AZƏrbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
7-ci cədvəl Ġllər Ġdxal Ġxrac Cəmi manat qəpik manat qəpik manat qəpik 1737 176.017 51 164.944 54 340.962 05 1738 97.489 38 1/2 347.408 39 445.597 77 1/2 1739 274.086 46 293.907 20 567. 993 666 1740 275.173 68 309.480 25 584.653 93 1741 244.684 10 1/8 424.283 16 668. 967 26 1/2 1742 101.817 78 1/2 521.322 25 623.140 3 1/4 1743 551.913 89 1/2 674.153 2 1 226.066 91 1/2 1744 708.736 53 2/4 861.665 7 157.098 60 2/4 Cəmi 2.429.913 35 1/8 3.598.163 88 6.028.077 93 1/8 Bəzi müəlliflərin verdikləri məlumata görə həmin dövrdə Xəzər dənizi vasitəsi ilə Rusiyaya 3.000 puddan artıq xam ipək gətirilirdi 332 . Çox güman ki, bu ipəyin əksəriyyətini Şamaxı, Gəncə və Gilan ipəyi təşkil edirmiş. Çünki həmin dövrdə Həştərxana Orta Asiyadan çox cüzi miqdarda xam ipək ixrac edilirdi 333 . Azərbaycandan ixrac edilən xammallar arasında mis və xüsusilə gönə Rusiyada böyük tələbat var idi. Cədvəllərdən göründüyü kimi, təkcə 1735-ci ildə 331 Y. N. Kuşyeva. Göstərilən əsəri, səh. 69. 332 П. Любомиров. Шелкоткацкая промышленность в России всередине XVIII в., «Ученые записки Саратовского Гос. Университета», т. XV, 1927, səһ. 136—137. 333 Н. Озерецковский. Описание Коли и Астрахани, СПб, 1804, səһ. 129; Yenə оrаdа; Нечто об Астрахани (из старинных записок), журнал департамента народного просвещения, № IV, 1823, səһ. 337; П. Любомиров. Ткацкая промышленность в Астрахани в XVIII в. н первой половине XIX в., Астрахань, 1926, səһ. 7. 75 Azərbaycandan Həştərxana bir neçə pud mis ixrac edilmişdi. Bu təsadüfi bir hal deyildir. 1732-ci ilə aid olan arxiv sənədində həmin ildə Moskva taciri Yakov Vasilyevin dəniz vasitəsi ilə Həştərxana, hətta 40 pud mis gətirməsi haqqında məlumat vardır 334 . XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycandan bir neçə pud misin ixrac edilməsi haqqında məlumat təzə və çox maraqlı faktdır. Çünki Rusiyanın Şərq ölkələri ilə apardığı ticarətin tədqiqatına bir neçə elmi məqalələr həsr edən prof. P. Lyubomirov yazır ki, Şərq ölkələrindən Rusiyaya mis yalnız hazır məmulat şəklində ixrac edilirdi 335 . Lakin yuxarıdakı faktlar prof. Lyubomirovun müddəasını rədd edir. Məlumdur ki, Azərbaycanda mis əsasən Gədəbəydə istehsal edilirdi. Deməli, buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Gədəbəy misi yerli sənətkarların tələbini ödəməklə bərabər, həmçinin bəzi hallarda ixrac da edilirmiş. XVIII əsrin birinci yarısında cənub-şərq ölkələrindən gətirilib, Moskva bazarında satılan dəriyə olan tələbat haqqında bəhs edərkən sovet tarixçisi Y. H. Kuşyeva yazır ki, Moskvada gətirilmə qoyun dərisi ilə heç də Sibir xəzlərindən az maraqlanmırdılar 336 . Arxiv sənədlərindən məlum olduğu kimi, təkcə 1735-ci ilin noyabrında şamaxılı tacir Əli Əliyev Həştərxana 131 manat 40 qəpiklik 220 ədəd «Şirvan qoyunu dərisi» aparmışdı 337 . Yuxarıda verilən cədvəllər, göründüyü kimi, XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycandan ixrac edilən malların hamısını əhatə etməmişdir. Bir çox mənbələrin verdiyi məlumata görə, həmin dövrdə Azərbaycandan neft, quru meyvə, şərab, quru balıq və b. mallar da ixrac edilirdi. Azərbaycandan Rusiyaya gətirilən malların əksəriyyəti, xüsusilə xammallar başqa Şərq ölkələrindən gətirilən mallar kimi, əsasən Rusiyanın sənaye mərkəzlərinə daşınırdı. Rusiyanın sənaye mərkəzləri arasında Moskva ön sırada dururdu. Buna görə də təsadüfi deyildir ki, 1730-1740-cı illərdə Həştərxana gətirilən Şərq mallarının 1/3 hissəsi Moskva şəhərinə daşınırdı. Həştərxan vasitəsi ilə Moskvaya aparılan Şərq, o cümlədən Azərbaycan malları üçün Moskva bazarında xüsusi «Həştərxan» və «Pambıq» cərgələri ayrılmışdı 338 . Birinci cərgədə Həştərxan vasitəsi ilə cənubdan gətirilən hər cür mallar, ikinci cərgədə isə pambıq və pambıq parçalar satılırdı. Bəs Rusiyadan Azərbaycan və İrana nə kimi mallar ixrac edilirdi? Rus qoşunları Xəzər boyu əyalətləri tutana qədər Həştərxandan cənuba, demək olar ki, ərzaq mallarının aparılması büsbütün qadağan edilmişdi 339 . Lakin 334 QAAO, fond 394, iş 283 (1732), vərəq 1. 335 П. Любомиров. Проект таможенного тарифа для Астрахани 1757 года (Этюд истории восточной торговли), журн. «Наш край, Астрахань, № 2, 1927, səһ. 67. 336 Y. N. Kuşyeva. Göstərilən əsəri, səh. 69. 337 QAAO, fond 1, iş 539 (1735), vərəq 55. 338 Y. N. Kuşyeva. Göstərilən əsəri, səh. 69. 339 QAAO, fond 681, siyahı I (1752), iş 4, vərəq 7; A. Юхт. Восточная торговля России в 30—40-х годах XVIII в. и роль в ней армянских купцов, «Изв. АН Арм. ССР», № 8, 1956. 76 rus qoşunları Xəzər boyu əyalətləri tutduqdan sonra ərzaq mallarına olan məhdudluq aradan götürüldü və Azərbaycana hazır mallarla yanaşı, ərzaq malları da axışıb gəldi. Amma bu hal çox davam etmədi. Rus qoşunları Azərbaycan ərazisini tərk edib getdikdən sonra Rusiya hökuməti ərzaq mallarının ixracını tamamilə qadağan etmədisə də, ticarətin bu sahəsini xeyli məhdudlaşdırdı. Xəzər vasitəsi ilə cənuba ərzaq malları aparmaq istəyən tacir belə hallarda hökumətdən xüsusi icazə almalı idi. İxrac edilən digər malların vəziyyəti necə idi? Burada bir məsələyə xüsusi diqqət vermək lazımdır. Məlum olduğu kimi, Rusiyanın inkişaf etməkdə olan sənayesinin xammala böyük ehtiyacı var idi. Belə olduqda, şübhəsiz, hökumət xammalın ixracına qəti surətdə yol verməzdi. Rusiyadan xaricə hazır sənaye mallarının ixrac edilməsinə isə hökumət etiraz etmirdi. Buna misal olaraq dəri aşlama sənayesini göstərmək olar. Rusiyada sənayenin başqa sahələri kimi, dəri aşlama sənayesinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Odur ki, 30-40-cı illərdə hökümət aşlanmış dərinin ixracına icazə verdiyi halda, xam dərinin xarici ölkələrə, xüsusilə Şərq ölkələrinə, o cümlədən Azərbaycana aparılmasını tamamilə qadağan etmişdi. Rusiyanın xam dərinin xarici ölkə bazarına ixracını qadağan etməsi ölkə daxilində dəri aşlama sənayesini inkişaf etdirmək və xarici bazara xammal əvəzinə, hazır mallar aparmaq məqsədini güdürdü. Lakin buna baxmayaraq, bəzi hallarda ayrı-ayrı tacirlər Həştərxandan xaricə xam dəri və gön aparmağa müvəffəq olurdular. Məsələn, 1735-ci ilə aid olan sənədlərin birində rus gəmi sahiblərindən birinin Həştərxan qubernatoruna verdiyi məlumatından aydın olur ki, onun gəmisində «şamaxılı tatar müsəlman Əhməd» Gilan və Mazandarana on tay xam dəri, 150 dənə aşlanmış dəri, on beş tuluq yağ və s. aparır 340 . Çox güman ki, şamaxılı tacir Əhməd Həştərxandan apardığı xam dəri üçün yalnız qızıl pul verdiyi üçün ona bu qədər xam dəri ixrac etməyə icazə verilmişdi. Çünki 1745-ci ildə də Həştərxandan dəri ixrac edilmişdir. Həmin ildə hökumət Həştərxan taciri Kubyakova Xəzər dənizi ilə Xəzər əyalətlərinə və İrana başqa ticarət malları ilə yanaşı, 10.000 manatlıq qaramal və at dərisi aparmağa icazə vermişdi. Bunun müqabilində Kubyakov qazandığı pulun əvəzində xəzinəyə yalnız qızıl və qızıl pul təhvil verməli idi. Kubyakov getdiyi səfərdən 1754-cü ildə qayıtmış və xəzinəyə 35 funta yaxın qızıl təhvil vermişdir 341 . Rusiyadan Azərbaycan və İrana daha bir sıra malların ixracı qadağan edilmişdi. C. Eltonun fəaliyyəti nəticəsində 342 ingilislərin Xəzər dənizində fəallığı artdıqdan sonra rus dövləti Xəzər boyu əyalətlərinə taxta, qatran, yelkənlik material, lövbər və s. mallar aparılmasını qadağan etmişdi. 340 QAAO, fond 394, iş 544, vərəq 4. 341 QAAO, fond 394, iş 1176 (1745-1754), vərəq 1. 342 Bu barədə IV fəsildə müfəssəl bəhs ediləcəkdir. 77 Başqa ölkələrdə olduğu kimi, Rusiyada da xaricdən gətirilən mallardan müəyyən məbləğdə gömrük alınırdı. Lakin XVIII əsrin birinci yarısında gömrükalma siyasətində Rusiyanın Şərq ölkələri ilə Qərbi Avropa ölkələri arasında apardığı ticarətdə müəyyən fərq var idi. Qərb ölkələri ilə ticarəto gəldikdə, artıq I Pyotrun hakimiyyəti illərində hər bir ölkə ilə ixrac və idxal edilən mallardan alınan gömrük üçün xüsusi qiymət cədvəli tərtib olunmuşdu. Həmin qiymət cədvəllərində mallardan alınan gömrüyün miqdarı müəyyən edilmişdi. Bunun sayəsində hökumət ticarətdən əldə etdiyi qazancı nəzərə alaraq özünə daha mənfəətli olan (ixrac və idxal etdiyi) malların say və miqdarını bu və ya digər tərəfə çoxaldır və azaldırdı. Həmin qaydanın əksinə olaraq, Rusiyanın Şərq ölkələri ilə ticarəti XVIII əsrin ortalarına kimi hələ də Pyotrdan əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi aparılırdı 343 . Şərq ölkələrinə ixrac və əksinə, həmin ölkələrdən idxal edilən mallardan adətən eyni miqdarda gömrük alınırdı — 1 manat 5 qəpik 344 . Bu, misal gətirilən cədvəllərdən də aydın görünür. Doğrudur, həmin cədvəllər 1735-ci ilə aiddir. Lakin sonrakı dövrlərə aid olan sənədlərdə də külli miqdarda eyni faktlara təsadüf edilir 345 . Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyada sənayenin ehtiyacı olduğu xammallardan heç bir gömrük alınmırdı. Bu siyasətlə rus höküməti ehtiyacı olduğu xammalın miqdarını artırmaq və başqa yerlərdən gələn tacirləri şirnikdirmək məqsədini güdürdü. Gömrüksüz satış birinci növbədə xam ipəyə aid idi. 1725-ci ilin qərarına əsasən Rusiyaya gətirilib, Moskva və Peterburqda satılan xam ipəkdən gömrük alınmamalı idi 346 . Amma, əgər xam ipək Rusiyanın şəhərlərində satılmaq üçün deyil, xarici bazara aparmaq üçün gətirilmişdisə, o zaman ipəkdən artıqlaması ilə gömrük alınırdı 347 . Belə hallarda gömrük haqqı pul və yaxud da mal halında toplanılırdı 348 . 1725-ci il noyabrın 6-da Matyuşkinin Həştərxandan verdiyi məlumatda deyilirdi ki, təkcə iyul ayının 8-dən avqustun 1-nə kimi Həştərxanda 5.982 manat 5 qəpik, həmçinin 276 bağlama və 248 batman 10 funt ipək və 62 ədəd darayi gömrük alınmışdır 349 . Belə ipəkdən Rusiyanın digər şəhərlərində də gömrük alınırdı 350 . Belə ki, başqa şəhərlərdə toplanılan gömrüyün miqdarı ilk dəfə verilən gömrüyün miqdarından qat-qat artıq olurdu 351 . İpəkdən başqa, Həştərxana 343 П. Любомиров. Проект таможенного тарифа для Астрахани 1757 года (Этюд истории восточной торговли), səh. 61. 344 Yenə orada. 345 QAAO, fond 394, iş 708, 709 (1739). 346 QAAO, fond 394, iş 1043 (1725). 347 П. Любомиров. Проект таможенного тарифа для Астрахани 1757 года (Этюд истории восточной торговли), səh. 62. 348 АВПР, ф. Сношения России с Персией, 77/1, iş 5 (1725), vərəq 357. 349 Yenə orada. 350 П. Любомиров. Проект таможенного тарифа для Астрахани 1757 года (Этюд истории восточной торговли), səh. 62. 351 QAAO, fond 394, iş 1043, vərəq 1. 78 gətirilən digər mallardan, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, malın dəyərinin 5 faizə qədəri, yəni hər manata 5 qəpik gömrük alınırdı. Əgər mal Həştərxanda deyil, başqa şəhərlərdə satılmaq üçün aparılsaydı, o zaman gəlmə tacir öz malını yalnız topdansatış şəklində satmalı idi 352 . Xam ipəyin satışına edilən güzəşt ipək məmulatına edilmirdi. Rənglənmiş, işlənmiş və sap halına salınmış ipəkdən, qoyulmuş qayda üzrə gömrük alınırdı. Nazik və zərif sap halında əyrilmiş və Rusiya toxuculuq fabriklərində işə gedə bilən yun və pambıq saplardan isə gömrük alınmırdı 353 . Rusiyada yalnız xam ipək satışına deyil, eyni zamanda burada hazırlanmayan və yaxud cüzi miqdarda hazırlanan gətirilmə mallara da güzəşt edilirdi. Belə hallarda gömrük yalnız limanda malın dəyərinin 3 faizi qədər alınırdı 354 . Rusiyada neft idxalına da güzəştə gedilirdi. Doğrudur, neftdən də 5 faiz gömrük alınırdı. Lakin onu Rusiyada baha qiymətə alırdılar, ağ neftin pudu 2 manata, qara neftin pudu isə 50 qəpiyə satılırdı. Bununla yerli hökumət Rusiyada istehsal edilməyən neft üçün əlverişli bazar yaratmaq məqsədini güdürdü 355 . Xəzər vasitəsi ilə İran və Azərbaycandan Həştərxana gətirilən mallardan gömrük alınması haqqında rəsmi qanunun olmasına baxmayaraq, bəzi hallarda Həştərxan gömrükxanasının işçiləri mövcud qayda-qanunu pozaraq gömrük pulunun miqdarını çoxaldırdılar. Bu eyni zamanda Rusiya ilə İran arasında 1732-ci və eləcə də 1735-ci illərdə bağlanılmış sülh müqaviləsinin bəzi müddəalarına zidd idi. 1736-cı ildə Nadir şah tərəfindən Peterburqa göndərilən səfir Mirzə Məhəmməd Kafi Şamaxıdan keçərkən Həştərxandan qayıtmış Şamaxı tacirləri ona müraciət edərək bildirmişlər ki, Həştərxan gömrükxanasında onlardan artıqlaması ilə xərc və gömrük alınmışdır. Mirzə Məhəmməd Kafi Həştərxanda olarkən knyaz Qolitsinlə görüşmuş və rus - İran müqavilələrinə əsaslanaraq bildirmişdir ki, Şamaxı tacirlərinin dediyinə görə, Həştərxan gömrükxanasında onlardan artıqlaması ilə alınan gömrükdən əlavə, keşikçi haqqı da alınır, onlara Rusiyanın daxili şəhərlərinə getmək üçün pasport verilməsi işi xeyli yubadılır və s. 356 . Şübhəsiz, Azərbaycan tacirləri tərəfindən edilən şikayətə Peterburqda laqeyd baxa bilməzdilər. Odur ki, xüsusi qərarla Həştərxan qubarnatoruna bildirilmişdi ki, bundan sonra «İran» tacirlərindən gömrük alınması qaydaya salınsın və onlardan əlavə xərc və rüşvət alınmasın, onlara yersiz əziyyət və zərər verilməsin. Belə ki, bu barədə bir daha şikayət eşidilməsin 357 . Rusiyanın Azərbaycanla ticarət 352 П. Любомиров. Проект таможенного тарифа для Астрахани 1757 года (Этюд истории восточной торговли), səh. 62. 353 Yenə orada, səh. 71. 354 PSZRİ, t. 12, № 9424, səh. 727. 355 П. Любомиров. Проект таможенного тарифа для Астрахани 1757 года (Этюд истории восточной торговли), səh. 71. 356 QAAO, fond 394, iş 581, vərəq 7. 357 Yenə orada. 79 münasibətlərinə nə qədər əhəmiyyət verməsini ondan müəyyən etmək olar ki, Peterburqdan Həştərxana göndərilən əmrdə ciddi surətdə bildirilmişdi ki, gömrükxana işçiləri Şirvan tacirlərini nahaqdan incitsələr, rüşvət alsalar və onlara pasport verilməsini yubatsalar bu işdə müqəssir tutulan şəxs ölümlə cəzalandırılacaqdır 358 . Eyni zamanda Peterburqdan Qolitsinə tapşırılmışdı ki, o, gömrükxana işçilərindən qoyulan gömrükdən əlavə artıq xərc və rüşvət almayacaqları barədə onlardan yazılı vəd alsın 359 . Bəzi arxiv sənədlərindən görünür ki, gömrükxana işçiləri qoyulal qayda- qanuna o qədər də riayət etmirdilər. Buna görə də tacirlər bir çox fırıldaqlara əl atmalı olurdular. 1732 və 1735-ci illər müqaviləsinə əsasən şahın malları Həştərxanda heç bir gömrük verilmədən satılmalı idi 360 . Bəzi tacirlər müqavilələrin həmin bəndindən istifadə edib saxta sənədlər düzəldərək özlərini «şahın taciri» kimi qələmə verir, gömruk vermədən mallarını Rusiya bazarlarında satırdılar. Belə tacirlər müəyyən vaxtdan sonra ifşa olunub cəzalandırılırdılar 361 . Hər halda belə bir faktın mövcud olması Həştərxanda gəlmə tacirlərin sıxışdırılması demək idi. Azərbaycan və eləcə də İran tacirlərinin Xəzər dənizi ilə ticarət etmələrinə maneçilik törədən amillərdən biri də həmin tacirlərin uzaq məsafələri qət edə bilən gəmilərinin olmaması idi. Həştərxandakı gəmilərin kapitanları isə bundan sui istifadə edərok yol xərcini bahalaşdırır və onlara rüşvət və ya artıq pul verməyən tacirlərə öz mallarını gəmilərə yükləməyə icazə vermirdilər. Yuxarıda adını çəkdiyimiz səfir Mirzə Məhəmməd Kafi Həştərxanda ikən belə halların şahidi olmuş və Peterburqda hökumət başçıları ilə görüşərkən yazılı surətdə bildirmişdi ki, İran tacirləri Həçtərxandan dəniz vasitəsi ilə qayıtmaq istədikdə kapitanlar gəmilərin özlərinə lazım olduğunu bəhanə gətirirlər. Lakin tacirlərin dəfələrlə etdikləri xahişdən və onlardan külli miqdarda pul aldıqdan sonra onlara yalnız şəxsi gəmilərə minməyə icazə verilir. Rus hökuməti bu özbaşınalığın qarşısını almaq üçün xüsusi qərar qəbul etdi. Bu münasibətlə Həştərxana göndərilən əmrdə müqəssirlərin ağır cərimə olunacaqları bildirildi 362 . Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, bəhs edilən illərdə Rusiyanın özünün Xəzər dənizində kifayət qədər gəmisi yox idi. Təkcə bunu göstərmək kifayətdir ki, XVIII əsrin 40-cı illərində Rusiya dövlətinin Xəzər dənizi vasitəsi ilə ticarət malları və sərnişinləri daşıyan otuzdan bir qədər artıq gəmisi var idi 363 . Gəmilərin yükgötürmə qabiliyyəti üç tondan beş tona çatırdı 364 . 358 Yenə orada. 359 Yenə orada. 360 Yenə orada, iş 708, vərəq 126. 361 Yenə orada, vərəq 130. 362 QAAO, fond 394, iş 10, vərəq 20-21. 363 QAAO, fond 394, iş 1118 (1746), vərəq 312-313. 364 QAAO, fond 394, iş 1450 (1749), vərəq 126. 80 Rus ticarət gəmiləri Xəzər dənizində başlıca olaraq Dərbənd, Bakı, Lənkəran, Ənzəli və Astrabad limanlarına yan alırdı. Lakin bu limanlar arasında Bakı hər cəhətdən üstün idi. Bütün rus dənizçiləri Bakını Xəzər dəiizində ən yaxşı gəmi dayanacağı kimi qələmə verirdilər. 1745-ci ildə Həştərxan limanının rəisi leytenant Qornyakov Həştərxan qubernatoru V. N. Tatişşeva bildirmişdir ki, «...bütün Xəzər dənizində qumlu sahillərin müqabilində Bakıdan başqa, gəmilərin təhlükəsiz dayanmaları üçün yer yoxdur, çünki burada şəhərin lap yaxınlığına gəlmək və qışlamaq mümkündür, ticarət gəmiləri burada rahat alver edə bilər, bu yerdə heç bir tufandan ehtiyat etmək lazım gəlməyəcək» 365 . 1740-cı ildə İranla daha yaxından ticarət aparan rus tacirləri Ənzəli limanının qumla dolduğuna görə gəmilərin sahilə yaxınlaşa bilməməsi barədə şikayət etdilər 366 . 1745-ci ildə Həştərxanda Şərq ölkələri ilə ticarət etmək üçün əsas limanı, «rus qoşunlarının İrana gəlməzdən əvvəl», rus gəmilərinin həmişə yan aldıqları Lənkəranda inşa etmək qərara alındı 367 . Lakin bu qərarın həyata keçirilməsi haqqında hələlik arxiv sənədlərində məlumat əldə edilməmişdir. Hər halda rus çinovniklərinin İran da daxil olmaqla, Şərq ölkələri ilə ticarət aparmaqda əsas liman kimi Bakı və yaxud Lənkəranı seçmələri Azərbaycan şəhərlərinin rus-şərq ticarətindəki əhəmiyyətini bir daha göstərir. Rus tacirlərinin Azərbaycanda və Azərbaycan tacirlərinin tez-tez Rusiyada olmaları yalnız iqtisadi xaraktermi daşıyırdı? Bu suala da arxiv sənədləri cavab verir. Rusiyanın Azərbaycanla əlaqəsi eyni zamanda hər iki ölkənin xalqlarını yaxınlaşdırmış və bir-biri ilə daha yaxından tanış olmaq üçün şərait yaratmışdır. Təsadüfi deyildir ki, öz ailələri ilə Rusiyaya uzun müddətə ticarət etmək üçün gələn azərbaycanlı tacirlərin bir çoxu İran qoşunlarının qanlı hücumlarına məruz qalan Azərbaycana qayıtmaqdan imtina edərək, Rusiyanın təbəəliyinə keçməyi daha üstün tuturdular. Bu barədə Həştərxan Dövlət Vilayət arxivində maraqlı bir sənəd mövcuddur. 1744-cü ildə Həştərxandakı «Gilan» karvansarasının sahiblərindən olan Mustafa Nadir Məmmədov və İmamquliyev rus dövlət başçılarına müraciət edərək karvansarada öz ailə və qohumları ilə yaşayıb, ticarətlə məşğul olan və ya muzdurluq edən bir neçə azərbaycanlının Rusiya təbəəliyinə keçmək istədikləri haqqında məlumat vermişlər. Aşağıda həmin şəxslərin siyahısı verilir (8 və 9-cu cədvəllər). Nəzərdən keçirilən arxiv sənədində həmin şəxslərin rus təbəəliyinə qəbul olunmaları haqqında məlumata təsadüf edilmir. Lakin digər bir rəsmi sənəd həmin 365 QAAO, fond 394, iş 1078 (1745); müqayisə et: Донесение капитана Рентеля адмиралу Апраксину, 1710 г. «Материалы для истории русского флота», ч. IV. səһ. 289; Донесение капитана Вердена Петру I, 1719, yenə orada, səh. 286-287; F. Soymonov. Göstərilan əsəri, səh 2. 366 QAAO, fond 394, iş 1046 (1745), vərəq 8. 367 Yenə orada, 1078 (1745), vərəq. 8. 81 azərbaycanlıların rus təbəəliyinə qəbul olunmaları haqqında məlumat verir. Doğrudur, bu sənəddə bəhs edilən dövrə aid olan başqa sənədlərdə olduğu kimi «azərbaycanlı» sözü yazılmışdır. Lakin yuxarıda qeyd edildiyi kimi «Gilan» karvansarasında əsil iranlılarla yanaşı, «Şamaxı, Dərbənd, Təbriz tatarları», «iranlı» kimi qələmə verilən azərbaycanlılar da yaşayırdılar. Ölkəni idarə edən senat azərbaycanlıların və Şərq ölkələrindən gələn digər tacirlərin rus təbəəliyinə qəbul olunmaları haqqında 1744-cü il aprelin 13-də aşaqıdakı məzmunda qərar qəbul etmişdir: 1. «İrandan gəlmiş» tacirlər Rusiya təbəəliyini qəbul etmək istəsələr onları nəzakətlə, müvəqqəti olaraq təbəəliyə qəbul etməli, lakin bu barədə heç bir məlumat dərc etməməli. 2. Müvəqqəti olaraq rus təbəəliyinə qəbul olunmuş «iranlılardan» bələdiyyə idarəsinin qanunu üzrə hamıdan alınan qədər vergi alınsın; 3. həmin tacirlərdən Rusiyada yaşamaq istəməyib geri dönmək istəyənlərə icazə verilsin; 4. Lazım gəldikdə onlar öz adət və qanunları ilə mühakimə edilsinlər; 5. Onlara dini ayinlərin icrasında maneçilik törədilməsin və müsəlmanlar xaç vurmağa məcbur edilmsinlər; 6. Onlar heç bir icbari işə cəlb edilməsinlər; 7. Karvansarada yaşamaq istəməyənlərə şəhərdə yaşamağa icazə verilsin; 8. Onlara milliyyətlərinə görə şəhərdə yer ayrılsın; 9. Əgər onların biri Həştərxanda toxuculuq fabriki və yaxud manufakturası açmaq istəsə, Manufaktura kollegiyasının razılığı ilə icazə verilsin 368 . Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|