Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

A.Bolinininin  «Şimali  Amerika»,  O.Sneytonun  «Hindistan  və  Pakistan»,  P.Cemenin  «Latın  Amerikası», 

R.Karroi Cercinin «Afrika» əsərləri gostərilə bilər.  

XX  əsrin  80-ci  illərində  Qərbi  Avropada  coğrafiya  elminin  inkişafının  ətraflı  təhlilini  verən  iki  fundamental 

əsər  rus  dilində  cap  olunmuşdu.  Bunlardan  biri  R.C.Constonun  sosial  coğrafiyanın  inkişafına  həsr  etdiyi 

«Coğrafiya və coğrafiyaşunaslar» (M.1987) və ikinci K.Qriqorinin fiziki coğrafiyanın təhlilini verdiyi «Coğrafiya 

və coğrafiyaşunaslar» (M.1988) əsərləri idi.  

R.C.Conston oz əsərində ingilis-amerikan sosial coğrafiyasının inkişafının geniş və əhəmiyyətli bir dovrunun – 

1945-1980-ci illərin aydın mənzərəsini gostərmişdir. İkinci Dunya muharibəsindən sonra dunyanın siyasi xəritəsində 

və  ayrı-ayrı  olkələrin  iqtisadi  və  intellektual  həyatında  əsaslı  donuş  yaranır.  Bu  donuş  tədricən  coğrafiya  elmində 

yeni istiqamətlərin təşəkkul tapmasına təkan verir.  

Təqdirəlayiq  istiqamətlərdən  biri  Qərbi  Avropa  universitetlərində  coğrafiya  elminin  mustəqil  tədrisinə 

başlanması və onun mutəxəssislər tərəfindən oyrənilməsi olmuşdur. 1874-cu ildə Almaniyada coğrafiya fakultələri 

təşkil olunur, az sonra isə Boyuk Britaniya və ABŞ bu numunəyə əməl edirlər. Beləliklə, universitet strukturlarında 

ozunə yer tutan coğrafiya «klassik dovrundən» cıxaraq tamamilə yeni muasir bir dovrə qədəm qoyur.  

Coğrafiya tarixcisi T.Firmen ozunun ingilis dilində yazdığı «Coğrafiyanın yuz ili» kitabında Qərbdə coğrafi 

ideyaların inkişafını altı əsas istiqamətə ayırmışdır.  

1. Dunya, o cumlədən Qərbi Avropa və Şimali Amerika əhalisinə az tanış olan yerlər haqqında məlumatlar əldə 

edilməsilə bağlı olan ensiklopediya istiqaməti.  

2.  Universitetlərdə,  gimnaziyalarda  və  məktəblərdə  coğrafi  biliklərin  əhəmiyyətini  qeyd  edən  və  onun 

yayılmasını təmin edən pedaqoji istiqamət.  

3.  «Mustəmləkə  istiqaməti».  Coğrafi  əmək  bolgusunun  və  dunya  bazarının  genişləndirilməsi  məsələləri 

mustəmləkələr  haqqında  geniş  informasiya  toplanmasını  və  bununla  bağlı  coğrafi  tədqiqatların  genişləndirilməsini 

tələb edirdi.  

4.  «Ensiklopediya  və  mustəmləkə»  istiqamətlərindən  daxil  olan  informasiyaları  təhlil  edən  generalizə 

(umumiləşdirilmə) istiqaməti.  

5. Siyasi istiqamət coğrafi ekspertizalardan siyasi rəhbərlik və idarəetmə səviyyəsində istifadə etməyin muasir 

usullarını əhatə edir.  

6. İxtisaslaşma istiqaməti həddən artıq geniş biliklərin toplanmasına və onların bir elm daxilində oyrənilməsinə 

mumkun olub olmamasına cavab olaraq yaranmışdır. Əvvəllər alimlər ozlərinin hərtərəfli ensiklopedik bilikləri ilə 

secilirdilər.  Lakin  yeni  dovrdə  nəşr  olunan  əsərlərin  sayının  həddindən  cox  artması,  tədqiqat  usullarının 

murəkkəbləşməsi  və  kadrların  hazırlanması  coğrafiya  elmi  daxilində  ixtisaslaşma  aparılmasını  tələb  edirdi.  Belə 

ixtisaslaşma  birinci  coğrafiyanın  ozundə  və  onun  daxili  bolgulərində  həyata  kecirildi.  İxtisaslaşmanın  ozu  isə 

muəyyən  problemin  həllinə  və  yaxud  Yer  səthinin  ayrı-ayrı  regionlarına  daha  cox  diqqət  yetirilməsinə  gorə 

aparılırdı.  İngiltərənin  coğrafiyaşunaslarının  boyuk  əksəriyyəti  fiziki  və  sosial  coğrafiyanın  umumi  və  yaxud 

regional problemləri uzrə ixtisaslaşırdılar.

 Dovrun tələbindən asılı olaraq gah umumi və gah da regional coğrafi tədqiqatlara 

ustunluk verilirdi. R.Constonun kitabının leytmotivlərindən biri də bizim elmdə nəzəri bazanın axtarışlarının gətirib «kəmiyyət 

inqilabına»  –  riyazi  coğrafiyaya,  modelləşdirməyə  cıxarması  olmuşdur.  Coğrafiyada  metodologiya  əvəzinə  riyazi  metodların 

tətbiq olunması isə getdikcə sosial coğrafiyanı rəqəmlər və metodlarla verilmiş «quru» elmlər sırasına endirirdi və muasir riyazi 

bilikləri olmayanlar artıq coğrafiya jurnallarını və əsərlərini oxuya bilmirdilər. Ona gorə də 70-ci illərdə sahə (ərazi) elmlərində 

geniş  tətbiq  olunan  «kəmiyyət  inqilabi»  usulu  kəskin  tənqid  olunmağa  başlandı.  Sosial  coğrafiya  topladığı  informasiya 

materiallarını  yeni  texnologiyanı  –  komputer  və  displeyləri  geniş  tətbiq  etməklə  oz  movqeyini  qoruyub  saxlaya  bildi.  Bu 

istiqamətdə Coğrafi İnformasiya Sistemlərinin (CİS) yaradılması mustəsna rol oynadı.  

Sosial coğrafiya elminin ictimai  movqeyi, ona  verilən muxtəlif istiqamətli sifarişlərin artması ilə bağlı olaraq 

xeyli mohkəmlənmişdir.  

Bu elmin regional planlaşdırma və tarazlı (dayanaqlı) inkişafın səmərəli təşkil olunmasında, siyasi coğrafiyanın 

əhatəli problemlərinin həllində iştirakı cox əhəmiyyətlidir.  

C.Constonun  sosial  coğrafiya  sahəsində  apardığı  geniş  tədqiqatları  tamamlamaq  məqsədilə  ingilis-amerikan  fiziki-

coğrafiya  elmində  baş  verən  axtarışları  umumiləşdirmək  məqsədilə  K.Qreqorinin  yuxarıda  adı  cəkilən  monoqrafiyası 

(«Coğrafiya  və  coğrafiyaşunaslar»),  nəşr  olunmuşdur.  Burada gostərilirdi  ki,  fiziki  coğrafiyada  hokm  surən  sadə  təsviri 

yanaşma  XX  əsrin  ortalarına  yaxın  artıq  oz  imkanlarını  tukətmişdir  və  onu  əvəz  edən  struktur  və  proseslərin  qarşılıqlı 

əlaqə  şəklində  oyrənilməsi  dovru  gəlmişdir.  Yalnız  bu  yolla  fiziki  coğrafiyada  baş  verənləri  duzgun  səhmana  salmaq 

mumkundur.  

Muəllif  fiziki  coğrafiyanın  və  onun  əsas  sahələrinin  –  geomorfologiya,  iqlimşunaslıq,  hidrologiya,  torpaq  və  bitki 

coğrafiyasının  nəzəri  platformalarının  birləşdirilməsi  tezisinin  vacibliyini  irəli  surur.  Muasir  fiziki  coğrafiyada 

geomorfologiyanın  xususilə,  tətbiqi  geomorfologiyanın  Qərbdə  aparıcı  istiqamət  olduğu  və  daha  cox  alimin  bu  sahədə 

calışdığı  gostərilir.  Elə  Qreqorinin  ozu  də  kitabında  geomorfologiya  elminin  problemlərinə  onəmli  yer  ayırır.  Fiziki 

coğrafiyanın  uc  istiqamətinin:  kəmiyyət  təhlili,  xronologiya  və  muxtəlif  proseslərin  oyrənilməsinə  ustunluk  verilir. 

Xronoloji istiqamət təbiət hadisələrinin yaşını və təbii proseslərin dinamikasının tədqiqini əhatə edir. Muəllif bu istiqamət 

uzrə Qərbdə cıxan ədəbiyyatın geniş təhlilini verir.  

Ətraf  muhitə  antropogen  təsirin  mustəqil  quvvə  kimi  oyrənilməsi  coğrafiya  elminin  hər  iki  qolunun  –  fiziki  və 

iqtisadi  coğrafiyanın  maraqlarını  yaxınlaşdırır.  Lakin  bununla  belə  həmin  məsələlərin  murəkkəbliyi  nəzərə  alınaraq 

elmlərarası tədqiqatların aparılması inkar edilmir. Gələcəkdə bu elmlərin ixtisaslaşdırılmasını dərinləşdirmədən tərəqqiyə 

nail olmaq qeyri-mumkundur. Ona gorə də praktiki həyat qabağa baxmağı, təbii proseslərin proqnozlaşdırılmasına və idarə 

olunmasına doğru irəliləməyi tələb edir.  

Kitabda daha sonra geosistem anlayışından landşafta kecidlə bağlı cətinliklərdən, təkamul nəzəriyyəsinin fiziki 

coğrafiyanın  inkişaf  yolunu  muəyyənləşdirməsindəki  rolundan,  V.M.Devisin  geomorfologiyasının  dovruluk 

konsepsiyasından danışılır.  

Relyefin dovrululuyunu oyrənmək ucun secilmiş ərazilərin unikal xususiyyətlərinin fiziki-coğrafi tədqiqatlara guclu 

təsir gostərməsi haqqında kitabda maraqlı faktlar gətirilir. Gostərilir ki, Boyuk Britaniya və ABŞ ərazilərinin geniş sahədə 

meşələr və umumiyyətlə təbii bitkilərlə kasıb olması bu olkələrin fiziki coğraflarının muxtəlif xarakterli hadisələrin birgə 

yayılması  faktına  az  diqqət  yetirmələrinə  səbəb  olmuşdur.  Bunun  əksinə  olaraq  həmin  olkələrdə  antropogen  landşaftın 

cılpaqlığı birinci novbədə geomorfoloji tədqiqatların aparılmasına əlverişli şərait yaratmışdır.  

Yerin  təbiətinin  oyrənilməsində,  universal  qanunauyğunluqların  aşkar  edilməsində,  fiziki  coğrafiya  elmində 

toplanmış  informasiyadan  birgə  istifadə  olunmasında  beynəlxalq  əmək  bolgusunun  səmərəliliyinin 

yuksəldilməsində K.Qreqorinin əsərinin boyuk əhəmiyyəti olacağına inanırıq.  

Son  illər  Turkiyə  Respublikası  ilə  əlaqələrin  genişlənməsi  coğrafi  ədəbiyyatların  mubadiləsinə  musbət  təsir 

gostərmişdir. Əldə olan belə kitablardan  Erol Tumerekin  «İqtisadi coğrafiya» (İstanbul 1994) və Həyat Doğanın 

«Turkiyənin iqtisadi coğrafiyası»dır (İstanbul 1995).  

Ozunun  fundamental  monoqrafiyasında  Erol  Tumerek  coğrafiya  elminə  aid  Qərbi  Avropa  və  Turkiyə  alimlərinin 

fikirlərini  umumiləşdirir  və  onun  muasir  həyatın  iqtisadi,  siyasi  və  sosial  problemlərin  həllində  fəal  iştirakını  gostərir. 

Onun  fikrincə,  iqtisadi  coğrafiya  «Yer  uzərində  muxtəlif  iqtisadi  malların  harada  istehsal  edilməsi  imkanlarının  olub-

olmamasını,  təcili  lazım  olduqda  haradan  tapa  biləcəyini  həll  edən  elmdir.  Qısa  desək,  iqtisadi  coğrafiya  insanın  həyat 

fəaliyyəti ilə məşğul olan elmdir».  

Həyat  Doğanayın  iri  həcmli  dərsliyində  (650  səh.)  Turkiyə  təsərrufatının  butun  sahələrinin  coğrafiyası  geniş 

şəkildə  əks  olunmuşdur.  Olkənin  kənd  və  meşə  təsərrufatı,  dağ  –  mədən  və  sənaye  sahələri,  nəqliyyat  və  s. 

Coğrafiyası cox boyuk dəqiqliklə verilmişdir. Butun coğrafi təsvirlər məzmunlu xəritələr, diaqramlar və cədvəllərlə 

muşayiət  olunur.  Son  zamanlar  dunya  coğrafiyasında  ekoloji  problemlərin  həlli  diqqət  mərkəzinə  cəkilmişdir.  Bu 

problemin  həllində  insanın  başqa  canlılarla  qarşılıqlı  munasibəti  muhum  yer  tutur.  İnsanların  bir-birilə  qarşılıqlı 

munasibətləri  də  ekologiyanın  tədqiqat  obyektinə  aiddir.  İnsanların  muxtəlif  xəstəlikləri  bir-birilərinə  yoluxdurması 

məsələləri tibbi və bioloji cəhətdən oyrənilir. Bir sıra alimlər insanlar arasındakı xarakterik ekoloji munasibətlərə movcud 

olan  istehsal,  etnik  və  milli  xususiyyətləri,  də  daxil  edirlər.  Hətta  onlar  insan  ekologiyası  məsələlərini  şəhərlərin  milli 

xususiyyətləri və həyat tərzi əlaqələndirirlər. Onlar ucun ekoloji proseslərin hansı cəmiyyətdə baş verməsinin fərqi yoxdur. 

Elə bixeviorizm də insanın rəftarının bioloji koklərini axtarır, lakin insan rəftarının sosial şəraitdən və sinfi munasibətdən 

asılılığını qəbul etmir.  

Bununla  belə  bixeviorizm  sahəsində  insan  ekologiyasına  dair  yazılmış  bir  sıra  qiymətli  əsərlərdən  istifadə  etməklə 

coğrafiyacılarımız  oz  tədqiqatlarını  xeyli  zənginləşdirə  bilərlər.  Məsələn,  yuxarıda  yaradıcılığı  ilə  tanış  olduğumuz 

U.Ayzardın rəhbərliyi altında bir qrup coğrafiyacıların hazırladıqları «Regionların inkişafı ucun ekoloji və iqtisadi analiz» 

adlı kitab 1972-ci ildə nəşr olunmuşdur. Bu əsərdə Kinqston korfəzinin ekoloji və iqtisadi əlaqələrini kompleks oyrənmək 

ucun  xeyli  hesablamalar  aparılmışdır.  Bu  məlumatlar  yeni  texniki  hesablama  vasitələri  tətbiq  edilməklə 

umumiləşdirilmişdir. Kitabda profilli xəritələrdən də geniş istifadə edilmişdir. Burada verilən bir sıra qiymətli və musbət 

nəticələr  konstruktiv  coğrafiyanın  inkişafı  ucun  də  xeyli  əhəmiyyətli  olmuşdur.  Burada  hazırlanıb  tətbiq  edilmiş  yeni 

metodlar, hesablamalar bizim ucun qiymətli numunə ola bilər.  

Bu  və  ya  digər  musbət  coğrafi  mulahizələri  hazırlamaq  və  nəzərə  almaq  ucun  dunya  coğrafiyacılarının  birgə 

elmi  əməkdaşlığından  geniş  istifadə  etmək  lazımdır.  Dunya  coğrafiyaşunaslarının  əməkdaşlığı  ilə  bu  və  ya  digər 

musbət coğrafi mulahizələri toplayıb konstruktiv coğrafiya haqqında konkret, vahid bir fikrə gəlmək olar.  

XX  əsrin  80-ci  illərindən  sonra  insan  həyatı  ucun  boyuk  əhəmiyyət  kəsb  edən  təbii  sistemlərin  kəskin  şəkildə  tənəzzulə 

uğraması,  ekoloji  cəhətdən  fəlakətli  rayonların  sayının  coxalması  bəşəriyyəti  guclu  narahat  etməyə  başladı.  Bunları  aradan 

qaldırmaq məqsədilə qlobal xarakterli yeni layihələr, proqramlar hazırlamağa başladılar. Belə proqramlardan biri Norvecin Baş 

Naziri  xanım  Brundtlandın  rəhbərliyi  altında  hazırlanan  ətraf  muhit  və  inkişafı  əhatə  edən  «Bizim  umumi  gələcəyimiz»  adlı 

proqram idi. Bu proqram bəşəriyyətin təhlukəsizliyinin təmin olunmasının  muxtəlif aspektlərini əhatə edirdi. Orada gostərilirdi 

ki,  iqtisadiyyat  insanların  tələbatını,  arzu  və  istəklərini  təmin  etməlidir.  Lakin  onun  inkişafı  planetimizin  ekoloji  imkanlarına 

uyğun gəlməlidir. Bu uyğunluğu elmi cəhətdən duzgun əks etdirən «dayanaqlı inkişaf» termini ilk dəfə olaraq həmin proqramda 

işlədilmişdir.  Umumi  halda  bu  termin  adı  altında  bəşəriyyətin  elə  inkişafı  nəzərdə  tutulur  ki,  o  həm  indiki  insan  nəsillərinin 

ehtiyaclarını odəyə bilsin və həm də gələcək nəsillərin tələbatının odənilməsini təhlukə qarşısında qoymasın.  

Tarazlı inkişaf ideyası BMT-nin 1992-ci ildə Rio-de-Janeyroda kecirilmiş ətraf muhit və inkişaf konfransında 

daha da inkişaf etdirilmişdir. Həmin ideya iqtisadi, sosial və siyasi coğrafiyanın muxtəlif sahələrində geniş istifadə 

olunur.  Məsələn,  regionların  tarazlı  inkişafı,  tarazlı  inkişaf  və  kənd  təsərrufatı,  tarazlı  inkişaf  və  olkənin 

təhlukəsizliyinin təmin olunması və s.  

Rio-de-Janeyroda  kecirilmiş  konfransda  planetimizin  qlobal  inkişaf  problemlərini  əhatə  edən  geniş  kompleks 

proqramlar qəbul olunmuşdur. Onlar beş əsas sənəddə əks olunmuşdur:  

1) ətraf muhit və inkişaf;  

2) dunya biliklərinin yaxın və uzaq perspektivlərini əhatə edən proqram;  

3) meşələrin qorunması və bərpası;  

4) bioloji muxtəliflik haqqında Konvensiya;  

5) Yerin iqliminin dəyişməsi haqqında Konvensiya.  

 

Yuxarıda  gostərilən  proqramların  hazırlanması  və  həyata  kecirilməsi  bizim  coğrafiya  elminin  XX  əsrdə 

qarşısında duran ən onəmli vəzifələrdəndir.  

Qlobal  əhəmiyyətli  həmin  proqramların  həyata  kecirilməsi  məqsədi  ilə  Qərbi  Avropa  olkələrində  90-cı  illərdən 

başlayaraq regional inkişaf və tənzimləmə istiqamətində aparılan tədqiqat işləri xeyli gucləndirilmişdir. Xususilə, Qərbi və 

Şərqi  Avropa  olkələrində  regional  inkişaf  təcrubələrinin  umumiləşdirilməsi  və  mubadiləsinə,  təsərrufatların  regional  və 

qlobal  miqyaslarda  baş  verən  transformasiyasının  təhlilinə  və  s.  aid  elmi  işlərin  sayı  artmışdır.  Bu  işlərdə  Avropa 

Planlaşdırma  Məktəbi  Assosiasiyanın  (AESOR)  xidmətləri  boyuk  olmuşdur.  Adıcəkilən  məktəb  1991-ci  ildən  Brussel 

şəhərində  fəaliyyətə  başlamışdır.  Burada  Avropa,  Amerika  və  Asiya  olkələrinin  130-dan  cox  elmi  və  tədris  ocaqları,  o 

cumlədən Bakı Dovlət Universitetinin iqtisadi və sosial coğrafiya kafedrası təmsil olunmuşdur.  

Avropa planlaşdırma məktəbinin başlıca vəzifəsi aşağıdakı problemlərin həllindən ibarətdir:  

- Urbanizasiyalaşmış ərazilərin planlaşdırılması;  

- Regional planlaşdırma; - Nəqliyyatın planlaşdırılması;  

- Komunikasiya sistemlərinin planlaşdırılması;  

- Sahil zonalarının inkişafının idarə edilməsi;  

- Kənd təsərrufatının planlaşdırılması və s.  

Ozu də bu planlaşdırma ilə sovet mərkəzləşdirilmiş inzibati-amirlik planlaşdırılması arasında boyuk  

fərqlər vardır. Muasir planlaşdırma elmi-problem mahiyyəti daşıyır konkret və dərin təhlildən kecirilmiş təklif 

və məsləhətlər hazırlanıb dovlət orqanlarına, şəhər bələdiyyələrinə, şirkətlərə və s. verilir.  

Coğrafiya elmi tarixində beynəlxalq konqres, simpozium, qurultaylar və s. rolu həmişə boyuk olmuşdur. Belə 

ali  elmi  məclislərdə  coğrafiyanın  kecmiş  inkişaf  tarixi  umumiləşdirilir  və  gələcəyin  yeni  istiqamətləri 

muəyyənləşdirilir.  

Olkəmizin  butun  coğrafiya  aləmi  ucun  əhəmiyyəti  nəzərə  alınaraq  2000-ci  il  avqustun  14-18-də  Koreya 

Respublikasının  paytaxtı  Seul  şəhərində  kecirilmiş  XXIX  Beynəlxalq  Coğrafiya  Konqresi  haqqında  məlumat 

veririk.  Konqresin  əsas  movzusu  «Həyatın  rəngarəngliyi»nə  həsr  olunmuşdur.  Gostərilən  bu  movzu  Konqresin  28 

bolməsi uzrə geniş muzakirəsi kecirilmişdir. Bunların qlobal istiqamətləri aşağıdakılardır:  

I. Qloballaşma, iqtisadi inteqrasiya və regional inkişaf;  

II. Muasir modern cəmiyyətlər; mədəniyyət, yer və məkan;  

III. İnsan cəmiyyəti ekosistemdə və təbii muhit insan sistemində;  

IV. İnformasiya axını və coğrafi muhit;  

V. Texnoloji inkişaf və coğrafiya;  

VI. Ətraf muhitin dəyişməsi və gələcək dunya;  

VII. XXI əsrdə coğrafiya təhsilinin inkişafı;  

VIII. Geologiya və geomorfologiya xarakterli təbii fəlakət hadisələrinin tədqiqi və modelləşdirilməsi;  

IX. Sahillərinin və dəniz sahillərinin rəngarəngliyinin dəyişməsi;  

X. Yeni regional coğrafiyaya yanaşma;  

XI. Qlobal iqtisadi landşaftın mozaikası;  

XII. Dunya iqtisadiyyatının qloballaşdırılması və lokallaşdırılması;  

XIII. Qlobal şəhərlər XXI əsrdə;  

XIV. Yeni qlobal siyasi qaydalar;  

XV. Elm və texnika informasiya sistemində;  

XVI. Dunyanın xəritələşdirilməsi;  

XVII. Həyat və okean rəngarəngliyi;  

XVIII. Turizm, inkişaf və ətraf muhit;  

XIX. Qidalanma və ətraf muhit;  

XX. Şəhərlərin inkişafının idarə olunması və b.;  

Konqresdə  muzakirə  olunan  movzulardan  gorunur  ki,  bizim  elmin  əvvəlki  ənənəvi  fiziki  coğrafi  və  iqtisadi 

coğrafi  bolguləri  arasında  boyuk  fərq  qoyulmur.  Əsas  diqqət  təbiət  və  onun  komponentləri  sistemləri  ilə  əhali  və 

təsərrufat sahələri sistemlərinin qarşılıqlı təmasına, inteqrasiyasına və bunların regional və qlobal miqyasda təzahur 

forma və xususiyyətlərinin tədqiq edilməsinə yonəldilir.  

Yuxarıda  gostərilən  movzu  və  istiqamətlərin  belə  motəbər  məclisdə  Beynəlxalq  Coğrafiya  Konqresində 

muzakirəsi  və  elmi-praktiki  əhəmiyyətli  qərarlar  qəbul  edilməsi  coğrafiya  elminin  boyuk  nailiyyətlərindən, 

dunyəviliyindən və zəngin tarixindən xəbər verir.  

Muasir  dovrdə  qlobal  əhəmiyyətli  elmi  tədqiqatlar  daha  cox  vusət  almaqdadır.  Bu  cəhətdən  qarşıda  ən  vacib 

ekoloji problem, olkələrin qlobal iqtisadi inteqrasiyası, beynəlxalq əmək bolgusu, dunya təbii ehtiyatların kadastrın 

tərtibi, dunya ərzaq probleminin həlli, yanacaq və enerji problemləri və s. durur ki, bunların da həll edilməsi dunya 

coğrafiyacılarının birgə səyi və əməkdaşlığı ilə mumkun  

5.2 MDB məkanında muasir coğrafiyanın inkişafının birinci mərhələsi (1918-1945-ci illər)  

Məlumdur  ki,  sovet coğrafiyasında təbii  və  sosial-iqtisadi proseslərin  oyrənilməsi  həmişə  ictimai-iqtisadi  formasiya 

ilə əlaqələndirilirdi. Hər olkənin tarixi xususiyyətləri bu formasiya baxımından nəzərə alınırdı. Bunun əksinə olaraq burjua 

coğrafiyacıları  təbii  sosial  prosesləri  tədqiq  edərkən  muxtəlif  ictimai-iqtisadi  formasiyaları  nəzərə  almırdılar.  Onlar 

istehsal  usulunun  və  istehsal  munasibətlərinin  rolunu  qəbul  etmirdilər.  Postsovet  coğrafiyasının  metodologiyası 

gostərilən muhitdə formalaşdığına gorə xeyli siyasiləşdirilmişdir.  

Birinci  Dunya  muharibəsinin  fəlakətlərindən  cıxmış  Rusiya  xeyli  zəifləmişdir.  İnqilabdan  sonra  başlayan  vətəndaş 

muharibələri,  xarici  mudaxilələr  tez-tez  baş  verən  quraqlıq,  aclıq  və  s.  isə  cətinliklərlə  qarşılanan  Rusiyanın  xalq 

təsərrufatının həddən artıq bərbad hala duşməsinə səbəb olmuşdur. Rusiyanın iqtisadiyyatını bərpa etmək ucun hərtərəfli 

inkişaf etmiş qabaqcıl maddi-texniki bazanın yaradılması tələb olunurdu. Belə bazaya elmi cəhətdən qabaqcıl və inkişaf 

etmiş olkə malik ola bilərdi. Buna gorə də coğrafiya elminin qarşısında yeni vəzifələr qoyuldu.  

Dovlətin tapşırığı ilə ilk dəfə 1918-ci ildə Rusiyada EA-nın nəzdində təbii məhsuldar quvvələrin oyrənilməsi (KEPS) 

komissiyası  tədqiqat  işlərinə  başladı.  Bu  komissiyanın  nəzdində  sənaye  coğrafiyası  şobəsi  yaradıldı.  Bu,  Elmlər 

Akademiyasının  ilk  coğrafiya  muəssisəsi  idi.  Şobəyə  gorkəmli  rus  coğrafiya  alimi  A.Hetnerin  tələbəsi  A.A.Qriqoryev 

rəhbərlik  edirdi.  Hələ  inqilabdan  əvvəl  acılmış  ali  coğrafiya  kursu  yenidən  fəaliyyətə  başladı.  Bu,  Sovet  İttifaqında 

yaranmış  ilk  ali  coğrafiya  məktəbi  oldu.  Kursun  yenidən  fəaliyyətinin  təşəbbusculəri  və  onun  ilk  rəhbərləri  A.S.Berq, 

V.N.Sukacov, Y.S.Edelşteyn idi.  

1920-ci  ildə  Rusiyanın  ilk  elektirkləşdirmə  planı  (QOELRO)  hazırlandı.  Bu  planın  həyata  kecirilməsi 

coxsahəli  boyuk  elmi-tədqiqat  işlərinin  aparılmasını  tələb  edirdi.  Bunları  həyata  kecirmək  ucun  SSRİ  EA  butun 

quvvələri, o cumlədən movcud coğrafi quvvələr də səfərbərliyə alındı.  

Sovet Rusiyasının məhsuldar quvvələrinin bərpası və inkişafı, olkənin elektrikləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq iqtisadi 

rayonlar  şəbəkəsinə  yenidən  baxmaq  lazım  gəldi.  Belə  ki,  kohnə  rayonların  sərhədləri  xeyli  dəyişmiş  və  yeni  rayon 

əmələgəlmə  prosesləri  baş  vermişdir.  Olkədə  planlaşma  işini  duzgun  təşkil  etmək  ucun  elmi  prinsiplər  əsasında  yeni 

iqtisadi rayonlaşma aparmaq tələb olunurdu. Buna gorə də olkənin iqtisadi-coğrafi quvvələri Dovlət Plan Komissiyasının 

(DPK) ətrafında cəmləşərək  yeni rayonlaşdırma işinə başladı (1918-1921). Butun olkənin və onun hər rayonunun iqlimi, 

suları,  torpağı,  bitkisi,  faydalı  qazıntıları  və  digər  təbii-iqtisadi  imkanları  oyrənilir  və  məhsuldar  quvvələrin  ərazidə 

səmərəli yerləşməsi məsələləri dərindən təhlil edilirdi.  

DPK-da  planlaşdırmanın  ilk  muhum  işi  təsərrufatın  sahə  və  ərazi  uzrə  planlaşdırılmasını  birləşdirmək  oldu. 

Komissiyanın xususi qrupu 1921-ci ildə sahələr uzrə planlaşdırma ucun olkə ərazisində 21 iqtisadi rayon muəyyənləşirdi. 

Bu  rayonlaşmanı  başda  K.M.Krjijanovski  olmaqla  bir  qrup  tanınmış  alim  aparırdı.  İ.Q.Aleksandrov,  L.L.Nikitin, 

E.Y.Şulqin, N.N.Kolosovski və b. tərtib etdikləri həmin rayonlaşdırma sxemi ilk dəfə olaraq olkə miqyasında yaradılmağı 

layihələşdirilən  ixtisaslaşmış  ərazi-istehsal  komplekslərini  əhatə  edirdi.  Rayonlaşdırma  apararkən  ərazinin  təbiəti, 

təsərrufat  xususiyyətləri  coğrafi  əmək  bolgusunun  vəziyyəti  və  s.  nəzərə  alınmışdır.  Təsadufu  deyildir  ki,  belə 

rayonlaşdırma  coğrafiya  elminin  surətlə  inkişafına,  xususilə  iqtisadi  coğrafiyanın  rolunun  xeyli  yuksəldilməsinə  səbəb 

olmuşdur.  

Beləliklə,  Sovet  hakimiyyətinin  ilk  illərindən  etibarən,  olkədə  məhsuldar  quvvələrin  inkişafı  və  səmərəli 

yerləşdirilməsi  ilə  yanaşı,  iqtisadi-təbii  rayonlaşdırma  işlərinə  də  başlanmışdır.  Bu  işlərin  aparılmasında  coğrafiya 

elminin boyuk rolu olmuşdur.  

Moskvada  D.N.Anucinin  məktəbi  fiziki  coğrafiyanın  yenidən  qurulmasında,  muxtəlif  sahələrin  inkişafında 

boyuk muvəffəqiyyətlər qazandı. Bu məktəbin fəaliyyətinə A.A.Borzov rəhbərlik edirdi. Moskva coğrafiyacılarının 

elmi  tədqiqatları  əsasən  təbii  ehtiyatların  planlı  surətdə  mənimsənilməsinə  və  məhsuldar  quvvələrin  inkişafının 

təmin edilməsinə yonəldilmişdir.  

20-ci illərin ortalarında A.A.Borzovun rəhbərliyi ilə Moskva Dovlət Universitetinin nəzdində Xususi Coğrafiya 

Tədqiqat  İnstitut  yarandı.  İnstitutun  əsas  məqsədi  olkədə  fiziki  coğrafiyanı  inkişaf  etdirmək,  təbii  coğrafi 

elementlərin  və  hadisələrin  inkişaf  prosesinin  qarşılıqlı  əlaqələrini  oyrənmək  idi.  Bu  institut  və  dəqiq  kəmiyyət 

hesablamalarını nəzərə almaq məsələlərini irəli sururdu.  

1926-cı  ildə  N.N.Baranskinin  «SSRİ-nin  coğrafiyası»  əsəri  nəşr  edildi.  İlk  dəfə  yazılan  bu  kitab  QOELRO 

planı və Dovlət Plan Komissiyasının iqtisadi rayonlaşdırmaya dair materiallarına əsaslanırdı. Ozu də bu tədris kitabı 

olmaqla yanaşı, həm də olkənin planlaşdırma işlərində də geniş istifadə olunan elmi əsər idi. Ona gorə də DPK-nin 

əməkdaşları  həmin  kitab  haqqında  musbət  rəylər  soyləmişdilər.  Az  muddət  icərisində  adıcəkilən  kitab  iqtisadi 

coğrafiya elminin nufuzunu xeyli yuksəltmiş və Rusiyada bu elmin hərtərəfli inkişaf etməsi ucun şərait yaratmışdır. 

İqtisadi coğrafiya uzrə tədqiqat işləri aparmaq ucun istehsalatda və DPK tərkibində calışan təcrubəli mutəxəssislər 

cəlb  edilirdi  (A.L.Nikitin,  N.N.Kolosovski,  V.M.Cetirkin,  V.İ.Lavrov  və  b.).  Onlar  sonralar  olkə  coğrafiyasının 

qurucuları və nəzəriyyəciləri oldular.  

1923-cu  ildən  başlayaraq  N.N.Baranski  Moskva  Universitetinə  gəlir.  Onun  A.A.Borzovla  əməkdaşlığı 

nəticəsində coğrafiya qrupu yaradılır.  

Sankt-Peterbuqda  L.S.Berqin,  S.S.Neustriyovun,  V.N.Sukacovun  və  b.  rəhbərliyi  ilə  fiziki  coğrafiya  inkişaf 

etməyə  başladı.  Lakin  iqtisadi  coğrafiyanın  yeni  qaydada  inkişafı  burada  xeyli  ləng  gedirdi.  Denin  və  statistik 

coğrafiya  məktəbinin digər numayəndələrinin ona təsiri xeyli guclu idi. Fiziki coğrafiyacıların digər təbiət elmləri 

numayəndələri ilə əməkdaşlığı onların elminin inkişafında xususi rol oynamışdır.  

Hələ  30-cu  illərdə  fiziki  coğrafiyacılar,  geoloqlar,  bioloqlar  torpaqşunaslarla  birlikdə  umumi  yerşunaslığa,  təbii 

proseslərə,  zonalara,  iqlimə  aid  qiymətli  kitablar  nəşr  etdirmişdilər.  «SSRİ-nin  coğrafi  zonaları»  (L.S.Berq)  «Mədəni 

bitkilərin və bitki ehtiyatlarının coğrafiyası» (N.İ.Vavilov) və s. kimi kitablar dunya fiziki coğrafiyasının qiymətli əsərləri 

hesab olunur. Bununla belə, fiziki və iqtisadi coğrafiyada kompleks tədqiqatlara munasibətdə movcud olan fərqlər umumi 

işə xeyli ziyan vururdu. Vahid coğrafiya ideyası uzun illər mubahisələr doğurmuşdur.  

Dovlətin 1934-cu il 16 may tarixli qərarında coğrafiyanın tədrisinin butun sahələrinə, o cumlədən bu elmin inkişafı 

məsələlərinə  də  toxunulmuşdur.  Qərarda  şərh  olunurdu  ki,  coğrafi  təhsil  fiziki  coğrafiya  ilə  iqtisadi  coğrafiyanın 

kombinasiyası  ilə  getməlidir.  Coğrafiya  dərsləri  mucərrəd,  təsviri  sadalama  deyil,  duşunulmuş  sistemlərin  təhlili, 

materialın canlı izahı və xəritələrdən geniş istifadə əsasında aparılmalıdır. Coğrafiyanın tədrisinə komək ucun «Qeoqrafiya 

v şkole» məcmuəsinin nəşri haqqında gostəriş verilmişdir. Universitetlər və pedaqoji institutlarda coğrafiya fakultələrinin 

acılması məsləhət gorulmuşdu. Ali məktəblərdə də coğrafiyanın tədrisini yaxşılaşdırmaq və coğrafi elmi-tədqiqat işlərini 

mohkəmləndirmək məqsədi ilə dovlət xususi qərar qəbul etdi.  

1934-cu ildə SSRİ EA nəzdində fiziki coğrafiya bolməsi, 1936-cı ildə isə Moskva Coğrafiya İnstitutu yarandı. 

Bəzi ali məktəblərin nəzdində elmi-tədqiqat mərkəzləri və yeni coğrafiya kafedraları acıldı. SSRİ EA-nın tərkibində 

bir  sıra  coğrafiya  mərkəzləri  yarandı.  Burada  aparılan  fiziki  və  iqtisadi  coğrafi  tədqiqatlar  nəticəsində  qiymətli 

coğrafi əsərlər meydana gəldi. SSRİ-nin boyuk dunya atlası nəşr edildi.  

Akademiyanın  coğrafiya  institutları  SSRİ-nin  təbiətini  və  təbii  sərvətlərini  oyrənmək  ucun  iri  ekspedisiyalar 

təşkil etdilər.  

Moskva  Coğrafiya  Mərkəzində  ayrı-ayrı  regionların,  iqtisadi  rayonların  və  muttəfiq  respublikaların  oyrənilməsində 

boyuk işlər gorulmuşdu. Olkənin muxtəlif rayonlarında tədqiqat bazaları və filiallar yaradıldı. Sonralar bir sıra rayonlarda 

bu  bazalar  iri  tədqiqat  institutlarına  cevrildi.  Uzaq  Şərqə,  Şərqi  Sibirə,  Azərbaycana,  Gurcustana,  Yakutiyaya,  Kola 

yarımadasına, Qazaxıstana, Orta Asiyaya xususi ekspedisiyalar gondərildi. Bu ekspedisiyaların elmi axtarışları nəticəsində 

toplanan məlumatlar sənaye, kənd təsərrufatı, nəqliyyat sahələrində quruculuq işlərinin aparılmasına xeyli komək etmişdir.  

Moskva və Sankt-Peterburq coğrafi mərkəzləri butun olkə ucun coğrafiya mutəxəssisləri hazırlayırdılar.  

İkinci  Dunya  muharibəsi  ərəfəsində  olkədə  artıq  guclu  coğrafiya  elmi  yaranmışdı.  Gurcustan,  Azərbaycan, 

Turkmənistan  kimi  respublikalarda,  Sibir  və  Uzaq  Şərq  rayonlarında  coğrafiya  institutları  acıldı.  Moskva,  Sankt-

Peterburq, Kiyev, Lvov, Kazan, Bakı, Xarkov, Yerevan, Tbilisi, Riqa və s. universitetlərin nəzdindəki coğrafi tədris 

və tədqiqat mərkəzlərində yuzlərlə gorkəmli alim calışmağa başladı.  

Boyuk  Vətən  muharibəsi  dovrundə  B.B.Polınov,  K.K.Markov  hərbi  coğrafiyanın  yeni  elmi  əsaslarını 

yaratdılar. N.N.Zubov, İ.D.Papanin, L.Y.Zimin və b. hərbi dəniz coğrafiyası problemlərini işlədilər.  

Sovet coğrafiyacıları muxtəlif muharibə meydanlarının coğrafi xususiyyətlərini oyrənmək işində bir sıra əsərlər 

yaratdılar. Muharibə dovrundə qərb rayonlarından şərq rayonlarına sənaye muəssisələrinin və əhalinin kocurulməsi 

və  arxa  cəbhədə  mohkəm  iqtisadi  bazanın  yaradılması  ucun  coğrafiyacıların  irəli  surdukləri  qiymətli  təkliflər 

olkənin mudafiə işinə xeyli komək etdi.  

Atlantik okeanından Sakit okeana gedən Şimal dəniz yolunun axtarışına Avropa və həm də Rusiya tədqiqatcıları və 

səyyahları  boyuk  diqqət  yetirdilər.  Murmanskdan  başlayaraq  Şimal  Buzlu  okeanı  və  Berinq  boğazından  kecərək 

Vladivostokadək  uzanan  bu  yol  Avropadan  Asiyaya,  Hind  okeanından  gedən  yolu  iki  dəfə  qısaldıldı.  Tarixin  muxtəlif 

dovrlərində  bu  yolun  oyrənilməsi  və  kəşfində  rus  alim  və  səyyahları  –  M.V.Lomonosov,  Vitus  Berinq,  Sibiryakov, 

O.Şmidt  və  b.  boyuk  səy  gostərmişlər.  Lakin  Şimal  yolu  cox  cətin  yol  idi,  qalın  buzlarla  ortulmuşdur  və  yalnız  guclu 

buzqıran gəmilər icad olunduqdan sonra onun intensiv mənimsənilməsinə başlamaq mumkun olmuşdur.  

1913-1914-cu  illərdə  B.A.Vilinskinin  rəhbərliyi  altında  buzqıran  gəmilərin  koməyi  ilə  təşkil  olunan  rus 

ekspedisiyası Celyuskin burnundan şimalda yerləşən Şimal Torpağı arxipelaqını kəşf etdi.  

Sərt  təbiətli  Şimal  yolunun  intensiv  mənimsənilməsinə  guclu  atom  buzqıran  gəmilərin  koməyi  ilə  1960-cı 

illərdən sonra başlanmışdır. Lakin gəmilərin bu yolla hərəkəti cox vaxt və vəsait tələb etdiyinə gorə Avropa-Asiya 

yuk  daşınmasında  onun  istifadəsi  genişlənə  bilmədi.

  Sovetlərin  dovrundə  Arktikada  buz  ustundə  uzən  coxlu  stansiyalar 

təşkil olunurdu. Hərbi məlumatlar əldə etmək, yeni şimal texnikasını sınaqdan kecirməklə yanaşı, belə stansiyalarda Arktikanın 

havası,  buzların  qalınlığı  və  hərəkət  istiqamətləri,  okeanın  dibi,  axınlar  və  s.  haqqında  elmi  muşahidələr  aparılırdı.  İlk  belə 

stansiyalardan  (Şimal  Qutbu  №  I)  biri  1937-ci  ildə  İ.D.Papanin  (1894-1986)  rəhbərliyi  altında  təşkil  olunmuşdur.  Bu 

ekspedisiyaya umumi rəhbərliyi akad. O.Y.Şmidt (1891-1956) həyata kecirirdi. Bu ekspedisiya tarixdə ilk dəfə olaraq təyyarələr 

vasitəsi  ilə  bilavasitə  şimal  qutbunun  ustunə  endirildi  və  hərəkət  edən  buzlar  uzərində  stansiya  quraraq  muxtəlif  xarakterli 

muşahidələr aparmağa başladı. Papanincilər adı ilə tarixə duşən bu stansiyanın iştirakcıları  uzun muddət  buzlar uzərində qalıb 

muşahidələr aparmış, cətinliklərlə qarşılaşmışlar və nəhayət buzqıran gəmilərin koməyi ilə materikə cıxarılmışlar. Bundan sonra 

Arktikada bir cox uzən stansiyalar yaradılıb. Bu stansiyalar Boyuk Şimal yolunun (Arxangelsk – Berinq boğazı) acılmasında və 

fəaliyyətində yardımcı olmuşlar.  

Yalnız  1977-ci  ildə  «Arktika»  adlı  sovet  atom  buzqıran  gəmisi  tarixdə  ilk  dəfə  buzların  ustu  ilə  uzərək  duz 

Şimal qutbunə gəlib cıxmışdı.  

Artıq bizim əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq dunyanın aparıcı olkələrinin – ABŞ, Boyuk Britaniya, Fransa, 

SSRİ  və  b.  Antarktida  materikində  elmi  –  tədqiqat  ekspedisiyaları  fəaliyyətə  başlayırlar.  Sonralar  Beynəlxalq 

Geofizika  (1957-1958)  ilinin  başlanğıcı  ilə  əlaqədar  olaraq  aparılan  tədqiqat  işləri  daha  da  genişləndirildi.  Burada 

kecmiş  Sovet  İttifaqının  Mirnıy,  Pionersk  və  b.  stansiyaları  fəaliyyətə  başladılar.  Gostərilən  sovet  və  xarici  olkə 

stansiyaları dunya  iqlimi və  şirin su ehtiyatının  «anbarı»  hesab olunan Antarktidanın elmi cəhətdən oyrənilməsini 

xeyli dərinləşdirdi. Burada tədqiqat aparan 12 olkə arasında əldə olunan razılığa əsasən Antarktida hərbi xarakterli 

hər  hansı  bir  tədbirin  həyata  kecirilməsi  qadağan  olunur,  butun  olkələr  materik  haqqında  topladıqları  məlumatları 

bir-birilə mubadilə edirlər.