Qender və Ətraf təBİİ MÜHİt ekologiya və qenderin qarşılıqlı təsir problemləri Qadınlar və ətraf təbii mühit
Yüklə 103,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qanun və hər iki cinsin sağlamlığının mühafizəsi
- Sağlamlığa təsiri Zəif qrup Əsas kimyəvi çirkləndiricilər
- Sədvəl 2. Toz və qazın yüksək qatılığı şəraitində işləyən kişi və qadınların sayı Sənaye Tikinti Nəqliyyat Rabitə
- ƏDƏBİYYAT «Azərbaycan Respublikasında insan inkişafı haqqında hesabat»
- Şükürov A. «Qadın və ekoloji proseslər. Qender: qadın problemlərinin yeni mərhələsi».
- «Национальный план действий по охране окружающей среды».
- The Center for Development and Population Activities MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR VƏ TAPŞIRIQLAR
- Diskussiyaya rəhbərlik
|
QENDER VƏ ƏTRAF TƏBİİ MÜHİT Ekologiya və qenderin qarşılıqlı təsir problemləri Qadınlar və ətraf təbii mühit Qanun və hər iki cinsin sağlamlığının mühafizəsi
Bütün postsovet məkanında ekoloji və səhiyyə probelmləri prioritetli problemlər sayılmırdı. İnsan və onun rifahı ən mühüm dəyərlər kimi qiymətləndirilsə də, bu yalnız ideoloji bəyanat idi, praktikada isə belə deyildi. Artıq XX əsrin ortalarında ekoloji böhran özünü bildirməyə başladı. Bu dövrü, ətraf mühitin nəzarətsiz istismarının get-gedə artması bir dövrü kimi qiymətləndirmək olar. Hal-hazırda keçmişdən çoxlu ekoloji problemlər miras qalmışdır, keçid dövründə bunlar ciddi şəkildə kəskinləşmişdir. Bunun səbəblərindən biri bu problemlərin həlli üçün vəsaitin olmamasıdır. Keçmişdə respublikamızın xarakterik xüsusiyyətlərindən biri cəmiyyətin həyatının bütün sahələrində dövlət planlaşdırılması idi. Sosialist iqtisadi inkişafının bazası ağır sənaye idi, bu da ətraf mühit üçün ağır nəticələrlə müşayiət olunurdu. İqtisadiyyatın daha aşağı səviyyədə olduğu müasir dövrdə ətraf mühitin çirklənmə dərəcəsi azalmışdır. Lakin bu «müsbət ekoloji effekt» təbiəti qoruma siyasətinin nəticəsi deyildi. Bu o deməkdir ki, artıq ətraf mühitin vəziyyəti dəyişməsi baş vermişdir, o özünün böhranlı və deqradasiya həddinə çatmışdır və biosfer artıq özünütənzimləmə prosesini təmin edə bilmir. Biz bu gün onun da şahidiyik ki, öz fəaliyyəti ilə ətraf mühitə neqativ təsir edən bir çox müəssisə, ucuz işçi qüvvəsi və ətraf mühitin, sağlamlığının qorunması üzrə daha aşağı standartları olan ölkə tapmaq məqsədilə inkişaf etmiş ölkələrdən keçid iqtisadiyyatı olan ölkələrə köçürülür. Azərbaycanda ətraf mühitin sağlamlığa təsiri dərəcəsi, su və havanın çirklənməsi ilə bağlıdır. Son vaxtlar Sumqayıt şəhərinin çirklənməsinin illik göstəricisi ümumiyyətlə aşağı düşsə də, yığılmış tullantılar insan sağlamlığı üçün yüksək təhlükə yaradır. Başqa şəhərlərdə havanın, xüsusilə bərk cişimlərlə çirklənməsi tənəffüs yollarının xəstələnməsinə səbəb olur. Son illər istifadə edilən suyun keyfiyyətinin pis olması, habelə səhiyyə xidmətinin aşağı düşməsi ilə bağlı su ilə yayılan bəzi xəstəliklərin sayı artmışdır. İnsan sağlamlığı üçün potensial təhlükə sayılan, lakin az qeyd edilən civə ilə çirklənmiş sahələr, zəhərləyici və radioaktiv tullantılar saxlanılan yerlərdir. Azərbaycanın hava hovzəsinin çirklənməsi əsasən elektrik stansiyalarının fəaliyyəti, habelə sənaye və nəqliyyat faktorları ilə bağlıdır. 2003-ci ilin statistikasına görə Azərbaycanda zərərli maddələrin tullantıları 425,9 min tonn miqdarında qiymətləndirilmişdir. Böyük şəhərlərdən havanın keyfiyyəti barədə alınmış məlumatlara görə 1990-ci ildən 2003-ci ilə kimi əksər çirkləndirici maddələrin qatılığı səviyyəsi 5 dəfə azalıb (1990-cı ildən 2105,5 2003-ci ilə kimi 425,9 min t.). Bu müddətdə sənaye istehsalının çox böyük həcmdə azalması bir çox sənaye müəssisələrinin tullantılarının azalmasına səbəb olsa da, şəhər avtomobil hərəkatının intensivliyinin artması bu sahədə hər hansı bir əhəmiyyətli irəliləyişə gətirib çıxarmadı. Azərbaycanın şəhərlərində çirkləndirici maddələrin qatılığı səviyyəsinin müşahidə edən Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (UST) göstərir ki, hazırda havanın bərk hissəciklərlə çirkləşməsi əhalinin səhhəti üçün kügürd qazından da təhlükəlidir. Dövlət statistika komitəsinin məlumatına görə, ən böyük şəhərlər 1.839min nəfər əhalisi olan Bakı, hərəsində 303,1 min nəfər olan Sumqayıt və 290,7 min nəfər – Gəncədir. Sağlamlığa olan mənfi təsir əhalisinin sayına görə hər şeydən əvvəl bu şəhərlərdə hiss olunacaqdır, lakin bir sıra kiçik şəhərlərdə də iri çirklənmə mənbələri olduğundan burada da havanın çirklənməsi problem olaraq qalır. Bərk hissəciklərlə havanın çirklənməsinin Azərbaycanın əhalisinə göstərəcəyi təsir hesablanmış və aşağıdakı 1 №-li cədvəldə verilmişdir:
mikroqram /m 3 Adamların və ya xəstələnmə hallarının sayı Cəmiyyətin itkisi
1 Национальный план действий по охране окружающей среды. Госкомитет по экологии и контролю за природопользованием Азербайджанской Республики. – Б., 1998, с. 17 Vaxtından əvvəl ölüm 1450-3800 33-83 RXH 1900
1 İKM 3700 1 Böyüklərdə QFG 600 000
18 Uşaqlarda ATYX 95000 5
500 000 2 Böyüklərdə RXS 1900000 10
Xroniki bronxit 9800
5 Cəmi
120-170
YDM %
3-4% Azərbaycanın yaş normalarına uyğunlaşdırılaraq RM-10-a görə vaxtından əvvəl ölüm (diametri 10 mikrometrdən az olan hissəciklər) Dokeri və həmmüəlliflərinin (1993), habelə Pop və həmmüəlliflərinin (1995) hesablanmalarına əsaslanır. Bütün qeyri koeffisiyentlər Ostronun (1994) işlərindən götürülmüşdür. Respiratorlu xəstələnmələrdə hospitallaşma – RXH; İlk kömək məntəqəsinə gediş (İKM); Qısaldılmış fəaliyyət günləri (QFG); Aşağı tənəffüs yollarının xəstəlikləri (ATYX); Respiratorlu xəstəliklərin simptomları (RXS). Bu hesablamalar ABŞ və Avropa məlumatlarından ekstrapolyasiya edilərək 100 mikroqram 1m 3 -a bərabər və əhalisinin sayı 2 mln. adam olmaqla – yəni Bakı, Sumqayıt və Gəncə şəhərlər əhalisinin 65- 75%-nə bərabər yığılmasının illik orta hesablanmasıdır. Hesablamlar göstərir ki, havanın bərk hissəciklərlə çirklənməsi 1450-3800 nəfərin vaxtından əvvəl ölümə, əlavə olaraq 980 xroniki bronxitlə xəstələnməyə və hər il başqa respiratorlu xəstəliklərlə xəstələnməyə səbəb olur. Sağlamlığa dəyən zərər üzündən cəmiyyətin itkisi təxminən 3-4% BBN edir. Ekoloji və qender problemlərinin qarşılıqlı əlaqəsi çoxaspektli xarakter daşıyır. Ekologiyanın qender problemlərinə təsirinə tibbi nöqteyi-nəzərdən baxmaq olar. Aparılan tədqiqatlara görə son on ildə qadınların onkoloji, vərəm xəstəlikləri ilə xəstələnmələri artmış, onlarda cinsi mühitin pozulması müşahidə olunur, reproduktivlik problemləri də son yerdə deyildir. Qadınlarda doğum səviyyəsi aşağı düşmüşdür, statistik məlumatlara görə müsəlman ailələrinə 2,5 uşaq, Avropa mənşəli ailələrə isə 1,5 uşaq düşür. Ətraf mühitin zərərli təsiri altında kişilərdə, buna meyllik olmasa da, vaxtından əvvəl erkən impotensiya baş verir. Beləliklə, ekoloji strategiyanın qlobal məsələlərini həll edərkən, iqtisadi inkişafla bərabər, sırf texniki, təbiəti mühafizə tədbirləri ilə yanaşı, əhalinin sağlamlığına yönəldilmiş tədbirlər də nəzərdə tutulmalıdır, belə tədbirlər cəmiyyətin rifah halının ən başlıca meyyarıdır. Ekoloji problemləri ilə sağlamlığın vəziyyəti arasında olan səbəb-nəticə əlaqəsi bir neçə faktorlar üçün kifayət qədər aydınlaşmışdır – bu su və hava faktorudur. Başqalarının, məsələn iqlimin dəyişməsinin, tullantıların – bunların sağlamlığa təsiri ya yavaşıdılmış effektlə və ya da bir çox, ola bilsin ki, çox da əhəmiyyətli olmayan ekoloji faktorların cəmindən əmələ gəlir. Məlumatların yığılması, hesabatların hazırlanması, işlənməsi, informasiya mübadiləsi üzrə aparılan işlər hazırda bir-biri ilə əlaqələndirilmədiyindən razılaşdırılmadığından müxtəlif Avropa ölkələrində ekoloji sağlamlıq barədə təhlilin keçirilməsində çətinlik yaradır. Bu problemi nəzərə alaraq, ÜST-nin Avropa şöbəsi sağlamlığa təsir edən bütün əsas ekoloji riskləri əhatə edən ekoloji sağlamlığın indikatorlarının Pan-Avropa sisteminin testləşdirilməsini işləyib həyata keçirir. Sistemin əsas göstəricilər qrupunun həyata keçə bilməsi və məqsədyönlü olması təhlil edilərək, AŞ-nin 14 ölkəsində ayrı-ayrı regionlarda tətbiqi üçün seçilmişdir. Sistem, qoşulandan sonra müqayisəli təhlil aparmaq və milli təşəbbüsləri dəstəklənmək üçün ekoloji sağlamlıqda olan dəyişiklikləri izləmək mümkün olacaqdır. Bu davamlı inkişaf üzrə hesabatların genişlənməsinə şərait yaradacaqdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə (WHO 2001) riskin əsas faktorlarından biri əhalinin ən zəif qrupuna aşağıdakı kimyəvi çirkləndiricilərin təsir etməsidir:
Əsas kimyəvi çirkləndiricilər Onkoloji xəstəliklər Qender-asılılı, yaşlılar, qadınlar (döşün süd vəzinin xərcəngi) və uşaqlar (leykoemiya) Asbest, nitro-Paq, benzol, bəzi metallar, rodon, dioksinlar, endorkin sistemin pozulmasına səbəb olan maddələr Ürək-damar xəstəliklər Əsasən yaşlılar Tənəffüs yolu ilə daxil olan zərrəciklər, karbonun monooksidi, mışyak (arsen preparatı) qurğuşun, kadmiy, kobalt Respiratorlu xəstəliklər Astma ilə xəstələnmiş uşaqlar Tənəffüs yolu ilə daxil olan zərrəciklər, azotun dioksidi, ozon, karbohidrogen, əridicilər Allergiya və yüksək həssaslıq Uşaqlar Tənəffüs yolu ilə daxil olan hissəciklər, xrom, nikel, ozon Reproduktiv sistemin xəstəliyi Döl, gənclər RXB, DDT, dioksinlər, ftalatlar, qurğuşun, civə Əsəb sisteminin pozulması Döl, uşaqlar Civənin metili, qurğuşun, marqanes, allüminium, üzvi həlledicilər, dioksinlər, RXB Osteoporoz Yaşlılar Qurğuşun, kadmiy, alüminium, selen, endokrin sistemini pozan maddələr
Əsrlər boyu kişilər qadınlardan çox yaşamışdır. Nisbətən az inkişaf etmiş bəzi ölkələrdə kişilərin gözlənilən yaşama müddəti qadınlarınkındən üstündür. Ritual kəsilmə, hamiləlik, doğuş, təcrid edilmə və zorlanma – bütün bu faktorlar indiyə qədər qadınların ömrünü qısaldır. Ayrı-ayrı mədəniyyətlər\də qadın cinsindən olan uşaqların, yaxud da yaşlı qadınların öldürülməsi yalnız onların cinsi mənsubiyyətinə görə baş verirdi. Beləliklə, qadınlar üçün gözlənilən daha qısa ömür müddəti – bu sırf sosial hadisədir. Həqiqətdə isə kişilərə nisbətən qadınlar uzun ömürlü olmağa daha şanslıdırlar. Müəyyən edilmişdir ki, eyni şərait yaradılarsa, qadınlar kişilərdən orta hesabla 2 il çox yaşaya bilər. İki il çox yaşama üstünlüyü bioloji faktorlarla izah olunur: Bu xromosomların məxsusi qender quruluşu və neyro-endokrin funksiyası ilə bağlıdır. Eyni zamanda bütün inkişaf etmiş ölkələrdə kişilərlə müqayisədə gözlənilən uzun ömürlülüyə görə qadının üstünlüyü 2 ildən çox təşkil edir. 1990-cı ilin ortalarında bu fərq 13 ilə yaxın idi. Görünür ki, ömür uzunluğu göstəricilərində 2 ildən çox olan qender fərqi sosial faktorların təsiri altında yaranmışdır. Sosial dəyişikliklər dövründə Azərbaycanda kişilərin gözlənilən ömür uzunluğu ciddi surətdə azalmışdır. Praktiki olaraq, keçmiş Sovet İttifaqının bütün bölkələrində 90-cı illərin ortalarından ömür uzunluğu göstəriciləri 63 ildən də az olmuşdur. Xüsusilə kişilərdə yüksək ölüm səviyyəsi 45-60 yaşlarında müşahidə edilirdi. Bu dövrdə qadınların gözlənilən ömür uzunluğunda dəyişiklik daha az müşahidə edilirdi. 1990-cı ilin birinci yarısında Azərbaycanda qadın ömür uzunluğu 2 il azalsa da, 1990- cı ilin ortalarında qadınlar üçün gözlənilən ömür uzunluğu 73,5 yaşa çatırdı. Şərq və Qərb ölkələri arasında ölüm göstəricilərində fərq həmişə olmuşdur. Bu fərq qadınlara nisbətən kişilərdə daha çox idi. Azərbaycanda kişilər Qərb ölkələrinin kişiləri ilə müqayisədə 10 il daha az yaşayırlar. Azərbaycanda qərb ölkələri ilə müqayisədə gözlənilən ömür uzunluğuna görə bu fərq qadınlarda 9 ilə çatır. Beləliklə, görürük ki, Qərb ölkələrinin kişiləri və qadınları ilə müqayisədə Azərbaycanın kişi və qadın əhalisində yüksək ölüm göstəriciləri vardır və ömür uzunluğu müddəti də azalmışdır. Görünür ki, bunun səbəblərindən biri respublikada əlverişsiz ekoloji mühitin olmasıdır. Belə ki, 2001-ci ildə toz və qazın yüksək qatışığı olan iş şəraitində işləyən qadın və kişilərin sayının təhlilinə görə bunlar 2001-ci ildə 7226 nəfər olub, onların 6122 nəfəri sənayedə, 228-i tikintidə, 656-sı nəqliyyatda və 120-i rabitədə işləyib (bax 2 №-li cədvəl).
6122 228 656 120 Qadın 1999 - 196 35
Ətraf mühitin çirklənməsi, müharibə, bioloji sərvət olan təbii ehtiyatların tükənməsi bizim cəmiyyətdə insanın həyat fəaliyyətinə təsir edir. Miqrasiya problemləri başqa ölkələrdə işin axtarılmasına, bu da öz növbəsində qadınların işçi qüvvəyə çevrilməsinə səbəb oldu. Buraya qadınların uşaq tərbiyəsində, ailədə olan fəal rolunu da əlavə etsək, o zaman qadınların sosial vəziyyətinin pisləşdiyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Qadın orqanizminə mənfi ekoloji təsiri altında psixi-emosional və fiziki təzyiqlər də gündən-günə artır. Ətraf təbii mühitin çirklənməsi, kontakt reaksiyalardan (allergiya, zəhərlənmə və s.) əlavə, qadınların immun sisteminə təsir edərək, onların reproduktivliyinin gözlənilməz dəyişikliyinə səbəb ola bilər. Əlverişsiz ekoloji faktorlar (radioaktiv birləşmələr, bioloji sintez məhsulları, kimyəvi birləşmələrin parçalanması nəticəsində əmələ gələn məhsullar, gidaya əlavələr) təbiətə kanserogen, mitagen təsirlər göstərir. Əlverişsiz təbii mühit faktoru bir tərəfdən mutasiyaların (mutageneffekt) yaranmasına, o biri tərəfdən isə, irsiyyətin dəyişməsinə (ekogenetik effekt) şərait yaradır. Əksər hallarda mutagen proseslərin müəyyən edilməsi üçün uzun müddət lazım olur. Yuxarıda göstərilənlərin nəticəsi respublikada sonsuzluq, hamiləliyin ağır keçməsi, özbaşına abortlar, ölü və qüsurla doğulan uşaqların sayı çoxalmışdır. Misal olaraq, kimya sənayesinin mərkəzi olan Sumqayıt şəhərində 1991-ci ildə 1 yaşına qədər olan uşaqların 3%-də müxtəlif defektlər aşkar edilmişdir. Bu gün Qəbələdə radiolokasion qurğuların yerləşdiyinə görə, əlverişsiz ekoloji zona yaranıb. Burada ölü doğulan, defektlə doğulan, 1 yaşına qədər tez-tez xəstəliyə duçar olan uşaqların say göstəricisi yüksəkdir. Respublikada yod çatışmazlığı olan zonaların olması, qadın orqanizminə və gələcək nəslə mənfi təsir göstərərək, hamiləliyin ağır keçməsinə, uşaqlarda əqli zəifliyin inkişafına səbəb olur. Azərbaycanda ətraf təbii mühitin çirklənməsinə sənaye tullantılarından əlavə təbiətdə zəhərləyici birləşmələrin olması da səbəb olur. Məsələn, dəniz heyvanların orqanizmində civə birləşmələrinin olması insanların zəhərlənməsinin mənbəyi ola bilər. Sənayedə istifadə edilən bəzi ağır metallar da insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilər. Neft və qazın emalından sonra əmələ gələn göllərin sularında olan radionukleidlər radioaktivliyi artırır və bunlar da öz növbəsində ekoloji problemləri yaradır. Hazırda ekoloji problemlərin ən vacibi Xəzər dənizinin çirklənməsinin qarşısının alınmasıdır. Dənizdən qazın və neftin çıxarılması yerli və xarici kompaniyaların məsuliyyətini artırır. Bundan əlavə dənizin səviyyəsinin qalxması təsərrüfatlara da mənfi təsir göstərmişdir. Məsələn, Lənkəran zonasında 100 hektar əkin sahəsi su altında qalmışdır. Artan buxarlanma havanın nəmliyini artırır, suyun keyfiyyəti dəyişir, bütün bunlar insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Ekoloji faktorların qadının sağlamlığına ağır təsiri, onların reproduktiv funksiyalarına da özünü təsirin göstərir. Beləliklə, qadının sağlamlığının zəifləməsi, sonsuzluq, gözlənilməyən abortlar, pis xassəli şişlər, başqa xəstəliklər cəmiyyətdə qender assimmetriyasını artırır. Gözlənilməyən uşaq saldırması, xəstə uşaqların doğulması – bütün bunlar ərlər və onun qohumları tərəfindən günahlandırılır və qadınlarda müəyyən ekoloji ağırlıq, depressiyalar yaradır. Ekoloji problemlərə olan maraq yalnız qadınlara aid olan rollara daxil edilmir. 60-70-ci illərdə ilk dəfə olaraq qadının kənd təsərrüfatındakı rolu təsdiqləndikdən sonra, onun kənd sektorundakı iştirakı, bunun hesabatının aparılması, qadının ailə təsərrüfatındakı iştirakı, daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Qadının kənd təsərrüfatında «görünməməsi» barədə stereotip «torpağın durmadan təzələnən ehtiyatları» barədə olan əsatir (mif) kimi tədricən dəyişməyə başladı. Meşələrin məhv edilməsit ekoloji deqradasiyaya uğrama simptomu kimi xoşa gəlməyən cəhətdən məşhurlaşmışdı. Bunun parlaq nümunəsi kimi gündəlik məişət həyatında odunun çatışmazlığı oldu. Qadınların onların üzərinə düşən funksiyaları yerinə yetirmək üçün sərf etdikləri vaxtı göstərmək üçün yalnız yeməyi hazırlamaq üçün odun axtarılması onların neçə saat, neçə gün sərf etdikləri hal dəhşətli aydınlıqla açıqlanmışdır. Ailə təsərrüfatında məhsuldar fəaliyyətin digər növləri, eyni dərəcədə təbii ehtiyatların azalması faktorunun təsirinə məruz qalmışdır. Xüsusən quraqlıq keçirən rayonlarda ev heyvanları üçün otlaqların məhsuldarlığı aşağı düşmüşdür. Ailə təsərrüfatı üçün lazım olan suyun axtarılıb tapılması və onun istifadəsinə nəzarət bir çox rayonlarda əsas problemlərdən biri olaraq qalmaqdadır. Meyvə, lif, dərman preparatları və başqa məhsulları verən meşə örtüyünün azalması, həm ailə təsərrüfatının tələbatlarının ödənilməsinə, həm də kiçik kənd müəssisələrinə ciddi mənfi təsir göstərmişdir. Göründüyü kimi, cəmiyyətin ən zəif sektorları, təbii ehtiyatları əldə etməkdən mərhum oldular. Bunlar ən əvvəl ailə təsərrüfatını təchiz etməyə və geniş təminatçı vəzifələri olan qadınlardır: meşədə yaşayan və meşə məhsullarını satmaqla özünə yemək məhsullarını, buna görə də meşə mühitindən asılı olan adamlardır; torpaqları olmayan, yaşamaq üçün vəsait əldə etmək məqsədilə ümumi mülkiyyətdən və əmək haqqından asılı olan adamlardır. Birmənalı demək lazımdır ki, təbii ehtiyatlardan düzgün istifadə edilməməsi effektiv hakimiyyətdə olanlara da təsir göstərdi. Bizim qarşımızda elə məqsəd qoyulmamışdır ki, yalnız qadınlar təbii ehtiyatları idarə etməkdə konstruktiv addımlar ata bilər fikrini sübut edək. Lakin təbii ehtiyatlardan istifadə etmək üçün vəzifə bölqüsünə qadınların fəal cəlb edilməsi üzrə praqmatik addımların atılması cəhdləri artıq müşahidə edilir. Onlar artmaqda olan qender müxtəlifliyi və uyğunsuzluğu barədə fikirləri, sosial və texniki vərdişlərin yenidən hazırlanmasını nəzərdə tuturlar. Yalnız kişilərin ailə təsərrüfatından kənarda ehtiyatları idarə etmək barədə bütün dünyada yayılmış nöqteyi-nəzərə yenidən baxılması barədə qərar qəbul edilmişdir. İndiyə qədər qadınların ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində siyasətin işlənilməsi, planlaşdırılması və realizə edilməsində iştirakı çox aşağı səviyyədədir. Eyni zamanda beynəlxalq birliklər belə bir faktı qəbul etmişlər ki, qadınların tam və fəal iştirakı olmadan davamlı inkişafı əldə etmək mümkün deyil. Bu, bütün qadınları ekoloji problemlərin həllində fəal iştirak etməyə çağıran Pekin Fəaliyyət Platforması tərəfindən də təsdiqlənir. Bu günə kimi təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsində maneələr aşkar edilmişdir. Bunlara daxildir: texniki təhsilə, treninqə, kreditlərə əlçatmazlıq; planlaşdırma və qərarların qəbul edilməsi prosesində iştirak edə bilməməsi; mülkiyyət, torpaq hüququnun pozulması; Bütün bunlar aşağıdakı nəticələrin və təkliflərin irəli sürülməsinə imkan yaradır: 1. Əlverişsiz ekoloji faktorların aşkar edilməsi məqsədilə ekoloji təhlükəli zonaların monitorinqinin keçirilməsi. 2. Mənfi ekoloji effektlərin profilaktikası mexanizminin işlənilməsində qender münasibəti nəzərə alınsın. 3. Respublikanın ekoloji vəziyyəti barədə əhalinin məlumatı genişləndirilsin. 4. Qender simmetriyasını nəzərə alan ekoloji məsələlərin öyrənilməsi üzrə Mərkəz yaradılsın. Köhnə siyasi və iqtisadi quruluşun dağılması, yeni fundamentin hələ qurulmaması məqamda mövcud keçid dövrü şəraitində ölkəmizdə həll edilməli olan yoxsulluq problemi daha kritik sosial problemlərdən biridir. Yoxsulluq kateqoriyasıyasına aylıq gəliri 120 min manatdan az olan şəxslərə aiddir. Bu ölçüyə əsasən, ölkəmizin 49% əhalisi yoxsulluq həddində yaşayır. Bu gün «yoxsulluq» məfhumuna yalnız yaşayış ücün vəsaitin olmaması deyil, əsas sosial sərvətlər sayılan – təhsil, səhiyyə, təhlükəsiz içməli suyun əlçatmazlığı, şəxsi təhlükəsizliyin təmin edilməməsi, buraya həm də siyasi proseslərdə və taleyüklü qərarların qəbul edilməsində iştirak etmək səlahiyyətinin olmaması da daxildir. Yoxsulluqda yaşayan insanlar üçün ətraf mühitin vəziyyətinin böyük əhəmiyyəti vardır. Onların maddi rifahı birbaşa ətraf mühitin vəziyyətindən asılıdır, bu da öz növbəsində onların səhhəti, iş qabiliyyəti, təhlükəsizliyi, enerci ilə təchizatı, əlverişli həyat şəraitinin olması ilə bağlıdır. Məhz yoxsul insanlar suyun və havanın çirklənməsindən əziyyət çəkirlər. Xəstələnmələrin ümumi sayının beşdə bir hissəsi ekoloji faktorlarla bağlı olan xəstəliklərdir. Bir qayda olaraq qadınlar və uşaqlar çirklənmiş ətraf mühitin mənfi təsirinə məruz qalırlar. Antisanitar şərait, kanalizasiyanın olmaması, gigiyenanın aşağı səviyyədə olması, içmək üçün təhlükəli su – bunlar ölümün və xəstəliyin əsas səbəbləridir. Öz yaşayış yerini ekoloji cəhətdən daha sağlam yerə dəyişə bilməyən yoxsullar üçün çirklənmiş havanın mənfi təsiri daha böyükdür. Ekoloji fəlakətlərin nəticələri və ətraf mühitin problemləri ilə bağlı konfliktlərin qurbanı ilk növbədə yoxsullar olur. Yarımçılıq sosial islahatlar, xüsusilə səhiyyə və təhsil sahələrində, qadınların ənənəvi olaraq əsas işçi qüvvəsi sayıldığı bir çox yüngül sənaye müəssisələrinin bağlanılması onların maddi vəziyyətinin və səhhətinin kəskin pisləşməsinə səbəb olmuşdur. İqtisadi böhran illərində bir çox uşaq bağçaları, körpələr evi bağlanmış, tibbi xidmətin keyifyyəti xeyli aşağı düşmüşdür. Bütün bunlar, öz növbəsində, qadınların iş tapmaq imkanlarını azaltmaqla yanaşı, sosial və siyasi həyatda fəal iştirak etməsinə mane olur. Azərbaycanda mövcud olan Dağlıq Qarabaq yoxsulluq problemini daha da kəskinləşdirmişdir. Alçaldan yoxsulluq çox vaxt təbii ehtiyatlardan qeyri-qanuni və dayanıqsız yollarla istifadə edilməsinə gətirib çıxarır. Məsələn, bir sıra torpaq sahələri təsərrüfatçılıqdan kənar formada, hətta vəhşicəsinə
istifadə edilir, məhsuldar, şumlanmış torpaqşlar otlaq üçün ayrılır və yaxud da tamamilə atılaraq tələf olur. Nəticədə təbii ehtiyatların və bütünlüklə ətraf mühitin tənəzzülü baş verir. Ölkəmizin hökuməti beynəlxalq təşkilatlarla birlikdə yoxsulluğun ləğvini həyata keçirilmək işində hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları ilə birgə işləyəcəklər. Burada Gürcüstanın maraqlı təcrübəsini qeyd etmək lazımdır. Nəslin sağlamlığı – cəmiyyətin mövcudluğunun təminatı olmaqla, onun ümummilli ümumxalq problemlərinə aiddir və bir qayda olaraq bunların həllində hökumət və qeyri-hökumət strukturları iştirak etməlidir. İnsanın yaşaması, mövcudluğu, nəslin sağlamlığı ilə bağlı bilavasitə hüquqi məsələlər Azərbaycanın qanunvericiliyində, hər şeydən əvvəl Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır. Konstitusiyanın birinci bəndinin 27-ci maddəsində hər kəsin yaşamaq hüququ, birinci və ikinci bəndin 39-cu maddəsi isə – hər kəsin ətraf mühit barədə düzgün məlumat toplamaq hüququ təsdiq edilir və ekoloji hüquq pozuntularla bağlı onun sağlamlığına və əmlakına dəyən zərərin ödənilməsini tələb etməyə hüququ vardır. Azərbaycanın dövlət və hüquqi təşkilatları tərəfindən hər iki cinsin sağlamlığının qorunması Azərbaycan Respublikasının Kodeksinin maddələrində öz əksini tapmışdır. Kodeksin xüsusi maddələri vətəndaşların həyatlarına qarşı, sağlamlığına qarşı yönəldilmiş cinayətlərdən və s. qorunması tədbirlərinə həsr edilmişdir. Kodeksin «Ekoloji cinayətlər» adlı 28-ci maddəsi, ekoloji cinayətlərə qarşı mübarizə ilə hər iki cinsin sağlamlığının qorunmasına həsr edilmişdir. Həmin fəslin 247-261-ci maddələri insan sağlamlığınına və təbiətə qarşı yönəldilmiş ekoloji cinayətlərin müxtəlif növləri və onların cəza ölçüləri ətraflı şərh edilir. Kodeksdə cinayətlərlə əlaqədar insanın fiziki və psixi sağlamlığının müdafiəsi ilə bağlı bir çox maddələr daxil edilmişdir Qanunda cinayət törətmiş şəxslərin də fiziki və psixi sağlamlığının mühafizəsi nəzərdə tutulmuşdur. (I Bölmə, I fəslinin «Humanizm prinsipi» adlı 9-cu maddəsi). Kodeksdə hamilə, kiçik uşaqları olan qadınlarla bağlı bir neçə yüngülləşdirən məqamların olmasına baxmayaraq, prinsip etibarı ilə hər iki cinsin qanun qarşısında bərabər olması qeyd edilir. Əgər Cinayət Məcəlləsi cinslərin sağlamlığının müdafiəsi məsələsində əsasən cinslərin bərabərliliyindən çıxış edirsə, Əmək haqqında Qanunlar Kodeksində biz, cinslərə qarşı münasibətdə müxtəliflik görürük. Burada bir neçə maddə qadının sosial cins olmaqla, onun fizioloji xüsusiyyətlərindən və funksiyalarından çıxış edərək onun sağlamlığının qorunmasına yönəldilmişdir. Bu maddələrə Məcəllənin 174-cü bəndi «Ziyanlı iş şəraitində, ağır işlərdə, habelə yeraltı işlərdə qadın əməyindən istifadə edilməsi qadağan edilən işlər» ƏQM-nin «Məzuniyyət haqqında» – qanunun bir çox maddələrində radioaktiv şüalanmaya məruz qalmış hər iki cins nümayəndələrinin sağlamlıq problemləri öz əksini tapmışdır. Sağlamlığın təbii mühitlə əlaqəsi problemi, onun vacibliyi, həll edilməsi yolları Pekin Deklarasiyası və fəaliyyət Platformasının həyata keçirilməsi, Sənədinin əsas problemlərindəndir. İnsanların sağlamlıq probleminə təsir, qadının sağlamlığı, xüsusilə ana, uşaq, qocalar barədə qayğı, qanunlardan əlavə, Azərbaycan xalqının mentalitetində, tarixi ənənələrində fəal surətdə dəstəklənir. Beləliklə, qanunvericilik və mentalitet, öz əsasında cəmiyyətin, hər şeydən əvvəl qadının sağlamlığının müdafiəsindədir, çünki qadının həyat tərzi və funksiyaları, onun sağlamlığı üçün daha çox təhlükə yaradır. Qadın və kişilərin sağlamlığının müdafiəsi ilə bağlı qanunların və əxlaqi ölçülərin həyata keçirilməsinə nə mane olur? Sağlamlığın ilk şərtlərindən biri maddi rifah səviyyəsi və şəxsiyyətin yaşayış mühitin təhlükəsizliyi, ekoloji cəhətdən təmiz qida məhsulları, təmiz içməli su və insanın normal həyatı üçün bunların kifayət miqdarda olması, havanın radiasiya çirklənməsinə yol verilməməsi, radiasiya fonunun artmaması və s.-dir. Eyni zamanda sistematik olaraq əhalinin profilaktik tibbi müayinənin, vaksinasiyasının keçirilməsi, epudemik xəstəliklərin qarşısının alınması üçün bütün əhalinin lazımi tibbi yardım ilə təmin olunmasıdır. Bu zaman hər iki cinsin tələbatını, onların yaş və sosial differensiyasını nəzərə almaq lazımdır. Lakin indi ölkənin sosial iqtisadi inkişafı dövründə atəşkəs fasiləsi ilə müşaiyyət edilən Qarabağ müharibəsi, ərazinin 20%-nin işğal edilməsi, milyona yaxın qaçqın və məcburi köçkünlər (onların çoxu uzun illərdir ki, ekoloji cəhətdən böhranlı vəziyyətdə olan çadır düşərgələrində, atılmış vaqonlarda məskünlaşır, buradakı əhalinin çoxusu yoxsulluq, hətta yoxsulluqdan da kənar şəraitdə yaşayırlar), burada sağlamlıq və onun ekologiya ilə bağlı problemləri çox böyük təşviş doğurur.
«Keçid dövrü» adlanan belə bir şəraitdə ölkədə bütünlükdə cəmiyyətin sağlamlığı üçün lazımi şəraitin təmin edilməsinə obyektiv maddi imkanlar yoxdur. Ölkədə mövcud qanunların həyata keçirilməsi və onlara kifayət dərəcədə nəzarət edilməsi üçün real mexanizm yoxdur, bu sahədə burokratizmin, korrupsiyanın qarşısının alınması üçün təsiredici qanunlar yoxdur. Göstərilənləri araşdırmaq, xalqa çatdırması işində KİV-in rolu böyükdür, lakin təəssüf ki, onların bu sahədə olan fəaliyyəti yalnız faktların qeyd edilməsi ilə bitir. Onların məlumatı müvafiq hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları problemin praktiki həlli üçün bir göstəriş kimi qəbul edilmir, KİV bu məlumatı vaxtaşırı təkrar etsə də, onun gələcək taleyi barədə heç bir xəbər vermir. Məsələn, vaxtı ilə kütləvi informasiya vasitələri tərəfindən geniş işıqlandırılan Qəbələ problemi, oradakı əhalinin, xüsusilə qadın və uşaqların problemlərini göstərmək olar. Göstərilənlər, ümumixalq miqyasında düşünülmüş qarşıdurma forması deyil, konkret problemlərin həlli ilə bağlı strukturların KİV ilə təsirli əlaqəsinin yaradılmasındadır. Beləliklə, nəslin sağlamlığı respublikanın ekologiyası ilə bağlı problemlərlə qarşılaşır. Bu problemlərin həlli üçün təcili olaraq konkret tədbirlər görülməlidir. Hər şeydən əvvəl bizə sosializmdən ağır miras qalmışdır – bu hər iki cinsin səhhətinin, ilk əvvəl kənd yerlərində sutkanın, demək olar ki, yarısını ağır, ekoloji böhranlı şəraidə, pambıq, çay, və s. plantasiyalarda işləyən qadınlardır. Bu plantasiyalarda işləmək onların səhhətinə, ağır təsir etmiş, hazırda onların nəslin də xəstə olmasına səbəb olmuşdur; habelə xəstə valideynlərdən dünyaya gəlmiş övladların da sağlamlığında öz təsirini göstərəcəkdir. Sumqayıt, Qəbələ, Bakı və respublikanın digər şəhərlərində əhali, böhranlı və ağır ekoloji şəraitdə yaşayır. Azərbaycan vətəndaşlarının sağlamlığı ilə bağlı problemlər, habelə yoxsulluğun qlobal problemləri, suyun çatışmazlığı, təbii suların – Xəzər, Kür və b.-nın çirklənməsi, əhalinin sistematik disparserizasiyasının aparılmaması, bütün bunlar ciddi narahatçılıq və təşviş doğurur. Belə bir dözülməz şəraitdə yaşayan, daim fasilələrlə verilən su, qaz təminatından, heç olmayan, yaxud da həmişə təmirə ehtiyacı olan kanalizasiyadan, yaşayış sahəsini əhatə edən antisanitariyadan, hətta mərkəzi rayonlarda təmirsiz yollardan daim əziyyət çəkən qaçqın və məcburi köçkünlərin problemlərinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. «Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında» Qanunun ekspertizası göstərdi ki, qanunda təbiətin fəal mühafizəsi siyasətində bütövlükdə qadınlar və onların hüquqlarına dair hər hansı bir pozuntu yoxdur. Formal hüquqi nöqteyi-nəzərdən «Ətraf mühitin mühafizə edilməsi» Qanunu kişi və qadını fərqləndirmir, burada kişi və qadın arasında bərabərlik prinsipi haqqında danışmaq olar. Belə ki, «Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində vətəndaşların hüquq və vəzifələri» barədə olan 6-cı maddədə göstərilir ki, oqanunvericilik aktlarında təsdiq edilmiş təminatlar – qarantiyalar praktikada tam realizə olunmur və hüquqi və real bərabərliliyi, hüquq və imkanlar bərabərliyinin arasında fərq mövcuddur.
İnkişaf Proqramı Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi. – B., 2000 «Azərbaycan Respublikasında Pekindən sonrakı dövr» UNFPA. – B., 2002 Şükürov A. «Qadın və ekoloji proseslər. Qender: qadın problemlərinin yeni mərhələsi». – B., 1998 Закон Азербайджанской Республики «Об охране окружающей среды». Бюллетень бизнесмена. № 35, 2003. Законодательство Азербайджанской Республики «Национальный план действий по охране окружающей среды». Госкомитет по экологии и контролю за природопользованием. – Б., 1998 “Chose a Future” Issues and Options For Adolescent Girls. The Center for Development and Population
1. Yoxsulluq və ətraf mühitin çirklənməsinin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi necədir? 2. Cinslərin sağlamlığını ekologiya ilə nə bağlayır? 3. Azərbaycanın kənd yerlərində qadınlar hansı ekoloji problemlərlə üzləşir?
4. Azərbycanda kişi və qadınların sağlamlığının qorunması ilə bağlı qanunların və əxlaqi normaların həyata keçirilməsinə nə mane olur? İş üsulları – diskussiya, kiçik qruplarda iş və «Bizi əhatə edən ətraf mühit» situasiyasının təhlili: TƏHLİL ÜÇÜN SİTUASİYA: «BİZİ ƏHATƏ EDƏN ƏTRAF MÜHİT» Tapşırıq: Seminarın sonunda iştiraklılar nəyi bacarmalı: - ötən 10 il ərzində ətraf mühitin dəyişilməsi xüsusiyyətlərini təyin etməli, bu dəyişikliklərin səbəbini və cəmiyyətə onların mənfi təsirin göstərməlidirlər.
«torpaq», üçüncüdə isə «hava» sözləri yazılır. Görülməli işlər: 1.
İştirakçılardan «ətraf təbii mühit» ifadəsinin harada, nə zaman eşitdiklərini izah etmələri xahiş edilsin. 2. Onlara çatdırın ki, müzakirə onlara lokal ətraf mühit barədə daha çox məlumat verə bilər və bu onların həyatına necə təsir etdiyini izah edə bilər. 3.
İştirakçıları 3 komandaya bölün. Hər komandaya bu vərəqləri verin: Su, Torpaq, Hava: Komandalardan xahiş edin: Ekoloji problemlər insana necə təsir edir – mövzusunun parodiyasını vərəqlərdə açıqlasınlar. Qruplara parodiyaları yartmaq üçün 10-15 dəqiqə vaxt verilsin. Qruplarda çətinlik olsa, başqa qrupların işi ilə tanış etmək olar. Məsələn, Hindistanda sağlamlıqla bağlı vərəm də daxil olmaqla problemlər müəyyən edilmişdir, bu problemlər havanın avtomobil və sənaye tullantıları çirkləməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. 4. Hər qrup öz parodiyalarını təqdim edir. Hər parodiya ətrafında diskussiya aparılır: 5.
«Bu parodiyada problem nə idi?» 6.
İndi başa salın ki, öz cəmiyyətlərində onlar daha çox ekoloji ziddiyyətlərlə qarşılaşacaqlar. 7.
İştirakçıları 2 və ya 3 komandaya bölün. Onlara «Bizim ətraf təbii mühit» sorğu vərəqələri verin. Başa salın ki, sorğu son 10 ildə olan dəyişikliklər barədə müsahidə üzərində qurulma – lider. 8. İştirakçılar yerlərdə olmaqla sorğu vərəqində qeydlər edə bilər, rəsm çəkə bilər və ya müsahibədə etdiklərini qeyd edə bilərlər.
1. Komandalar geri qayıdanda, hər komandadan müsahibədə nədən söhbət getdiyi barədə məlumat alın. 2. Təqdimat mərasimindən sonra soruşmaq lazımdır: • Müsahibədə ətraf təbii mühitdə olan hansı dəyişikliklər bir dəfədən çox qeyd olundu? • Onlardan müsbət olanı hansı idi? Nə üçün? • Onlardan mənfi olanı hansı idi? Nə üçün? Bu dəyişikliklərin səbəbi nədədir? 1. Bu problemlərdən hansı Sizi daha çox narahat edir? 2. Ən vacib problemlərin siyahısını tərtib edin. 3. Seminarın sonunda son 10 ildə ətraf təbii mühitdə baş verən əsas dəyişiklikləri üst-üstə yığın. Başa salın ki, ekoloji problemlərin həllinə yönəldilmiş müsbət fəaliyyət cəmiyyətin inkişafına müsbət təsir edə bilər və gələcək seminarlarda onlara baxıla bilər.
ideyalar seminarın əvvəlində necə səslənə bilərdi? Sorğu vərəqəsi «Bizi əhatə edən təbii mühit»
il bundan əvvəl Bu gün Sular Göl, çay, dənizlərin vəziyyəti necədir?
Kənd təsərrüfatında suvarma sistemindən istifadə edilirmi?
Su ehtiyatları barədə yararlı layihələr varmı?
Torpağın eroziyasını harada müşahidə etmək olar?
Ağac və digər bitkilər harada məhv edilib?
Evi qızdırmaq üçün nədən istifadə edir və onu necə əldə edirsiniz?
Pestisid və digər kimyəvi maddələr harada və necə istifadə edilir?
Hava Hava necə təmizlənir? Zavod və avtomobillər havanı necə çirkləndirir? Yüklə 103,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|