ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

5. Gümüş(I) ortofosfatla gümüş(I) yodidi bir-birindən necə fərqləndirmək olar? 
6. Sxemləri tamamlayın və X, Y, Z anhidridlərinin formullarını müəyyən edin.    
P
2
O
5
 + HNO
3
 
 
 HPO
3
  + X 
P
2
O
5  
+ H
2
SO
4
 
 HPO
3
 + Y 
P
2
O
5
 + HClO
4
 
 HPO
3
 + Z 
7. Ortofosfat turşusu və onun duzlarının tətbiq sahələrini sadalayın. 
8. 0,5 mol kalium-hidroortofosfat almaq üçün neçə qram KOH tələb olunar? M
r
(KOH) = 56. 
9. 1,42 ton fosfor(V) oksidddən neçə ton ortofosfat turşusu alınar? M
r
(P
2
O
5
) = 142, M
r
(H
3
PO
4
) = 98. 
10. Aşağıdakı çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin. 
P 


1
Ca
3
P
2
 


2
PH
3
 


3
P
2
O
5
 


4
H
3
PO
4
 


5
Na
3
PO
4
 


6
Ca
3
(PO
4
)
2 
 
 
• difosfor-pentaoksid  • ortofosfat,  pirofosfat  və metafosfat  turşuları • 
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
2 
113 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 P
RAKTİK İŞ – 2.  
    QEYRİ-METALLARIN VƏ ONLARIN BİRLƏŞMƏLƏRİNİN XASSƏLƏRİ 
 
 
 
 
 
29 
Ammonyak qazının alınması, toplanması və təyini. 
 
Təchizat:  çini  kasa,  çay  qaşığı,  NH
4
Cl,  Ca(OH)
2
,  şüşə  çubuq,  iki  sınaq  şüşəsi,  iki 
ştativ, tıxac, qazaparan boru, spirt lampası, fenolftalein məhlulu.  
İşin gedişi: çini kasada hər biri bir çay qaşığı miqdarında ammonium-xlorid və kalsium-
hidroksidi  şüşə  çubuqla  yaxşı-yaxşı  qarışdırın  və  sınaq  şüşəsinə  tökün.  Sınaq  şüşəsini 
qazaparan boru keçirilmiş tıxacla bağlayın və borunun ucunu ağzı aşağı bərkidilmiş digər 
quru  sınaq  şüşəsinə  salın.  Sonra  içərisində  qarışıq  olan  sınaq  şüşəsini  qaz  qabarcıqları 
ayrılanadək  asta-asta  alovla  qızdırın.  İkinci  sınaq  şüşəsinin  ammonyakla  dolmasını 
müəyyən etmək üçün arabir fenolftalein məhlulu ilə isladılmış kağız vasitəsilə yoxlayın. 
İkinci sınaq şüşəsi ammonyakla dolduqdan sonra qazaparan borudan çıxardın və ağzını baş 
barmağınızla bağlayın və onu  ağzı  aşağı vəziyyətdə qabdakı  suyun  içərisinə daxil  edib 
barmağınızı götürün. Baş verən hadisəni müşahidə edin. 
Sonra suyun altında sınaq şüşəsinin ağzını yenidən barmağınızla bağlayıb şüşəni su qabından 
çıxardın. Sınaq şüşəsini çevirin və oraya 1–2 damcı fenolftalein məhlulu əlavə edin. 
Nəticəni müzakirə edək: 
– Sınaq şüşəsindəki qarışığı alovla qızdırdıqda nə müşahidə etdiniz?  
– Nə üçün sınaq şüşəsini ağzı aşağı vəziyyətdə suya saldıqda su sınaq şüşəsinə daxil olur?  
–  Sonda sınaq  şüşəsinə 1–2 damcı  fenolftalein  məhlulu  əlavə  etdikdə nə  baş verir? 
Bunun səbəbi nədir? 
– Baş verən reaksiyanın tənliyini yazın və onu reaksiyaların öyrəndiyiniz əlamətlərinə 
görə xarakterizə edin. 
– Təcrübə zamanı ammonyak qazının hansı fiziki xassələrini müşahidə etdiniz?  
 
 
T ə c r ü b ə
1
Kimyəvi reaksiya vasitəsilə sübut edin ki, ağzıbağlı qablarda sizə verilən maddə məhz 
a) ammonium-xloriddir; b) ammonium-nitratdır; c) naşatır-spirtidir.   
Yerinə yetirdiyiniz reaksiyaların molekulyar və ion tənliklərini tərtib edin. 
 
 
T ə c r ü b ə
2
Qısa ion tənlikləri a, b və c-dəki kimi olan reaksiyaları həyata keçirin: 
a) H
+
  + OH
–
 = H
2
O;             b) Ag
+
 + I
–
 = AgI;                c) Ca
2+
 + 2F
–
 =  CaF
2
 
Yerinə yetirdiyiniz reaksiyaların molekulyar və ion tənliklərini tərtib edin. 
 
 
T ə c r ü b ə
3
Hər birində məhlul olan üç sınaq şüşəsi verilmişdir. Sınaq şüşələrinin hansında xlorid 
turşusu,  hansında  sulfat  turşusu  və  hansında  natrium-hidroksid  olduğunu  müəyyən 
edin. Müvafiq reaksiyaların molekulyar və ion tənliklərini yazın.
 
 
 
T ə c r ü b ə
4

 
 
114 
 
 M
İNERAL GÜBRƏLƏR VƏ ONLARIN TƏSNİFATI.  
        AZOTLU GÜBRƏLƏR 
  
 
 
 
 
Bitkilərin tərkibinə 70-dən çox müxtəlif kimyəvi element daxildir. Lakin onlar-
dan bitkilərin normal inkişafı üçün 16-sının rolu daha böyükdür. Bitkilər bu element-
lərdən bir qismini fotosintez prosesində, digərlərini isə torpaqdan mənimsəyir.  
Bitkilərin normal inkişafı üçün lazım olan elementlərə qida elementləri deyilir. 
Tərkibində bitkilər üçün qida elementləri olan birləşmələr, əsasən də duzlar –
mineral gübrələrdir. 
 
 
 
Makroelementlərdən, əsasən, 3 element – azot, fosfor və kalium bitkilərə daha 
çox miqdarda lazımdır. Bunlara əsas qida elementləri deyilir. 
30 
 
– Sizcə, 1-ci şəkildə əks olunmuş taxılın 
yarpaqları niyə saralmışdır? 
– 2-ci şəkildə əks olunmuş taxıl sahələri-
nin nə kimi fərqi var və bunun səbəbi 
nədir? 
– 3-cü  şəkildə əks olunmuş yarpağın 
rəngi normaldırmı? 
– 4-cü şəkildə əks olunmuş çiçəklər eyni 
vaxtda əkilsə də, onlar  müxtəlif sürətlə 
inkişaf edib. Sizcə, bunun səbəbi 
nədir? 
Təchizat: iki sınaq şüşəsi, ammonium şorası, su, NaOH məhlulu, mis məftil, qatı sulfat 
turşusu, spirt lampası, lakmus kağızı. 
İşin gedişi: içərilərində 0,5 q ammonium şorası olan iki sınaq şüşəsinin hər birinə 2–3 ml 
su əlavə edib duzu həll edin.  
1-ci sınaq şüşəsinə NaOH məhlulu, 2-ci sınaq şüşəsinə qatı sulfat turşusu və mis yonqarı 
əlavə edib hər ikisini zəif qızdırın və müşahidə aparın.  
Bir qədər sonra birinci sınaq şüşəsinin ağzına nəm qırmızı lakmus kağızını yaxınlaşdırın 
və baş verən dəyişikliyə diqqət yetirin. 
 
Nəticəni müzakirə edin: 
– Qızdırdıqda sinaq şüşələrində nə baş verdi?  
– Birinci sınaq şüşəsinin ağzında lakmus kağızı hansı rəngə boyandı? 
– Hər bir sınaq şüşəsindən ayrılan maddənin xüsusiyyəti nədən ibarətdir? 
– Azotlu gübrə kimi KNO
3
 götürsək, hər iki sınaq şüşəsindəki hadisələr təkrarlanarmı? 
– Sınaq şüşələrində baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin.
 
 
Fəaliyyət 
Azotlu gübrənin təyini 
 
 
Bilik qutusu 
• Bitkilərə çox miqdarda lazım olan elementlərə (C, O, H, N, P, K, Ca, 
Mg, Fe, S) makroelementlər, tərkibində həmin elementlər olan gübrələrə isə makro-
gübrələr və ya adi gübrələr deyilir.  
Bitkilər üçün cüzi miqdarda lazım olan elementlər (B, Cu, Co, Mn, Zn, Mo və s.) mik-
roelementlər, tərkibində həmin elementlər olan gübrələr isə mikrogübrələr adlanır.
  
 
1
2
3
4

 
 
 
2 
115 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
Təsnifatı. Əsas qida elementinə görə mineral gübrələr azotlu, fosforlu və kalium-
lu olur. Tərkibinə görə mineral gübrələr sadə və kompleks gübrələrə ayrılır. 
Tərkibində yalnız bir qida elementi olan gübrələr sadə gübrələr adlanır; məsə-
lən: KCl, NaNO
3
, Ca(H
2
PO
4
)
2
, NH
4
NO
3
 və s.  
Tərkibində iki və daha çox qida elementi olan gübrələr  kompleks gübrələr 
adlanır; məsələn: kalium-nitrat (KNO
3
) kalium və azot qida elementlərini saxlayır. 
Kompleks gübrələr mürəkkəb və qarışıq gübrələrə ayrılır. Mürəkkəb gübrələrdən  
kalium şorasını (KNO
3
), diammofosu [(NH
4
)
2
HPO
4
] və s.-ni göstərmək olar. Qarışıq 
gübrələr müxtəlif gübrələrin mexaniki qarışığından ibarətdir. Bunlardan ammofos-
kanı  [(NH
4
)
2
HPO
4
  +  NH
4
H
2
PO
4
  +  KCl],  nitroammofoskanı  (nitrofoska)  
[(NH
4
)
2
HPO
4
 + NH
4
NO
3
 + KCl] göstərmək olar. 
Mənşəyinə görə gübrələr mineral və üzvi (peyin, quş zılı və s.), aqreqat halına görə 
isə bərk (şoralar, fosfat duzları) və maye (maye ammonyak, ammonyaklu su) olur. 
Hər bir gübrə onun qidalılıq dəyəri ilə xarakterizə olunur. 
Azotlu gübrələrin qidalılıq dəyəri gübrənin tərkibindəki azotun kütlə payı (%) ilə 
müəyyən edilir. Fosforlu gübrələrin qidalılıq dəyərini, yəni gübrədə fosforun miq-
darını  difosfor-pentaoksidə  (P
2
O
5
)  görə  hesablayırlar  (bax:  səh.118).  Kaliumlu 
gübrələrin qidalılıq dəyəri isə kalium-oksidə (K
2
O) görə hesablanır (bax: səh.119).     
 
Azotlu gübrələr
 
 
Bitkilər azotu, əsasən, ammonium NH
4
+
 və nitrat  NO
3
–
 ionları şəklində mənimsəyir.  
 
 
• Tərkibində azot qida elementi olan gübrələrə azotlu gübrələr deyilir. 
Sadə azotlu gübrələrə misal olaraq ammonium-nitratı NH
4
NO
3
, natrium-nitratı 
NaNO
3
,  kalsium  şorasını  (Ca(NO
3
)
2
,  ammonium-sulfatı  (NH
4
)
2
SO
4
,  maye  ammo-
nyakı, ammonyaklı suyu, sidik cövhərini CO(NH
2
)
2
 göstərmək olar.  
Azotlu gübrələrin qidalılıq dəyərinin hesablanması 
 
Karbamiddə azotun kütlə payını (%) hesablayın. M
r
[CO(NH
2
)
2
] = 60. 
 
Həlli: 
ω(N),%
 = 
A
r
(N)∙2
M
r
CO(NH
2
)
2
 ∙ 100%
 = 
 28
60
∙100%
 = 46,7% 
Məsələ. Ammonium-nitratda azotun kütlə payını (%) hesablayın və karbamiddəki ilə 
müqayisə edin. Hansı gübrə azotla daha zəngindir? M
r
(NH
4
NO
3
) = 80.    
nü
mu
nə
 
 
Bilik qutusu 
• Bitkilərin qidalanmasında azot xüsüsi rol oynayır. O, xlorofil və zülalların 
tərkibinə daxildir. Bitkidə azotun azlığı yaşıl kütlənin əmələ gəlməsini çətinləşdirir, bit-
kilər pis inkişaf edir, yarpaqları saralır.
     
 
Torpağa  artıq  miqdarda  nitratlar  verildikdə  onlar  bitkilərdə  toplanır.  Belə 
bitkilər qida kimi istifadə olunduqda insanın sağlamlığına mənfi təsir göstərir. 
• Q E Y D •  

 
 
116 
 
Tərkibində azot qida elementi olan kompleks gübrələrə misal olaraq ammonium-
dihidroortofosfatı (ammofos) NH
4
H
2
PO
4
, ammonium-hidroortofosfatı (diammofos) 
(NH
4
)
2
HPO
4
, kalium şorasını KNO
3
 və s. göstərmək olar. 
Azotlu gübrələrin istehsalı üçün ammonyakdan, nitrat turşusu və onun duzların-
dan, bəzən isə azot-dioksiddən istifadə olunur: 
 
(1)
 Na
2
CO
3 
+
 
2NO
2 
 NaNO
3
 + CO
2
 + NaNO
2
   
(sonra NaNO
2
  
                                                                                            NaNO
3
-ə оksidləşdirilir)                     
(2)
 KCl    +  NаNO
3 


 
 

 

   
          
C
100
 NaCl   +  KNO
3
  
qatı məhl.      qatı məhl.
 
(3)
 NH
3
 + HNO
3 
 NH
4
NO
3
     
(4)
 2NH
3
 + H
2
SO
4 
 (NH
4
)
2
SO
4
       
(5)
 2NH
3
 + CO
2
 

 

P
 
t,
 H
2
O + CO(NH
2
)
2
   
                                 
karbamid (sidik cövhəri)
  
Torpaqda gübrələr bitkilərin mənimsənilən formasına çevrilir, məsələn, 
 
CO(NH
2
)
2
 + 2H
2
O 
 (NH
4
)
2
CO
3
 
   
Mineral azotlu gübrələrlə yanaşı, üzvi azotlu gübrələrdən də (peyin, quş zılı və s.) 
istifadə olunur. 
 
 
 
 
1. Kompleks (mürəkkəb) gübrələri müəyyən edin. 
1. NH
4
NO
3
           2. NaNO
3
        3. KNO
3    
                    4. Ca(H
2
PO
4
)
2
        5. NH
4
H
2
PO
4
 
2. Sadə gübrələri göstərin. 
1. NaNO
3                   
2. KNO
3                 
3. (NH
4
)
2
HPO
4                   
4. CO(NH
2
)
2
 
3. Hansı reaksiyalar üzrə sənayedə ammonium şorası və ammonium-sulfat alınır? 
1. NH
3
  + HNO
3
 
                 
2. NH
4
Cl + AgNO
3
 
  
3. 2NH
4
Cl + Ag
2
SO
4 
          
4. 2NH
3
+ H
2
SO
4
 
           
5. 3NH
4
OH + Fe(NO
3
)
3
 
 
4. 2,3 ton ammonium-dihidroortofosfat almaq üçün neçə m
3
 (n.ş.) ammonyak sərf olunar?  
M
r
(NH
4
H
2
PO
4
) = 115.
 
 
 
Hər il 1 hektardan yığılmış qarğıdalı məhsulu torpaqdan birləşmə şəklində 
80 kq azotun çıxarılmasına səbəb olur. Ona görə də periodik olaraq üzvi və 
mineral gübrələrin verilməsi ilə torpaqda azot ehtiyatı bərpa olunmalıdır. 
Bu maraqlıdır 
•  qida  elementləri  •  mineral  gübrələr  •  sadə,  mürəkkəb  və  qarışıq 
gübrələr • gübrələrin qidalılıq dəyəri • 
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
2 
117 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 F
OSFORLU VƏ KALİUMLU GÜBRƏLƏR 
 
 
 
Fosfat turşusunun kalsium və ammonium duzlarından kənd təsərrüfatında fos-
forlu gübrə kimi istifadə olunur; onlar meyvələrin inkişafına kömək edir. 
Bitkilər fosforu suda həllolan [H
2
PO
4
]
–
  
və  [HPO
4
]
2– 
ionları şəklində mənimsəyir. 
 
 
Ən geniş yayılmış fosforlu gübrələrə aşağıdakılar aiddir. 
1. Fosforit unu.  Bu  gübrəni  fosforitləri  narın  əzməklə  alırlar.  Fosforit  ununun 
tərkibini təşkil edən Ca
3
(PO
4
)
2
 suda pis həll olur. Turşuların təsirindən suda həllolan 
birləşmələrə çevrildiyindən bu gübrə turş torpaqlara və ya hidroliz nəticəsində turş 
mühit yaradan gübrələrlə, məsələn, NH
4
NO
3
 ilə birlikdə verilir.  
2. Sadə superfosfat [Ca(H
2
PO
4
)
2
 + 2CaSO
4
]. Sadə superfosfat fosforitin (və ya 
apatitin) sulfat turşusu ilə qarşılıqlı təsirindən alınır. Bu gübrə suda qismən həll olur, 
onu torpağa həm dənəvər, həm də toz şəklində verirlər. 
 
Ca
3
(PO
4
)
2
 + 2H
2
SO
4
 
 Ca(H
2
PO
4
)
2
 + 2CaSO
4
  
 
3. İkiqat superfosfat Ca(H
2
PO
4
)
2
. Sadə superfosfatdan fərqli olaraq ikiqat superfos-
fatın  tərkibində  CaSO
4
  ballastı  olmur.  İkiqat  superfosfat  suda  həll  olur  və  aşağıdakı 
reaksiyalar üzrə alınır: 
Ca
3
(PO
4
)
2
 + 3H
2
SO
4
 
 3CaSO
4
 + 2H
3
PO
4
 
Ca
3
(PO
4
)
2
 + 4H
3
PO
4
 
 3Ca(H
2
PO
4
)
2 
31 
 
– Sizcə, 1-ci şəkildə əks olunmuş kələmin inkişafdan geri qalmasının səbəbi nə 
ola bilər?  
– 2-ci şəkildə əks olunmuş taxıllarda nə kimi fərq var və bunun səbəbi nədir? 
– 3-cü və 4-cü şəkildə əks olunmuş bananların bir-birindən fərqi nədədir? Səbəbi 
nə ola bilər?
 
 
 
1 
4
3
2
Fosforlu gübrə kimi istifadə olunan duzlara (1–5) aid cədvəli tamamlayın: 
1. Ca
3
(PO
4
)
2
      2. Ca(H
2
PO
4
)
2        
3. CaHPO
4
      4. (NH
4
)
2
HPO
4 
        5. NH
4
H
2
PO
4 
sadə  
gübrə 
kompleks 
gübrə 
makro- 
gübrə 
mikro- 
gübrə 
suda həll 
olur 
suda həll 
olmur 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fəaliyyət 
Gübrələrin təsnifatı 

 
 
118 
 
4. Presipitat CaHPO
4

2H
2
O. Adətən, ortofosfat turşusu ilə sönmüş əhəng və ya 
əhəngdaşının qarşılıqlı təsirindən alınır: 
Ca(OH)
2
   +   H
3
PO
4
 
 CaHPO
4
2H
2
O 
CaCO
3
  + H
3
PO
4
 + H
2
O 
 CaHPO
4
2H
2
O + CO
2
 
5. Sümük unu, əsasən, kalsium-fosfatdan ibarət olub ev heyvanlarının sümüklərini 
üyütməklə alınır. 
Fosfor qida elementi həmçinin ammofosların və nitrofoskanın tərkibində var. 
6. Ammofos NH
4
H
2
PO
4
 və diammofos (NH
4
)
2
HPO
4
 – tərkibində 2 qida elementi 
– azot N və fosfor P elementləri olan kompleks gübrələrdir: 
 
         NH
3
 + H
3
PO
4
 
 NH
4
H
2
PO
4
                    2NH
3
 + H
3
PO
4
 
 (NH
4
)
2
HPO
4 
 
7. Nitroammofoska (nitrofoska) tərkibində N, P, K qida elementləri olan qarışıq 
gübrədir:  
[(NH
4
)
2
HPO
4
 + NH
4
NO
3
 + KCl] 
 
      Beləliklə,  fosforlu  gübrələrin  istehsalında  xammal  olaraq,  əsasən,  fosforitdən 
Ca
3
(PO
4
)
2
 istifadə olunur. 
 
Kaliumlu gübrələr 
Kaliumlu gübrələr azotlu və fosforlu gübrələr kimi bitkilərin normal inkişafı üçün 
vacibdir. Kalium fotosintez prosesini sürətləndirir və karbohidratların toplanmasına 
kömək  edir.  Ona  görə  kalium  duzlarının  təxminən  90%-i  kaliumlu  gübrələr  kimi 
istifadə olunur. Mühüm kaliumlu gübrələr aşağıdakılardır: 
1. Üyüdülmüş  təbii duzlar  –  əsasən  silvin  KCl,  silvinit  NaCl
KCl,  kainit  KCl 
MgSO
4
3H
2
O və karnalit KCl
 MgCl
2
6H
2
O mineralları. 
2. Ağac və torf  külü (tərkibində kalium duzu –  K
2
CO
3
 vardır). 
 
Gübrədə P
2
O
5
 və ya K
2
O-nun kütlə payının hesablanması şərti xarakter daşıyır, 
çünki  gübrələrin  tərkibində  həmin  formullara  uyğun  birləşmələr  yoxdur.  Hər  iki 
oksidin müvafiq gübrədə kütlə payının hesablanması aşağıdakı qaydaya əsaslanır:  
gübrə və oksid “molekullarında” qida elementinin atomları sayının eyni olması şərti 
ilə oksidin nisbi molekul kütləsi gübrənin nisbi molekul kütləsinə bölünür. 
 
 
Fosforlu gübrələrin qidalılıq dəyərinin hesablanması 
(1)
  
Presipitatda (CaHPO
4
·2H
2
O) P
2
O
5
-in kütlə payını hesablayın. M
r
(P
2
O
5
) = 142, 
       M
r
(CaHPO
4
·2H
2
O) = 172,  
Həlli: 
 
Məsələ 1. İkiqat superfosfatda [Ca(H
2
PO
4
)
2
] P
2
O
5
-in kütlə payını hesablayın və 40 kq 
ikiqat superfosfatı əvəz etmək üçün torpağa təqribən neçə kq presipitatın verilməsini 
müəyyən edin. M
r
(P
2
O
5
) = 142, M
r
(Ca(H
2
PO
4
)
2
) = 234. 
nü
mu
nə
 

 
 
 
2 
119 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 
 
 
 
 
 
 
1. Hansı sxem üzrə sadə superfosfat alınır? 
A) CaO + H
3
PO
4
 
                
B) Ca
3
(PO
4
)
2
 + 4H
3
PO
4
              
C) Ca(OH)
2
 + H
3
PO
4
 
D) CaCO
3
 + H
3
PO
4
            
E) Ca
3
(PO
4
)
2
 + 2H
2
SO
4 
 
2. İkiqat superfosfatın alınmasına dair səhv ifadəni göstərin. 
A) sadə superfosfatın alındığı maddələrdən alınır  
B) iki reaksiya üzrə alınır              
 
C) I reaksiya dönməyən reaksiyadır            
D) II reaksiya dönən reaksiyadır   
             
E) hər iki reaksiya mübadilə reaksiyasıdır