ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

9
KİMYA 
ŞÜKÜR MUSTAFA, İLTİFAT LƏTİFOV
Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün 
“Kimya” fənni üzrə 
 bağlı rəy, irad və təkliflərin 
və [e-mail] elektron ünvanlara göndərilməsi 
xahiş olunur. Əməkdaşlığınız üçün əvvəlcədən təşəkkür edirik!
MÜƏLLİM ÜÇÜN METODİK VƏSAİT
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 
03.06.2016-cı il tarixli  369 №-li 
əmri ilə təsdiq olunmuşdur.
© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2016
Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və 
yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq, 
elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.
“Bakı” nəşriyyatı
Müəllim üçün metodik vəsaitlə
[e-mail] 
9
KİMYA 
İLTİFAT LƏTİFOV, ŞÜKÜR MUSTAFA 
Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün 
“Kimya” fənni üzrə 
DƏRSLİK 
Dərsliklə bağlı rəy, irad və təkliflərin 
və 
[e-mail] elektron ünvanlara göndərilməsi xahiş olunur. 
Əməkdaşlığınız üçün əvvəlcədən təşəkkür edirik!
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 
03.06.2016-cı il tarixli  369 №-li 
əmri ilə təsdiq olunmuşdur.
© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2016
Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və 
yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq, 
elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.
“Bakı” nəşriyyatı
[e-mail] 

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ 
DÖVLƏT HİMNİ
Üzeyir Hacıbəylinin,
 Əhməd Cavadındır.
Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!
Minlərlə can qurban oldu!
Sinən hərbə meydan oldu!
Hüququndan keçən əsgər
Hərə bir qəhrəman oldu!
Sən olasan gülüstan,
Sənə hər an can qurban!
Sənə min bir məhəbbət
Sinəmdə tutmuş məkan!
Namusunu hifz etməyə,
Bayrağını yüksəltməyə
Cümlə gənclər müştaqdır!
Şanlı Vətən! Şanlı Vətən!
Azərbaycan! Azərbaycan! 
Musiqisi 
sözləri
HEYDƏR ƏLİYEV
AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ 
DÖVLƏT HİMNİ
Üzeyir Hacıbəylinin,
 Əhməd Cavadındır.
Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!
Minlərlə can qurban oldu!
Sinən hərbə meydan oldu!
Hüququndan keçən əsgər
Hərə bir qəhrəman oldu!
Sən olasan gülüstan,
Sənə hər an can qurban!
Sənə min bir məhəbbət
Sinəmdə tutmuş məkan!
Namusunu hifz etməyə,
Bayrağını yüksəltməyə
Cümlə gənclər müştaqdır!
Şanlı Vətən! Şanlı Vətən!
Azərbaycan! Azərbaycan! 
Musiqisi 
sözləri
HEYDƏR ƏLİYEV
AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ

5
Dərsliyinizlə tanış olun! .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
Metalların ümumi xarakteristikası
1. Metalların icmalı, təbiətdə tapılması və alınmasının ümumi üsulları.                                             
Metalların ərintiləri 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
8
2. Metalların ümumi fiziki və kimyəvi xassələri.                                                                          
Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
13
3. Metalların korroziyası. Korroziyadan mühafizə  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
18
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
22
Əsas yarımqrup metalları
4. Litium yarımqrupu elementləri. Natrium, kalium və onların birləşmələri..
.
.
.
.
23
5. Berillium yarımqrupu elementləri. Kalsium. 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
27
6. Kalsiumun sənayedə alınan mühüm birləşmələri.                                                                                      
Suyun codluğu və onun aradan qaldırılması üsulları 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
30
7. Bor yarımqrupu elementləri. Alüminium və onun birləşmələri  .
.
.
.
.
.
.
.
34
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
39
Əlavə yarımqrup metalları
8. Əlavə yarımqrup metallarının qısa icmalı.                                                                                
Dəmir. Dəmirin oksid və hidroksidləri  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
40
9. Çuqun və polad istehsalı  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
44
10. Mis, sink və xrom  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
48
11. Praktik iş – 1. Metalların və onların birləşmələrinin xassələri  .
.
.
.
.
.
.
54
Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
55
2. Qeyri-metalların ümumi xarakteristikası  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
56
Flüor yarımqrupu elementləri
13. Flüor yarımqrupu elementlərinin icmalı  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
60
14. Xlor   .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
63
15. Hidrogen-xlorid və xlorid turşusu  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
65
16. Halogenlərin müqayisəli xarakteristikası  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
73
 Oksigen yarımqrupu elementləri
17. Oksigen yarımqrupu elementlərinin icmalı.  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
74
18. Kükürd  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
76
19. Hidrogen-sulfid 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
79
20. Kükürd-dioksid. Sulfit turşusu. Kükürd-trioksid  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
81
21. Sulfat turşusu  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
84
Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
88
I. METALLAR
Fəsil 1. 
Fəsil 2. 
Fəsil 3. 
II. QEYRİ-METALLAR
Fəsil 4. 
Fəsil 5.
1
M ü n d ə r i c a t
9
K İ M YA 

5
Dərsliyinizlə tanış olun! .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
Metalların ümumi xarakteristikası
1. Metalların icmalı, təbiətdə tapılması və alınmasının ümumi üsulları.                                             
Metalların ərintiləri 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
8
2. Metalların ümumi fiziki və kimyəvi xassələri.                                                                          
Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
13
3. Metalların korroziyası. Korroziyadan mühafizə  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
18
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
22
Əsas yarımqrup metalları
4. Litium yarımqrupu elementləri. Natrium, kalium və onların birləşmələri..
.
.
.
.
23
5. Berillium yarımqrupu elementləri. Kalsium. 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
27
6. Kalsiumun sənayedə alınan mühüm birləşmələri.                                                                                      
Suyun codluğu və onun aradan qaldırılması üsulları 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
30
7. Bor yarımqrupu elementləri. Alüminium və onun birləşmələri  .
.
.
.
.
.
.
.
34
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
39
Əlavə yarımqrup metalları
8. Əlavə yarımqrup metallarının qısa icmalı.                                                                                
Dəmir. Dəmirin oksid və hidroksidləri  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
40
9. Çuqun və polad istehsalı  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
44
10. Mis, sink və xrom  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
48
11. Praktik iş – 1. Metalların və onların birləşmələrinin xassələri  .
.
.
.
.
.
.
54
Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
55
2. Qeyri-metalların ümumi xarakteristikası  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
56
Flüor yarımqrupu elementləri
13. Flüor yarımqrupu elementlərinin icmalı  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
60
14. Xlor   .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
63
15. Hidrogen-xlorid və xlorid turşusu  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
65
16. Halogenlərin müqayisəli xarakteristikası  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
73
 Oksigen yarımqrupu elementləri
17. Oksigen yarımqrupu elementlərinin icmalı.  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
74
18. Kükürd  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
76
19. Hidrogen-sulfid 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
79
20. Kükürd-dioksid. Sulfit turşusu. Kükürd-trioksid  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
81
21. Sulfat turşusu  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
84
Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
88
I. METALLAR
Fəsil 1. 
Fəsil 2. 
Fəsil 3. 
II. QEYRİ-METALLAR
Fəsil 4. 
Fəsil 5.
1
M ü n d ə r i c a t
9
K İ M YA 

7
M ü n d ə r i c a t
6
Fəsil 6.
Fəsil 7. 
III. ÜZVİ KİMYAYA GİRİŞ 
SADƏ ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRLƏ TANIŞLIQ
Fəsil 8. 
Fəsil 9.
______________________________________________________________________
 Azot yarımqrupu elementləri
22. Azot yarımqrupu elementlərinin icmalı. Azot və onun oksidləri  .
.
.
.
.
.
.
89
23. Ammonyak. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
93
24. Ammonium duzları 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
96
25. Nitrat turşusu.  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
98
26. Nitrat turşusunun duzları. Təbiətdə azot dövranı. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
103
27. Fosfor  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
106
28. Difosfor-pentaoksid və ortofosfat turşusu  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
109
29. Praktik iş – 2. Qeyri-metalların və onların birləşmələrinin xassələri .
.
.
.
.
113
30. Mineral gübrələr və onların təsnifatı. Azotlu gübrələr 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
114
31. Fosforlu və kaliumlu gübrələr. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
117                                                                                                    
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
120
Karbon yarımqrupu elementləri
32. Karbon yarımqrupu elementlərinin icmalı. Karbon 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
121
33. Karbon oksidləri  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
125
34. Karbonat turşusu və onun duzları. Təbiətdə karbon dövranı.   
.
.
.
.
.
.
128           
35. Silisium 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
132
36. Silisium-dioksid və metasilikat turşusu.  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
134
37. Silisiumun təbii birləşmələri və onların texnikada tətbiqi .
.
.
.
.
.
.
.
.
138
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
142
38. Üzvi kimya nəyi öyrənir. 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
143
39. Üzvi birləşmələrin kimyəvi quruluş nəzəriyyəsi. Üzvi birləşmələrin təsnifatı .  .
.
147
Karbohidrogenlər
40. Doymuş karbohidrogenlər (alkanlar). Metan
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
151
41. Doymamış karbohidrogenlər. Etilen sırası karbohidrogenləri (alkenlər). Etilen .  .
154
42. Asetilen və dien karbohidrogenləri. Asetilen  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
158
43. Tsiklik karbohidrogenlər – tsikloparafinlər və aromatik karbohidrogenlər.
.
.
.
162
44. Karbohidrogenlərin təbii mənbələri və onların emalı  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
165
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
168
                                                                                                          
 Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri
45. Doymuş spirtlər. Etanol, etilenqlikol və qliserin 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
169
46. Doymuş aldehidlər. Sirkə aldehidi 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
173
47. Karbon turşuları. Sirkə turşusu və ali karbon turşuları.  .
.
.
.
.
.
.
.
.
176
48. Mürəkkəb efirlər. Yağlar. Sabun və digər yuyucu vasitələr.  .
.
.
.
.
.
.
.
179
49. Karbohidratlar. 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
182
.  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
186
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
190 
– 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
194
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
195
Terminlər və kimyəvi anlayışlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
197
Əlavələr
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
201
 
50. Zülallar 
51. İrimolekullu birləşmələr – polimerlər
52. Praktik iş  3. Üzvi birləşmələrin xassələri
DƏRSLİYİNİZLƏ TANIŞ OLUN!
Maraqoyatma 
– 
yeni mövzuya maraq oyadan suallar.
gündəlik həyatımızla əlaqəli və 
Fəaliyyət  
– 
zuda öyrənilən biliklər arasında əlaqə yaratmağa 
xidmət edən təcrübələr və nəzəri tapşırıqlar; fəal 
idrak prosesinə həvəs oyadır.
əvvəl qazanılmış biliklərlə bu möv-
İnteqrativ blok 
– kimyanın digər fənnlərlə, əsa-
sən, biologiya, fizika, riyaziyyat, coqrafiya və s. 
ilə əlaqəsi.
Bilik qutusu
 
– mövzunu daha geniş və dərin 
mənimsəməyə kömək edən məlumatlar.
– 
Bu maraqlıdır 
kimyəvi dünyagörüşünü geniş-
ləndirən və bilikləri zənginləşdirən məlumat.
Nümunə
  mövzuya aid məsələlərin və ya nə-
zəri tapşırıqların həlli nümunələri; sonda müs-
təqil olaraq həll ediləcək məsələ və ya tapşırıq 
verilir.
– 
Açar sözlər   
–
və anlayışlar.
hər bir mövzuya aid mühüm termin 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və  yoxlayın 
– 
zuda öyrənilənləri tətbiq etmək və möhkəmlən-
dirmək məqsədi güdən sual və tapşırıqlar. 
Biliklərdə zəif cəhətləri müəyyən etməyə və ya-
radıcı bacarıqların inkişafına kömək edir.
möv-
Ümumiləşdirici tapşırıqlar   
– hər fəslin sonunda 
bu fəsildə öyrənilənləri ümumiləşdirməyə xidmət 
edən sual və tapşırıqlar.
Terminlər və kimyəvi anlayışlar 
– dərslikdə 
istifadə olunan əsas termin və anlayışların izahı.
İzahatlar 
– mövzunun məzmunu  ilə bağlı əsas 
anlayış, tərif, qayda və izahatlar.

7
M ü n d ə r i c a t
6
Fəsil 6.
Fəsil 7. 
III. ÜZVİ KİMYAYA GİRİŞ 
SADƏ ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRLƏ TANIŞLIQ
Fəsil 8. 
Fəsil 9.
______________________________________________________________________
 Azot yarımqrupu elementləri
22. Azot yarımqrupu elementlərinin icmalı. Azot və onun oksidləri  .
.
.
.
.
.
.
89
23. Ammonyak. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
93
24. Ammonium duzları 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
96
25. Nitrat turşusu.  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
98
26. Nitrat turşusunun duzları. Təbiətdə azot dövranı. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
103
27. Fosfor  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
106
28. Difosfor-pentaoksid və ortofosfat turşusu  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
109
29. Praktik iş – 2. Qeyri-metalların və onların birləşmələrinin xassələri .
.
.
.
.
113
30. Mineral gübrələr və onların təsnifatı. Azotlu gübrələr 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
114
31. Fosforlu və kaliumlu gübrələr. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
117                                                                                                    
Ümumiləşdirici tapşırıqlar .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
120