüklərin bərkliyinin azalması ilə müşayiət olunur
Metal civənin buxarı, onun qeyri-üzvi və üzvi birləşmələri Orqanizmdə civənin toplanması (beyin, ürək, ağciyər, böyrək, qaraciyər, dalaq, mədəaltı vəz, əzələ toxumalarında). Civənin qanda, süddə, saçlarda aşkar olunması. Əsəb-psixi pozuntular, ümumi xəstəliklərin çoxalması. Uşaqlarda – hipotoniya, dişlərin kariyeslə zədələnməsi, sidikdə civənin miqdarının artması. Kəskin və xroniki zəhərlənmə – merkurizm – ümumi zəiflik, başağrısı, ürək bulanma, qusma, mədə-bağırsaq pozuntuları, yuxarı tənəffus yollarının kataral hadisəsi, əsəbilik, tez həyəcanlanma, həmçinin yuxusuzluq, apatiya, yaddaşın və iş qabiliyyətinin azalması. İntoksikasiya – böyrəklərə, həzm orqanlarına, mərkəzi əsəb sisteminə, ürəyə təsir göstərir Civə
Mərkəzi əsəb sisteminin və beynin bərpa olunmayan zədələnməsi (pozulması) – polionevropatiya, iflic, hərəkətin pozulması, görmə qabiliyyətinin pozulması, eşitmə qabiliyyətinin itirilməsi, onurğa beyninin zədələnməsi, ciddi psixi əyilmə (Minamata xəstəliyi) baş verir. Minamata xəstəliyi südəmər uşaqlarda 150
1 2 «anadangəlmə» baş verdikdə beyin pozuntuları (iflic, psixi çatışmazlıq, görmə və eşitmə qabiliyyətinin itirilməsi) ilə müşayiət olunur Maşınqayırma və metal emalı müəssisələri Xrom, nikel bir- ləşmələri aerozol-ları, üzvi həlledici-lər Pnevmokonioz (silikoz), raspirator xəstəlikləri Civənin buxarı, qurğuşun və nikelin aerozolları Xroniki zəhərlənmə – merkurizm – ümumi zəiflik, baş ağrıları, ürək bulanma, qusma, stomatit, mədə-bağırsaq pozuntuları, böyrəklərin qıcıqlanması, yuxarı tənəffüs yollarında kataral hadisələri, əlləlrin tremoru, əsmə, apatiya, yaddaşın və iş qabiliyyətinin zəifləməsi simptomları ilə mərkəzi əsəb sisteminin pozulması Neft emalı sənayesi Hidrogen sulfid, kükürd anhidridi, karbon oksidi, ammonyak, yağlı turşular, parafin Mərkəzi əsəb və ürək-damar sisteminə təsiri. Qaraciyər, mədə-bağırsaq traktı, endokrin aparatının zədələnməsi. Aşağı konsentrasiyalı xroniki təsir zamanı – gözün işıq hissiyyatının, beynin elektrik aktivliyinin dəyişməsi, müxtəlif tipli vegetodistoniya, o cümlədən kardionevroz, əsəb sisteminin funksional pozulması. Hemoqlobin və leykositlərin göstəricilərinin azalması, ürək-damar sisteminin fəaliyyətinin pozulması (arterial hipertoniyanın inkişafı), kontakt dermotitlər
Karbohidrogenlər, o cümlədən benz(a)pirenlər Ağciyər, bronx, plevra xərçəngi xəstəliklərinin artması
Hidrogen-sulfid və karbohidrogenlər, kükürd qazı, sulfat turşusu, karbon oksidi, ammonyak, fenol, benzol, sinte-tik yağlı turşular, olefinlər, izopropro-fil-benzol, aseton, parafinlər, spirtlər Qişalı gənzikin (burun-udlağın), tənəffüs orqanlarının, mərkəzi əsəb sisteminin (yüksək yorğunluq, diqqətsizlik) zədələnməsi. Ağciyər, bronx, plevra xərçənginin çoxalması Qeyri-üzvi kimya müəssisələri Kükürd-anhidridi Uşaqlarda angina, yuxarı tənəffüs yollarının, görmə orqanlarının, həzm traktının xəstəliklərinin artması Hidrogen-sulfid Qanın morfoloji tərkibində dəyişiklik Karbon-sulfid Raspirator xəstəlikləri Karbohidrogenlər, o cümlədən benz(a)piren Xərçəng xəstəliyinin çoxalması Fenol, aldehidlər və üzvi turşular Bronxların titrəyən epiteliyasının korlanması, selikayrılmanın azalması nəticəsində konserogenlərin nəfəs orqanlarının daxil olmasına şərait yaranır Həlledicilər Mədəaltı vəzi sahəsində, ağciyər, qaraciyər, böyrəklərdə iltihab prosesləri. Ürək, ağciyərdə kəskin və xroniki xəstəliklər. Allergiya xəstəlikləri
151
1 2 Mineral gübrələr istehsalı müəssisələri Kükürd oksidləri (kükürd anhidridi, sulfat turşusunun aerozolları) hidrogen- flüorid və flüor birləşmələri, ammonium, azot oksidləri, super-fosfat və apatitin tozları, fosfor anhidridi və fosfor birləşmələri. fosfat turşusu, ammonium selitrasının aerozolları, karbon oksidləri, nitrat turşusu Dəridə güclü çətin sağalan yanıq, dərinin spesifik zədələnməsi. Raspirator xəstəlikləri Sulfat turşusu istehsalı müəssisələri Sulfat turşusunun aerozolları, sulfid an- hidridi, sulfat turşusunun duzları Yuxarı nəfəs yollarının, gözün selikli qişasının qıcıqlanması, görmə qabiliyyətinin dəyişməsi, ağciyərin xroniki xəstəliyindən və astma tutmasının tezləşməsindən ölüm hallarının artması. Toksiki du- man dövründə – kütləvi zəhərlənmə nəfəs almanın kəskin pozulması ilə müşayiət olunur
Azot oksidi, ammo- nyak, karbon oksidi Uşaqlarda və 60 yaşdan çox olan adamlarda qanda me- themoqlobinin səviyyəsinin armtası
Ammonyak, karbon oksidi Xroniki təsir zamanı – yuxarı tənəffüs yollarının katarının, konyuktiv xəstəliklərinin artması, infeksion xəstəliklərə qarşı müqavimətin azalması. Mərkəzi əsəb sisteminə təsir. Kəskin zəhərlənmə
Sərbəst xlor və onun birləşmələri İybilmə duyğusuna və gözün işıq hissiyyatına mənfi təsiri, nəfəsalma (tənəffüs) ritminin pozulması
Mürəkkəb kimyəvi tərkib tullantıları – xlorvinil, vinil-xlorid, dixloretan, metilmetakrilat, metanol, aseton- sianhidrid, metakril turşusu, sulfid- anhidridi, fosgen, xlorbenzol, kapropaktam və s. ələvə məhsullar: dimerlər, trimerlər, oliqomerlər Xərçəng xəstəliklərinin çoxalması
Mürəkkəb kimyəvi tərkib tullantıları: Ürəyin tac xəstəliklərindən ölüm hallarının çoxalması. Qrip və pnevmaniya xəstəliklərinin artması. Tənəffüs
152
1 2 xlorvinil, dixloretan, metilmetakrilat, metanol, aseton- sinanhid, metakril turşusu, polixlorvinilfosgen, xlor, benzol, hidrogen- xlorid, kadmium, toz, sikloheksan orqanları, qulaq, boğaz, burun, kəskin konyuktiv, xəstəliklərinin çoxalması. Əsəb sisteminin zədələnməsi, baş gicəllənməsi, yuxusuzluq, yorğunluqla müşayiət olunur. Qaraciyər (angiosarkoma), ağciyər, düz bağırsaqda xərçəng xəstəliklərinin artması
Civənin buxarı, arsen, fosgen, sianid turşusu, kadmium, qurğuşun, selen, xlor, benzol, karbofos, metafos, xlorbenzol Yuxarı tənəffüs yollarının – xroniki tonzillit, faringit, rinit, burunun selikli qişasının, ağızın heperemiyası, burunun selikli qişasının, ağızın, udlağın şişməsi, yuxarı selikli nəfəs yollarında şiş. Tənəffüs yolları orqanları, ağciyər, limfa sistemində xərçəng Antibiotik istehsalı müəssisələri Penisillin, streptomisin, butil- asetat, butil spirti, fermentasiya qaz-ları, qida mühitinin buxarı, kseroform, fenol, qalen və sulfamid preparat- ları, civə buxarı və s.- nin əsas və əlavə məhsullarının aerozolları Allergiya xəstəlikləri, xroniki ranitlər, bronxitlər, konyuktivitlər, yuxarı nəfəs yollarının zədələnməsi Sement istehsalı müəssisələri Tərkibində silisium oksidi, kalsium, maqnezium, dəmir, arsen, civə, qurğuşun, ftor və ftor birləşmələri olan toz Tənəffüs (nəfəs), həzm orqanları, boğaz, burun, qulaq, selikli göz orqanları xəstəliklərinin artması, mədənin selikli qişasının sekresiya funksiyasının dəiyşməsi qastrit və yaranın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Dəri xəstəlikləri. Pnevmokonioz, asbestoz, bronxit. Ağciyərin xərçəngi və ondan ölüm hallarının çoxalması Azbest və azbosement istehsalı müəssisələri Tərkibində azbest lifi olan azbest tozu Pnevmokomoz (azbestoz), ağciyər xərçəngi və döş toxumasının, ağciyərin, bronxların, plevrin, qarının, qida borusunun, mədənin, yoğun bağırsağın, düz bağırsağın, yumurtalığın və digər hissələrin mezoteli- mi. Ağciyərin fibrozu və plevrin əhənglənməsi Maqnezit və gips istehsalı müəssisələri Mannozit tozu, SiO 2 ,
Uşaqların sağlamlığının pisləşməsi Asfalt istehsalı müəssisələri Tərkibində benz(a)piren bitum buxarı, sulfid qazları olan toz, qurum Xərçəng xəstəlikləri Əhəng istehsalı müəssisələri Toz, benz(a)piren Yuxarı nəfəs yollarının, göz xəstəlikləri, 153
1 2 pnevmokonioz (silikoz), xərçəng Şüşə izolyasiya lifləri və mineral pambıq istehsalı müəssisələri Nazik dispers şüşə to- zu, fenollar, for- maldehidlər, karbo- hidrogenlər Dəri və reaspirator xəstəlikləri Toxucu müəssisələri Pambıq tozu Raspirator xəstəlikləri (bronxit), pnevmokonioz (bisinoz) Avtomobil nəqliyyatı Karbohidrogenlər, o cümlədən benz(a)piren Tənəffüs (nəfəs) yollarının qıcıqlanması, ürək bulanması, baş gicəllənməsi, nəfəsalma və qan dövranının pozulması. Beynin elektrik aktivliyinə təsiri. Orqanizmin immun aktivliyinin aşağı düşməsi, uşaqlarda akitaminozun əmələ gəlməsi, bədxassəli yenitörəmələr (şişlər). Qanda hemoqlobin təcrid olunaraq karboksihemoqlo- bin əmələ gəlir və qanın oksigeni ağciyərlərdən bədənin toxumalarına keçirmə qabiliyyəti aşağı düşür. Koronar (damar) çatışmazlığı tutumaları, stenokardiya və hətta miokarda infarktı. Karboksihemoqlobinin konsentrasiyası 3-4% olduqda görmə qavrayışı pozu- lur, əsəb sistemi zədələnir. Orqanizmin mübadilə prosesləri, mərkəzi əsəb sisteminin fəaliyyət vəziyyəti (psixi sapmalar, toxuma tənəffüsü sıxılır) pozulur. Nəqliyyatın ən qızğın iş saatlarında (pik) piyadalarda ümumi keyfsizlik, süstlük, psixomotor pozuntuları, beynin funksional pozulması müşahidə olunur. Ağciyər və nəfəs yollarında kəskin qıcıqlanma və ilti- hab prosesləri, methemoqlobinin əmələ gələmsi, qan təzyiqinin aşağı düşməsi, baş gicəllənməsi, huşun itirilməsi, qusmaq, təngnəfəslik, azot 2-oksid olduqda – öskürək, zökəm baş verir. Uşaqlarda – tənəffüs funksiyası aşağı düşür, raspirator xəstəlikləri artır. Gözün selikli qişasında qıcıqlanma, ağciyərlərin xroni- ki dəyişməsi və iltihab prosesləri, mikroorqanizmlərin təsiri ilə birlikdə ağciyərin şişməsi inkişafının tezləşməsi. Baş ağrıları, tez yorğunluq. Əsəbi pozğun- luq. Uşaqlarda – ləng böyümə, anemiya, hiperaktivlik - yüksək hərəkət aktivliyinə, diqqətsizliyə, küsəyənliyə, yüksək qıcıqlanmaya, ölüvaylığa səbəb olur, hərəkət funksiyasının incə və kobud pozulması uşaqlarda yerişin düzgün olmaması, tarazlığın pozulması, əzələ zəifliyi ilə nəticələnir. Belə uşaqlar təhsildə geri qalır.
İlk baxışda sağlamlığın təmin olunmasında səhiyyənin məsuliyyət payı (10-15%) aşağıdır. Lakin insanların əksəriyyəti öz sağlamlığına ümidini məhz səhiyyə ilə bağlayır. Bu onunla əlaqədardır ki, çox vaxt adamlar yalnız xəstələndikdən sonra sağlamlığı barədə düşünür. Təbii ki, sağalmasını onlar yalnız tibblə bağlayır. Lakin bu zaman insan düşünməlidir ki, həkim sağlamlığı qorumq deyil, müalicə ilə məşğul olur. Müalicə zamanı həkim strateji yanaşmadan deyil, tikinti yanaşmadan istifadə edərək kəskin halları aradan qaldırmağa çalışır. Həkim simptomu aradan qaldırmaq hesabına müvəqqəti xəstənin halını yüngülləşdirir, lakin o, simptomu aradan qaldırdıqda onu yaradan səbəbləri aradan qaldırmır, bununla da xəstəliyi «daxilə» ötürür, 154
onun sonrakı inkişafını süni davam etdirərək xroniki formaya keçirir. Ənənəvi tibbdə farmakologiya, sakitlik və cərrah bıçağı əsas müalicə vasitələri sayılır. Onlardan hər birinin üstün və çatışmayan cəhətləri vardır. Kritik vəziyyətdə, güclü ağrılar zamanı, yaralandıqda, reanimasiyada məlumdur ki, kəskin halları kənarlaşdırma işləri yerinə yetirilir. Bu halda hər şeydən əvvəl farmakoloji və cərrahi əməliyyatlar həyata keçirilir. Farmakoloji preparatların əksəriyyəti güclü təsiri ilə fərqlənir və yaşamaq uğrunda mübarizə üçün orqanizm maksimum aktivləşdirilir. Məlumdur ki, orqanizmdə resursların belə toplanması yalnız müvəqqəti xarakter daşıyır. Lakin uzun müddətli belə farmakologiyadan istifadə olunması faydalı deyil, belə ki, bir tərəfdən funksional rezervlərin bərpa olunmasına imkan yaranmır, digər tərəfdən zəhərli sayılır, allergiya və digər xəstəliklərə səbəb olur.
3 Xəstənin müalicəsində başlıca istifadə edilir kəskin xroniki Profilaktika üçün əhəmiyyətli məhdud çox Zəhərlənmə tez-tez yüksək tez-tez aşağı Dərman xəstəlikləri tez-tez çox az
Allergiya təhlükəsi maksimum minimum Uzun müddətli istifadə adətən təhlükəli və ya ehtiyatla mümkündür Dərman arsenalında saxlanması seyrək 10 ildən çox 10 min ildən 15 min ilə qədər Həm də bu, ən çox süni sintetikləşdirilmiş dərman maddələrinə aiddir, belə ki, təbii preparatlar daha yüngül (yumşaq) təsirə malikdir (cədvəl 10.3). Belə vəziyyət təkamül baxımından aydın olur. Sintetik preparatlar orqanizmdə yad məlumat daşıyır və ona təkamül prosesində rast gəlinmir. Təbii maddələrin özləri təkamül prosesinə səbəb olmuş, ona görə onların informasiya tərkibi orqanizmin həyat fəaliyyəti mexanizminə uyğun gəlir. Odur ki, farmakoloji preparatlarla uzun müddət müalicə aparıldıqda (xüsusən sintetik mənşəli) müalicə olunan xəstəliyin və müalicənin izi qalır. Bundan ilk növbədə qaraciyər, mədə-bağırsaq yolları, tənəffüs siste- mi, daxili sekresiya vəzləri əziyyət çəkir. Son nəticədə, bütövlüklə orqanizmdə maddələr mübadiləsini pozur. İstirahət (dinclik), orqanizmin kəskin vəziyyətində xəstəliklə mübarizə aparmaqda orqanizmin rezervlərindən tam istifadə etmək üçün vacib şərtdir. Lakin kəskin vəziyyəti aradan qaldırdıqdan sonra, xüsusən, xroniki pozuntu zamanı onu tövsiyə etmək düzgün deyil. Əzələ sükutluğu orqanizmin həyati mühüm sisteminin, o cümlədən patoloji dəyişmiş toxumaların qanla təchiz olunmasını azaldır, funksional ehtiyatı aşağı salır, toxumaların atrofiya və distrofiyasına və regenerasiyanın gedişinin yavaşımasına səbəb olur. Bununla belə, funksional vasitələrdən və metodlarından optimal istifadə etməklə, hətta kəskin vəziyyətdən və ciddi cərrahi əməliyyatından sonra orqanizmin bərpasını tezləşdirmək olar. Beləliklə, hazırda mövcud müalicə prinsipləri, adətən fizioloji proseslərin normal gedişinə sərt (kobud) müdaxilədən ibarətdir və orqanizmin fərdi adaptasiya imkanlarından istifadə olunmur. Bu hal, belə müalicənin aşağı effektliyi və müasir insanın sağlamlığının tibbi təminatdan aşağı dərəcədə asılı olması ilə izah olunur. Bu- nunla əlaqədar Hippokrat demişdir: «Tibb çox vaxt sakitləşdirir, bəzən yüngülləşdirir, arabir müalicə
Son vaxtlar məlum olmuşdur ki, yalnız tibb əhali arasında artan xəstəliklərin öhdəsindən gölməyə qadir deyil. Səhiyyənin insanın sağlamlığına təsiri cəmi 10-15% təşkil edir, halbuki, həyat şəraiti və tərzinin təsiri 50%-dən artıqdır. Bununla əlaqədar həm mütəxəssislər, həm də əhali arasında sağlam həyat tərzi məsələsinə 155
maraq artmışdır. İnsanın həyat tərzi tarixi dövr sivilizasiyanın inkişaf səviyyəsi, mədəniyyətin xüsusiyyətləri, həmçinin şəxsi keyfiyyətlər – xarakter və iradə ilə müəyyən olunur. Həyat tərzi əmək, nitq mədəniyyəti, qidalanma xüsusiyyəti və insanın həyat fəaliyyətinin digər cəhətlərini əhatə edir (Məmmədov, Suravegina, 2000). Hər tarixi dövrün öz həyat tərzi vardır. Qədim insanın həyat tərzi ov və balıqçılıqla bağlı olub, güc, çevik- lik, müşahidəçilik, dözüm, iti reaksiya tələb edirdi. O dövrdə insanların ömrü qısa idi. Tək-tək adamlara 50 il və bir qədər çox yaşamaq qismət olurdu. Uşaq ölümü yüksək səviyyədə idi. Müasir insanın həyat tərzi isə qədim əcdadlarından kəskin fərqlənir. Əhalinin böyük şəhərlərdə cəmləşməsi, əlaqələrin dünya miqyasında inkişafı XX-XXI əsrlərdə insan həyat tərzinin dəyişməsinə səbəb oldu. Müasir in- san üçün sərbəst şəxsi münasibətlərin zənginliyi çox vacibdir. Bizim dövrümüzdə insanların vacib sosial qrupu kimi ailə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ailə həyatı-ailə üzvlərinin sağlamlığını həm bilavasitə, həm də dolayı yolla müəyyən edir. Ailə həyatında xoşbəxt olan şəxslər daha çox yaşayır, az xəstələnir. Dul qadınlar arasında ölüm halları, əri olanlarla müqayisədə daha çoxdur. Əlverişsiz psixi-emosional vəziyyətin olduğu ailələrdə uşaqlar daha tez-tez mədə xorası, sarılıq, xroniki qastritə tutulurlar. İstirahətin, qida və yuxunun pozulması ailənin əksər üzvlərində ürək-damar, əsəb və başqa xəstəliklərin baş verməsinə şərait yaradır. Ailə özünün qidalanma ənənəsinə malikdir. İnsanın sağlamlığı və uzunömürlülüyü qidanın kəmiyyət və keyfiyyəti ilə, həmçinin qidalanma rejimi ilə müəyyən olunur. İnsan orqanizminin bioloji xüsusiyyətlərinin illər ərzində nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişməsi də, onun həyat tərzi və qidalanma xüsusiyyətlərində böyük dəyişiklik olmuşdur. Belə ki, qədim insanın rasionuna ət, balıq, meyvə, giləmeyvə, bəzi yabanı bitkilərin kök yumruları daxil idi. Oddan istifadə və qida maddələrinin istiliklə hazırlanması qidalanmanın xarakterini dəiyşdi, çətin həzm olunan qaba yemlər tez mənimsənilən qida- larla əvəz olundu. Müasir insan xüsusi yetişdirilmiş bitki və heyvanlarla qidalanır. Onun qidasında heyvan mənşəli zülallar bitki ilə müqayisədə üstünlük edir. Alimlərin fikrincə, insanın qidası miqdarına və kaloriliyinə görə orta, tərkibinə görə müxtəlif və zəngin olmalıdır. Sağlam dietada (pəhrizdə) yağ və duzlar məhdudlaşdırılmalı, meyvə və tərəvəz məhsulları, qaba un məhsullarından geniş istifadə edilməlidir. Zülal yeməyi kimi paxlalılar, az yağlı süd məhsulları, balıq və ya pəhriz ətdən istifadə olunması məsləhətdir. İnsanın sağlamlığı üçün hərəkət ən vacib şərtlərdən biridir. Hərəkət xüsusi hormonların ifrazını stimullaşdırır və stresin yaranmasına səbəb olan adrenalin və hormonları azaldır. Hərəkət mədəniyyəti, özünü idarə etmək qabiliyyətini inkişaf etdirir, yəni istənilən vəziyyətdə emosional müvazinətin saxlanmasına köməklik göstərir. Hərəkətin azlığı orqanizmin ümumi vəziyyətində öz əksini tapır: qan təzyiqi yuxarı, ya da aşağı olur, sümüklər kövrəkləşir, insan tez yorulur, əhvali-ruhiyyə aşağı olur. Hərəkətin azlığı – hipodinamiya, izafi qidalanma, siqaret çəkmək kimi insanda ürək-damar xəstəliklərinin inkiaşfına səbəb olur. Həyat tərzində hər insanın fərdiliyi nəzərə alınmalıdır. Konkret insan üçün sağlam həyat tərzinin Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|