15. Tsiklik birləşmələrin fiziki v ə ə rin fiziki v



Yüklə 0,68 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/7
tarix28.04.2017
ölçüsü0,68 Mb.
#15802
1   2   3   4   5   6   7

 

25. kiatomlu fenollar xassələri və tətbiq sahələri 

 

 

 

 

 

26.Doymuş aldehid və ketonlar, təsnifatı, quruluş

                                   və adlanması 

 

Doymuş aldehid və ketonların ümumi formulu C

n

H

2n



O – dur. Doymuş aldehidlər üçün  

                     O 



                  // 

C

n



H

2n+1


C         (n≥0) formulundan da istifadə olunur. 



 

                    H 

 

Aldehidlərin  trivial  adları,  oksidləşdikdə  çevrildikləri  müvafiq  turşuların  adlarından 



götürülür. 

 

Aldehidləri Beynəlxalq nomenklatura ilə adlandırmaq üçün: 



 

1) molekulda aldehid qrupunun daxil olduğu ən uzun karbon 

 

  

   O 



                                 // 

 zənciri seçilir və  ─C    qrupundakı karbon atomundan başlayaraq 



 

 

  



  H 

 nömrələnir; 

2) radikalın birləşdiyi karbon  atomunun nömrəsi və əvəzedicinin adı göstərilir; 

3) əsas zəncirdəki karbon atomlarının sayına uyğun gələn doymuş karbohidrogenin adı yazılır və 

sonuna “al” şəkilçisi əlavə olunur: 

 

Səmərəli  üsulda  ketonların  adları  karbonil  qrupuna  birləşmiş  radikalların  adı  ilə 



adlandırılır: 

 

 



CH

3



C─CH

3

               CH



3

C─CH



2

CH



3

 

          ||                                   ||  



          O                                 O 

    dimetilketon                          metiletilketon 

 

Beynəlxalq nomenklaturaya əsasən ketonları adlandırmaq üçün: 



1)  molekulda  karbonil  qrupunun  daxil  olduğu  ən  uzun  karbon  zənciri  seçilir  və  >C=O 

qrupunun yaxın olduğu tərəfdən nömrələnir; 

2)  sonra  radikalın  olduğu  karbon  atomunun  nömrəsi  və  əvəzedicinin  adı  göstərilir.  Nəhayət, 

həmin zəncirin uyğun gəldiyi doymuş karbohidrogenin adının sonuna “on” şıkilçisi əlavə olunur və 

oksigen atomunun birləşdiyi karbon atomunun nömrəsi göstərilir: 

                                          5        4         3       2          1  

CH

3

– CH



2

 – C – CH – CH

3

 

       ||     |    



                                                    O    CH

3

 



                                   2 – metilpentanon – 3  

 

 



Alınma üsulları 

 

1. 


 Spirtlərin oksidləşdirilməsi. Birli spirtlərin  oksidləşməsindən aldehidlər, ikili spirtlərin 

oksidləşməsindən ketonlar alınır.         

 

 

 



  

                                     O 

CH

3

 – CH



2

 – OH + [O] 







t



KMnO

,

4



CH

3

 – C   + H



2

 



                                                                    H   

CH

3



 – CHOH – CH

3

 +  [O] 







t



KMnO

,

4



CH

3

 – C – CH



3

 + H


2

                                                                           || 



                                                                           O 

 

2. 



Spirtlərin katalitik dehidrogenləşməsi  

R – CH


2

 – OH  


 →




t

Cu

..

R – CHO + H



2

 

R – CHOH – R



1

 →





t

Cu

.

R – CO – R



1

 + H


2

 

 



Bu  üsul  aldehid  sözünün  mənasını  əks  etdirir.  Latınca  aldehid  hidrogeni  çıxarılmış  spirt 

deməkdir.  

3. 

 Alkinlərin  katalitik  hidratlaşması  (Kuçerov  reaksiyası).  Bu  reaksiyada  asetilen 

götürdükdə aldehid, asetilenin homoloqlarını götürdükdə isə ketonlar alınır. 

HC ≡ CH + H

2



 →


−2

Hg

CH

3

 – CHO  



CH

3

 – C ≡ CH + H



2



 →

+



2

Hg

CH

3



 – CO – CH

3

 



4. 

Karbohidrogenlərin  oksidləşdirilməsi.  Bu  üsulla  sənayedə  formaldehid,  sirkə 

aldehidi, aseton və s. alınır: 

 

CH

4



 + O

2

 



 →




kat

t

.

HCHO + H



2

O  


         2CH

2

 = CH



2

 + O


2

 →





kat

t

.

2CH



3

 – CHO  


5. 

Asetonu  ağacın  quru  distilləsi  və  ya  kalsium-asetatın  parçalanması  ilə  də  almaq 

olar. 

 

(CH


3

COO)


2

Ca   CaCO

3

 + CH


3

 – CO – CH

3

 

 



27.

 

Fiziki və kimyəvi xassələri, tətbiqi 

 

Fiziki xassələri. Formaldehid kəskin iyli, rəngsiz, adi şəraitdə suda yaxşı həll olan, havadan bir 

qədər  ağır  qazdır.  Onun  suda  40%-li  məhluluna  formalin  deyilir.  Sonrakı  aldehidlər  maye,  ali 

aldehidlər  isə  bərk  maddələrdir.  Aseton  adi  şəraitdə  suda  yaxşı  həll  olan,  uçucu,  kəskin  iyli 

mayedir.  Molekul  kütləsi  artdıqca  aldehid  və  ketonların  ərimə  və  qaynama  temperaturu  artır, 

suda həll olmaları isə azalır. 

 

Kimyəvi xassələri 

I.  Birləşmə reaksiyaları. 

1. Aldehid  və  ketonlarda  doymamış  C=O  rabitəsi  olduğundan  onlar  birləşmə 

reaksiyalarına  daxil  olur.  Aldehidlərin  hidrogenləşməsi  zamanı  birli  spirtlər,  ketonların 

hidrogenləşməsi zamanı isə ikili spirtlər alınır.  

 

R – CHO + H



2

 



 →



kat



t

.

R – CH



2

OH 


 

R – CO – R + H

2

 



 →



kat



t

.

R – CHOH – R 



2. Aldehid  və  ketonlar  molekulunda  mütəhərrik  hidrogen  atomları  olan  bəzi  maddələrlə 

reaksiyaya  daxil  olur.  Bu  zaman  hidrogen  atomu  karbonil  qrupundakı  oksigen  atomuna, 

molekulun qalan hissəsi isə karbonil qrupunun karbon atomuna birləşir. 

 

R – CHO + NaHSO



3

 → R – CH – SO

3

Na  


                                                        | 

                                                       OH  



 

R – CHO + R

ı

OH 


→

+



H

R – CHOH – OR

ı 

3. Formaldehid  və  α  –  vəziyyətində  hidrogen  atomu  olmayan    aldehidlər  qatı  qələvi 



məhlulunun iştirakı ilə oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarına daxil olur (Kannissaro reaksiyası). 

2HCHO + NaOH (50%-li məhlul)→CH

3

OH+HCOONa 



 

II.Oksidləşmə reaksiyaları. 

 

Aldehidlərdə  karbonil  qrupundakı  karbon  atomu  qismən  müsbət  yükləndiyindən  bu 



qrupdakı  C  –  H  rabitəsinin  elektronlarını  özünə  doğru  çəkir  və  aldehid  qrupundakı  hidrogen 

atomu  daha  fəal  olur.Buna  görə  də  aldehidlər  ketonlara  nisbətən  oksidləşmə  reaksiyasına  daha 

asan daxil olur. 

4. Aldehidlər  gümüş  (I)  oksidin  ammonyaklı  sudakı  məhlulu  ilə  oksidləşərək  karbon 

turşularına  çevrilir.  Əmələ  gələn  gümüş  təcrübənin  aparıldığı  qabın  divarlarına  çökərək  güzgü 

ə

mələ gətirdiyindən bu reaksiya “gümüş - güzgü” reaksiyası adlanır. 



 

Ammonyak  məhlulunda  Ag

2

O  həll  olaraq  kompleks  [Ag(NH



3

)

2



]OH  birləşməsini  əmələ 

gətirir və onun təsiri ilə aldehid oksidləşir: 

RCHO+2[Ag(NH

3

)



2

]OH=RCOONH

4

+2Ag+3NH


3

+H

2



5. Aldehidləri keyfiyyətcə təyin etmək üçün istifadə olunan ikinci reaksiya aldehidlərin təzə 

çökdürülmüş mis (II) hidroksidlə reaksiyasıdır: 

RCHO+2Cu(OH)

2



  →





t

RCOOH+2CuOH↓+H

2



2CuOH↓  →





t

 Cu


2

O↓ + H


2

 



Reaksiya  zamanı  göy  rəngli  Cu(OH)

2

  çöküntüsü  əvvəlcə  sarı  rəngli  CuOH  çöküntüsünə, 



sonra  isə  qırmızı  rəngli  Cu

2

O-ə  çevrilir.  Ketonlar  Ag



2

O  və  Cu(OH)

2

  ilə  oksidləşmir.  Bu  reak-



siyalar vasitəsilə aldehidləri ketonlardan fərqləndirmək olar. 

6. Aldehid və ketonlar oksigendə yanaraq CO

2

 və H


2

O-ya çevrilir: 

 

CH

3



COCH

3

 + 4O



2

 → 3CO


2

 + 3H


2

 



C

n

H



2n

O +  


2

1

3 −



n

O

2



 → nCO

2

 + nH



2

O  


7. Kiçik molekul kütləli aldehidlər polimerləşmə reaksiyasına daxil olur: 

 

nCH



2

 = O → [ –CH

2

 – O – ]




 

Tətbiqi:    formaldehid  əsasən  fenolformaldehid  və  karbamid  qatranlarının  alınmasında, 

dərinin aşılanmasında, toxumların dezinfeksiya edilməsində istifadə olunur. Asetondan həlledici 

kimi lak-boya istehsalında, xloroformun, yodoformun alınmasında istifadə edirlər. 

 

 



 

28.

 

Doymuş birəsaslı karbon turşuları, alınma  

                                                üsulları 

 

Tərkibində karbohidrogen radikalı ilə birləşmiş bir və ya bir neçə karboksil (–COOH) qrupu olan 

birləşmələrə karbon turşuları deyilir. 

 

Karboksil  qrupu  karbonil  (  C  =  O)  və  hidroksil  (-OH)  qruplarından  əmələ  gəlmişdir. 



Karbon turşularından yalnız qarışqa turşusunda karboksil qrupu hidrogen atomu ilə birləşmişdir. 

Karboksil  qrupuna  birləşmiş  radikalın  təbiətindən  asılı  olaraq  karbon  turşuları  doymuş 

(C

n

H



2n+1

COOH),  doymamış  (C

n

H

2n-1



COOH,  C

n

H



2n-3

COOH)  və  aromatik  (C

n

H

2n-7



COOH) 

turşulara bölünür. 

 

Karbon  turşularının  əsaslığı  onların  tərkibindəki  karboksil  qruplarının  sayı  ilə  müəyyən 



olunur.  Bu  qrupların  sayından  asılı  olaraq  karbon  turşuları  birəsaslı  (monokarbon  turşuları  R–

COOH) ikiəsaslı (dikarbon turşuları, məsələn, HOOC–COOH) və çoxəsaslı turşulara bölünür. 

 

Doymuş  birəsaslı  karbon  turşular  C

n

H



2n+1

COOH  və  ya  C

n

H

2n



O

2

ümumi  formuluna 



malikdir. 

 

Karbon  turşuları  tarixi  (trivial),  səmərəli  (rasional)  və  Beynəlxalq  nomenklatura  ilə 



adlandırılır. 

 

Karbon  turşularını  trivial  nomenklatura  ilə  adlandırarkən  karboksil  qrupuna  birləşmiş 

karbon atomu α-, digərləri də β, γ, δ, ε, ω və s. yunan hərfləri ardıcıllığı ilə işarə edilir. Radikalın 

birləşdiyi karbonun üzərindəki hərfdən sonra radikalın adı və sonda uzun zəncirə uyğun karbon 

turşusunun trivial adı deyilir. 

 

             β         α                                    γ        β       α     



          H

3

C – CH – COOH                  H



3

C – CH – CH

2

 - COOH 


                      |                                                 | 

                     CH

                              CH



3

 

        α-metil propion turşusu               β-metil yağ turşusu



 

 

Birəsaslı  karbon  turşularını  səmərəli  nomenklatura  ilə  adlandırarkən  onlara  sirkə 



turşusunun törəməsi kimi baxılır. Radikalların adı deyilir və sonda sirkə turşusu sözü deyilir.  

Məsələn, 

H

3

C – CH



2

 – COOH                     H

3

C – CH – COOH                      



                                                                  | 

                                                                 CH

3

 

      Metilsirkə turşusu                   dimetilsirkə turşusu 



 

Beynəlxalq nomenklaturaya əsasən karbon turşularını adlandırmaq üçün: 

1) karboksil qrupunun daxil olduğu ən uzun karbon zənciri seçilir; 

2) karboksil qrupundan başlayaraq karbon atomları nömrələnir; 

3) əvəzedicilərin  yeri  və  adı  göstərilməklə  ən  uzun  zəncirdəki  karbon  atomlarının  sayına 

uyğun olan doymuş karbohidrogenin adının sonuna “turşusu” sözü əlavə olunur:  

 

HCOOH                        metan turşusu 



 

CH

3



COOH                    etan turşusu 

 

C



2

H

5



COOH                   propan turşusu 

 

                           CH



                            | 

        4        3       2    1                               4     3        2        1 

      CH


3

 – CH – C – COOH                 H

3

C – CH – CH



2

 – COOH                      

                 |         |                                             |       

                CH

3     

CH

3



                                       CH

     2,2,3-trimetilbutan turşusu                 3-metilbutan turşusu 



 

Doymuş karbon turşularının hamısının molekulundakı yalnız karboksil qrupundakı karbon 

atomu sp

2

, qalanları isə sp



3

 hibridləşmə halındadır. Yalnız qarışqa turşusundakı karbon atomu 2, 

digər turşuların hamısının molekulunda 1-ci karbon atomunun oksidləşmə dərəcəsi 3-dür. 

 

Doymuş  birəsaslı  karbon  atomunun  hibrid  orbitallarının  sayı  (4n-1),  siqma  rabitələrinin 



ümumi sayı (3n+1), atomların ümumi sayı (3n+2), σ

c-c


 (n-1) və σ

sp3-sp2


 =1-dir. 

 

Bütün  doymuş  birəsaslı  karbon  turşularında  σ



sp2-p

  =2,  yalnız  qarışqa  turşusunda  σ

sp2-s

 

rabitəsi var. 



 

 

Alınma üsulları: 

1. Karbon  turşularını  onların  duzlarına  daha  qüvvətli  turşularla  təsir  etməklə  almaq  olar 

(bu reaksiyalarda H

2

SO

4



, HNO

3

, HCl, HBr HJ və s. turşular götürmək olar). 



2RCOONa + H

2

SO



4

 → 2RCOOH + Na

2

SO

4



 

 

R – CH



3

, C


2

H

5



, C

3

H



7

 və s. alkil radikalı ola bilər. 

2. Doymuş 

karbohidrogenlərin, 

birli 

spirtlərin 



və 

aldehidlərin 

katalitik 

oksidləşdirilməsindən üzvi karbon turşuları alınır. 

C

n

H



2n+2

 





duzları



Mn

O

2

C



n

H

2n+1



COOH 

2CH


4

 + 3O


 →





kat

t

.

2HCOOH + 2H



2

2C



4

H

10



 + 5O

2

 



 →




kat

t

.

4CH



3

COOH + 2H

2



 



Sənayedə bu reaksiyalarda oksidləşdirici kimi havanın oksigenindən istifadə olunur. 

RCH

2

OH + [O] 



 →




O



H

2

RCHO + [O] → RCOOH 



 

Sonuncu reaksiyada laboratoriyada oksidləşdirici kimi KMnO

4

 və ya K


2

Cr

2



O

7

 işlədilir. 



 

Etil spirti sirkə göbələyinin təsiri ilə oksidləşərək sirkə turşusuna çevrilir. 

CH

3

–CH



2

–OH + O


2





bakteriya

 CH


3

COOH + H


2

3. Mürəkkəb  efirləri  (a)  və  anhidridləri  (b)  hidroliz  etməklə  üzvi  karbon  turşuları  almaq 



mümkündür. 

a) 


RCOOR

1

 + KOH → RCOOK + R



1

OH 


  RCOOK + HCl → RCOOH + KCl 

b) (RCO)


2

O + H


2

O → 2RCOOH 

4.  Oksosintez  reaksiyaları.  Bu  reaksiyalarda  müvafiq  maddələrin  karbon-monooksidlə 

yüksək təzyiqdə və temperaturda katalizator iştirakı ilə qarşılıqlı təsirindən istifadə olunur. 

 

CH

3



OH + CO 





p

t

CO

Ni

.

)



(

4

CH



3

COOH 


 

CO+NaOH  







− MPa



C

1

5



.

0

.



150

0

HCOONa+H



2

SO

4



 →HCOOH + Na

2

SO



4

 

 



5.Üzvi karbon turşularının mühüm alınma üsullarından biri aldehidlərin oksidləşməsidir. 

 

RCHO + [O] 



 →




kat

t

.

RCOOH 



 

RCHO + Ag

2





 →

3



.NH

t

RCOOH + 2Ag↓ 

 

RCHO + 2Cu(OH)



2

→



t

RCOOH + Cu

2

O + 2H


2

6.Metalüzvi sintez. Aktiv metalüzvi birləşmələr CO



2

 ilə  


reaksiyaya girərək karbon turşularının duzlarını, onların da hidrolizi turşu verir: 

RMgX + CO

2



 RCOOMgX + HOH → RCOOH + MgXOH 



 

29.

 

Doymuş birəsaslı karbon turşuları, xassələri və tətbiqi 

 

Təbiətdə  tapılması.  Qarışqa  turşusu  qarışqalarda,  gicitkanda  və  küknarın  iynə  yarpaqlarında 

olur.  Yağ  turşusu  qaxsımış  yağın  tərkibində  olur.  Karbon  turşularının  bəziləri  maddələr 

mübadiləsi  prosesində  xeyli  miqdarda  alınır  və  sərf  olunur.  Məsələn,  gün  ərzində  insan 

orqanizmində 40 q sirkə turşusu əmələ gəlir.  

 

Süd turşusu CH



3

CHOHCOOH südün, yemlərin siloslaşdırılması zamanı əmələ gəlir. O əla 

konservantdır. 

 

Fiziki  xassələri.  Doymuş  birəsaslı  karbon  turşularının  homoloji  sırasının  ilk  doqquz 

nümayəndəsi  adi  şəraitdə  kəskin  iyli  mayedir.  C

9

H



19

COOH-dan  başlayaraq  bərk  və  iysiz 

maddələrdir. Nisbi molekul kütləsi artdıqca suda həll olması azalır. Bərk halda olan ali turşular 

suda həll olmurlar. Molekul kütləsi artdıqca onların ərimə və qaynama temperaturları artır. 

 

Kimyəvi  xassələri.  Doymuş  karbon  turşuları  zəif  turşulardır,  onların  arasında  qarışqa 

turşusu nisbətən qüvvətli turşudur.  

 

Karbon  turşularının  turşuluq  xassəsinə  alkil  radikalı  da  təsir  edir.  Alkil  radikalında 



elektromənfiliyi böyük olan atomlar olduqda, yaxud onların sayı çoxaldıqca turşuluq artır. 

CH

3



COOH HCOOH ClCH

2

COOH Cl



2

CHCOOH 


 

Turşuluğun  miqdarı  əvəzedicilərin  karboksil  qrupuna  nəzərən  yerləşməsi  ilə  də 

ə

laqədardır.  Belə  ki,  –Cl  atomu 



vəziyyətinə  keçdikcə  turşuluq  azalır.  Alkil  radikalında 

elektrodonor qruplar olduqda turşuluq xassəsi azalır. 

(CH

3

)



3

CCOO (CH


3

)

2



CHCOOH CH

3

CH



2

COOH CH


3

COOH 


 

Aromatik  turşular  əvəzolunmamış  alifatik  turşulardan  daha  qüvvətlidir.  Birəsaslı  doymuş 

karbon  turşuları  qüvvətli  mineral  turşulardan  çox  zəifdir.  Onlar  metallarla,  metal  oksidlərilə, 

ə

saslarla və zəif turşuların duzları ilə reaksiyaya girirlər. 



1. Qeyri-üzvi turşular kimi karbon turşuları da metallar, əsasi və amfoter oksidlər, əsaslar, 

duzlar ilə reaksiyalara daxil olur.  

 

2CH


3

COOH + Ca → (CH

3

COO)


2

Ca + H


2

 

 



2CH

3

COOH + MgO → (CH



3

COO)


2

Mg + H


2



 

CH

3



COOH + NaOH → CH

3

COONa + H



2

 



CH

3

COOH + NH



3

 → CH


3

COONH


2CH


3

COOH + Na

2

CO

3



 → 2CH

3

COONa + H



2

O + CO


2

 

2. Efirləşmə reaksiyası. 



Turş  mühitdə  karbon  turşuları  spirtlərlə  reaksiyaya  daxil  olaraq  mürəkkəb  efirlər  əmələ 

gətirir: 

CH

3

COOH + HOC



2

H

5



 

→



+

H

CH

3

COOC



2

H

5



 + H

2



3. Dehidratasiya  reaksiyası.  Suçəkici  maddələrin  təsiri  ilə  turşular  molekullararası 

dehidratlaşma reaksiyasına daxil olaraq anhidrid əmələ gətirir:  

 

 

2CH



3

COOH  → CH

3

–C – O – C – CH



3

 + H


2

                                     ||            ||   



                                     O          O 

4. Halogenləşmə  reaksiyası.  Üzvi  karbon  turşularında  təkcə  –COOH  qrupu  deyil, 

karbohidrogen  radikalı  da  çevrilməyə  məruz  qala  bilər.  Molekulda  atom  və  atom  qruplarının 

qarşılıqlı təsiri mövcud olduğundan –COOH qrupu ona bilavasitə birləşmiş karbon atomuna (α – 

karbon  atomu)  daha  çox  təsir  edir.  Buna  görə  də  halogenləşmə  zamanı,  ilk  növbədə,  α-karbon 

atomundakı hidrogen atomu halogenlə əvəz olunur: 

RCH

2

COOH + Cl



2

 → RCHClCOOH + HCl 

CH

3

COOH + Cl



2

 → CH


2

Cl – COOH + HCl 

 

Qarışqa turşusu turşu xassəsi göstərməklə yanaşı aldehid xassəsi də göstərir. 



HCOOH + Ag

2

O  



 →




t

NH

,

3



H

2

O + CO



2

 + 2Ag 


HCOOH + 2Cu(OH)

2

→





t

CO

2



 + 3H

2

O + Cu



2

5. Qatı H



2

SO

4



-ün iştirakı ilə qarışqa turşusunu qızdırdıqda  

dehidratlaşır. CO və H

2

O əmələ gəlir. 



HCOOH 







t

qatı

SO

H

).

(



4

2

CO + H



2

6. Karbon turşularının duzlarını dekarboksilləşdirdikdə  



doymuş karbohidrogenlər, yaxud oksobirləşmələr əmələ gəlir. 

CH

3



COONa + NaOH   →



t

CH

4

 + Na



2

CO

3



 

(CH


3

COO)


2

→



t

CH

3



–CO–CH

3

 + CaCO



3

 

 



Yüklə 0,68 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin