Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи азярбайжан дювлят нефт академийасы

4.4. Sintez qaz əsasında metanolun alınması 
Metanol  uzvi  sintezin  mühüm  məhsullarından  biridir.  O  bir  çox  (formaldehid, 
dimetiltereftalat, metilmetakrilat, metilamin, sirkə turşusu, karbamidli qətranlar və ş.) 
məhsulların alınmasında yarımməhsul və həlledici kimi  geniş tətbiq sahəsi tapmışdır. 
Metanol istehsalının ümumi həcminin 40-50% -i formaldehid istehsalına sərf olunur. 
Bundan başqa, son zamanlar metanol xammal kimi zülalların mikrobioloji sintezində, 
enerji  mənbəyi  kimi,  həm  də  motor  yanacaqlarının  komponenti  –  effektiv 
antidetonator- metiltret- butil efirinin sintezində geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. 
         Metanolu  çox  zaman  oduncaq  spirti də  adlandırırlar.  Bu  onunla  əlaqədardır  ki,  
sənaye  miqyasında  metanolu    ilk    dəfə    təzə  mişarlanmış  bərk  növ  oduncağın  quru 
distilləsindən    almışlar.  Oduncağı  hava  daxil  olmadan  260
0
C  temperatura  qədər 
qızdırdıqda  o  parçalanaraq  oduncaq  kömürü  və  uçucu  fraksiya  əmələ  gətirir.  Uçucu 
fraksiyanın  tərkibində  digər  birləşmələrlə  yanaşı  metanol  da  olur.  Elə  buradan  da 
“oduncaq spirti“ adı yaranmışdır. 
        Uzun  müddət  metanola  tələbat  strukturu  stabil  olmuşdur  .  Ümumi  metanolun 
50% formaldehid, 10%-i həlledici kimi və dimetiltereftalat, 30%- i də digər məhsullar 
sintezinə  sərf  olunmuşdur.  Metanolun  illik  stabil  artımı  7-12%  təşkil  edir.  Son 
zamanlarda  metanolun  əhəmiyyəti  xeyli  artmışdır.  Məlum  olmuşdur  ki,  o 
energetikanın,ekologiyanın bir çox aktual və kəskin problemlərinin həllinə kömək edə 
bilər. Metanol universal enerji daşıyıcısı olmaqla motor yanacaqları və  yüksəkoktanlı 
ə
lavələrin alınmasında xammal və komponent kimi,zülalların mikrobioloji sintezində 
karbon  mənbəyi  kimi  istifadə  oluna  bilər.  Həm  də  metanolun  sintezi  sənayenin  və 

 
110
həyat  fəaliyyəti  tullantılarının  səmərəli  utilizasiya  olunmasına  imkan  yaradır  .  Hal-
hazırda  metanol  istehsal  edən  qurğuların  əksəriyyəti  (70%-i)  ən  effektiv  xammal 
hesab olunan təbii qaza əsaslanır. Hələlik təcrübə göstərir ki,o metanol istehsalı üçün 
ə
n  effektiv  xammaldır.  Hal-hazırda  metanolun  ən  çox  hissəsi  CO  və  H
2
  –dən 
alındığına  görə  biz  də  bu  üsulu  nəzərdən  keçirəcəyik.  Metanolun  bütün  sənaye 
sintezləri aşağıdakı sadə reaksiya üzrə baş verir : 
            CO   +  2H
2
               CH
3
OH ,    
−∆
H
0
298
 = 90,84 kcoul/mol               ...(4.11) 
  Bu  reaksiyalar  prosesin  aparılma  şəraitinə  və  istifadə  olunan  katalizator  növlərinə  
görə  fərqlənirlər.  Proses  dönər  olduğundan,  reaksiyanı  spirtin  alınması  istiqamətinə 
yönəltmək üçün temperaturun azaldılması və təzyiqin isə artırılması lazımdır. Bundan 
başqa metanol  aşağıdakı ekzotermik reaksiya üzrə də alına bilər.  
          CO
2
   +   3H
2
                 CH
3
OH   + H
2
O ,   
−∆
H
0
298
 = 49,57 kcoul/mol  ...(4.12) 
 
5,0-30,0 MPa təzyiqlərdə temperaturun 200-400
0
C interval həddində artması ilə  
metanolun  tarazlıq  qatılığı  və  müvafiq  olaraq  CO  –  nun    konversiya  dərəcəsi  azalır. 
Müəyyən olunmuşdur ki, oksid katalizatorlarının iştirakı ilə metanol ancaq CO
2
 və H
2
 
–dən  alınır.Karbon  dioksidi  ya  ilkin  qaz  qarışığının  tərkibində  ola  bilər,    və  ya  da 
karbon oksidi ilə su buxarının konversiyasından alına bilər. Odur ki, iki reaksiya gedə 
bilər:  
  1.)   CO – nun konversiyası:  CO   +  H
2
O             CO
2
   +  H
2    
                ...(4.13) 
   2.)  Metanolun sintezi :        CO
2
   +   3H
2
                 CH
3
OH   + H
2
O ,     ...(4.14) 
Burada  ikinci  mərhələdə  alınan  su  birinci  mərhələdə  sərf  olunur,  ona  ğörə  də 
metanolun CO və H
2
 –dən sintezi zəncirvari reaksiyalar kimi tsiklik baş verir.  Odur 
ki, müxtəlif tərkibli CO, CO
2
 və H
2
 –dən ibarət olan qaz qarışığı metanol istehsalında 
xammal  kimi  istifadə  oluna  bilər.  Metanol  sintezi  zamanı  əsas  reaksiyalarla  yanaşı 
ə
lavə reaksiyalar da gedir: 
      CO  +  3H
2
                    CH
4
   +  H
2
O   ,  
−∆
H
0
298
 = 209 kcoul /mol    ...(4.15)    
      2CO  +  2H
2
                    CH
4
   +  CO
2
  ,  
−∆
H
0
298
 = 252 kcoul /mol  ...(4.16)      

 
111
      CO  +  H
2
                       CH
2
O              ,  
−∆
H
0
298
 = 209 kcoul /mol  ...(4.17)   
Digər tərəfdən əmələ gələn metanol aşağıdakı çevrilmələrə də məruz qala bilər : 
     2CH
3
OH                      CH
3
−
O
−
CH
3
  +  H
2
O                                   ...(4.18) 
    2CH
3
OH  +  nCO   + 2n H
2
              CH
3
−
(CH
2
)
n
−
OH  +  H
2
O        ...(4.19) 
      CH
3
OH   +  H
2
                    CH
4
  +  H
2
O                                         ...(4.20) 
Sintez  zamanı  əmələ  gələn  əlavə  məhsullar  xemosorbsiya  mərhələsinə və  metanolun 
ə
mələ  gəlməsi  kinetikasına  bütövlükdə  mənfi  təsir  edir.  Xam  metanolun  tərkibində 
ə
sas  qatışıq  efir  və  su,  ümumilikdə  isə  onun  tərkibində  50–yə  yaxın  ,  müxtəlif 
siniflərə  aid  olan  ,oksigenli  üzvi  birləşmə  olur.  Adətən,  mikroqatışıqların  ümumi 
miqdarı  1,0 % -ə yaxın olur ki, onun da əsas hissəsi C
2
-C
6
 tərkibli spirtlərdən ibarət 
olur. 
          Bir neçə səbəbdən metanolun sintez-qazdan istehsal qurğuları adətən amonyak 
istehsal edən qurğulara yaxın yerlərdə inşa edilir ya da onlarla birləşdirilir. Bu istehsal 
sahələrinin  texnologiyaları  və  avadanlıqları  oxşardır  və  metanol  istehsalında  , 
amonyak  sintezində  Qaber  prosesində  əmələ  gələn,  CO
2
  –  dən  istifadə  etmək 
mümkündür. Bu halda CO
2
 –ni nikel katalizatorunun iştirakilə metan və su buxarı ilə 
reaksiyaya daxil edirlər ki, bunun da nəticəsində əlavə CO  və H
2
 əmələ gəlir. Sonra 
da    CO    və  H
2
  öz  aralarında  reaksiyaya  girərək  metanol  əmələ  gətirirlər.    Metan 
ə
sasında sintez-qaz  və  metanolun  istehsalı  prosesi ümumi  halda  aşağıdakı tənliklərlə 
ifadə oluna bilər: 
          3 CH
4 
 + 2 H
2
O  +   CO
2
                4 CO   +  8 H
2     
                   ...(4.21) 
                                                                    Sintez – qaz 
              CO   +    2 H
2
                      CH
3
OH                                        ...(4.22) 
                                                          Metanol 
        Bu  şəraitdə  az  həcm  tutan  maddənin  alınması  istiqaməti  üstünlük  təşkil  edir. 
Sintez qazın  metanola emalı üçün ilk zavod 1924-cü ildə Almaniyada BASF konserni 
tərəfindən  inşa  edilmişdir.    Proses  çox  yüksək  təzyiqdə  (200–350  atm)  mis-  sink 
katalizatorunun  iştirakı  ilə  həyata  keçirilmişdir.  Sonralar  yeni  katalizatorların  işlənib 

 
112
tapılması  təzyiqin  aşağı  salınmasına  imkan  yaratdı  ki,  bu  da  kapital  qoyuluşu  və 
istismar xərclərinin xeyli azaldılmasına səbəb oldu. Hal-hazırda belə qurğuların 90%-
ində,  prosesi  daha  aşağı  temperatur  və  təzyiqlərdə  (5  -10  MPa  )  aparmağa  imkan 
verən,  çox sayda effektiv katalizatorlar tətbiq olunur. Onlara mis - sink- xrom və mis 
– sink – alüminium  əsaslı katalizatorlar aiddir. Məsələn, tərkibində 71,0% CuO, 25,8 
%  ZnO  və  3,2  %  Cr
2
O
3
  olan,  daha  aktiv  katalizatorun  iştirakı  ilə  prosesi  3-4  MPa 
təzyiq  altında  və  aşagı  temperaturada  (200-250
0
C)  aparmaq  mümkündür.  Belə 
prosesin bir sıra üstünlükləri vardır. Adətən xam  metanolda metanolun qatılığı 99,6-
99,8 % - ə çatır(yüksək təzyiqlərdə 93-95 ,5 – dən artıq olmur). 
Sintez qazın metanola emalı prosesinin əsas mərhələləri  aşağıdakılardan ibarətdir : 
1)  Təbii  qazın  su  buxarı  və  CO
2
  –nin  iştirakı  ilə  konversiyası,  bunun  da  nəticəsində 
CO : H
2
 = 1:2 nisbətinin əldə olunması; 
2) Konvertorda katalitik sintez. 
3) Rektifikasiya yolu ilə təmizlənmə. 
Metanol istehsalı ilə məşğul olan mövcud qurgular ilkin xammal və katalizatorun  
tərkibinə və həm də reaksiya istiliyindən istifadə mexanizminə görə fərqlənirlər. Son 
zamanlarda  aşağı  temperaturlu  katalizatorların  iştirakı  ilə  aşağı  təzyiqlərdə  (5-10 
MPa) aparılan metanol istehsalı texnologiyaları geniş yayılmışdır.  
Sintez  qaz  əsasında  aşağı  təzyiqdə  metanol  istehsalı  prosesinin  texnoloji  sxemi 
şə
kil 4.3.-də göstərilmişdir.  İlkin  qaz katalitik  zəhərlərdən  (kükürd, xlor və s.)  əsaslı 
surətdə  təmizlənməlidir.  Bunun  üçün  ilkin  qaz    hidrogenlə  zənginləşdirilmiş  qazla 
qarışdırılaraq    1  kompressoru  vasitəsilə  karbonil  birləşmələrindən  və  yağlardan 
təmizlənmək  üçün 2  filtrinə verilir.  Sonra  təmizlənmiş    qaz  qarışığı  11 kompressoru 
vasitəsi  ilə  10  reaktorunun  yuxarı  hissəsinə  verilir.  Qaz  qarışığının  müəyyən  bir 
hissəsi  əvvəlcə  8  və  7  istidəyişdiricilərini  keşərək  reaksiya  məhsullarının  istiliyi 
hesabına  qismən,  sonra  da  9  elektrik  qızdırıcısında  250
0
C–yə  qədər  qızdırılaraq  10 
reaktoruna daxil edilir. Reaksiya məhsulları 8 və 7 istidəyişdiricilərini keçərək  120-
140
0
C  –yə  qədər,  5  və  6  soyuducularını  keçərək  30-40
0
C  –yə  qədər  soyudulur. 

 
113
Soyudulmuş  buxar-qaz  qarışığının  tərkibində  olan  komponentlərin  bir  qismi 
kondensləşir.  Sonra  buxar  qaz  qarışığı  3  separatoruna  daxil  olur  ki,  burada  da 
mayenin  əsas  hissəsi  qazlardan  ayrılır.  3    separatorundan  çıxan  kondensat  4 
tutumunda toplanır ki, buradan da həll olan qazlar ayrılır.  3 kondensatorundan ayrilan 
qazlar yenidən 11 kompressoru ilə 10 reaktoruna qaytarılır. 4 toplayıcı- tutumununun 
aşağı  hissəsindən  xam  etanol  rektifikasiya  prosesinə  göndərilir.  Bu  prosesin 
xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  burada  ilkin  qaz  qarışığının  katalizator  zəhərlərindən 
dərin  təmizlənməsi    vacib  və  zəruridir. Bu texnologiya çox yığcam olmaqla   yüksək 
effektivliyə  malikdir.Təsirdə  olan  komponentlər  nisbətinin  tənzimlənməsi  sintez-
qazın tərkibinə lazımi miqdarda hidrogenlə zənginləşdirilmiş qazın əlavə olunması ilə 
ə
ldə olunur. Bu texnologiyanı qabaqcadan katalizator zəhərlərindən təmizlənmiş təbii 
qazlardan metanolun istehsalı prosesində də istifadə etmək olar. 
           Metanolun  istehsalı  prosesində  əlverişli  və  ucuz  xammal  olan  sintez-qaz 
yüksək  effektivliyə  malikdir  (metanolun  çıxımı  85-87%).  Reaksiyanın  istilik 
effektinin  yüksək  olması  və  termodinamiki  məhdudiyyətlər  bir  keçiddə  yüksək 
konversiya əldə etməyə imkan vermir. Bir keçiddə CO – nun təcrübi konversiyası 
15-20%  təşkil  edir.  Amma  fasiləsiz  proseslərdə  ilkin  komponentlərin 
resirkulyasiyası hesabına ümumi konversiyanın artırılmasını təmin etmək olur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
114
V. Kükürdlü və azotlu birləşmələr istehsalı 
Üzvi  sintez  sənayesində  kükürdlü  və  azotlu  birləşmələrin  xüsusi  yeri  vardır. 
Bunlara  səthi  aktiv  maddələrin  sənaye  assortimentlərini,  yanacaq  və  yaglara  qatılan 
aşqarların  böyük  sinfini,  çoxsaylı  dərman  və  bioloji  aktiv  maddələri,  plastik  kütlələr 
istehsalı  üçün  lazım  olan  əsas  xammalları  göstərmək  olar.  Səthi  aktiv  maddələrin 
dünya  miqyaslı  istehsal  və  istehlak  olunmasında    kükürdlü  birləşmələr  –  anionlu 
(alkilsulfatlar,  alkilsulfonatlar,  alkikbenzolsulfonatlar,  olefinsulfonatlar)  və  onların 
oksietilləşmiş  törəmələri  (sulfoetoksilatlar)  aparıcı  rol  oynayır.  Birli,  ikili,  üçlü 
alifatik  aminlər,  dördlü  ammonium  əsasları,  alkilaminoamidlər,  alkilimidazolinlər, 
aminturşular  və  alkilbetainlərdən  ibarət    azotlu  birləşmələr  kationlu  və  amfolit  səthi 
aktiv  maddələr  assortimentini  müəyyən  edir.  Molekulunda  eyni  zamanda  azotlu  və 
kükürdlü  quruluş  fraqmenti  saxlayan  aşqarlar  yagların  ekstremal  şəraitdə  yüksək 
davamlılığını təmin edir. 
Bu  qrupdan  olan  bir  sıra  birləşmələr,  məsələn,sulfonlar,  təbii  səthi  aktiv  neft 
sulfonatları  birbaşa  neft  xammallarından  alınır.  Bu  məhsullara  olan  tələbatı  ödəmək 
üçün onların effektiv ayrılma üsullarının işlənib hazırlanması lazımdır. Yağlara aşqar 
kimi əlavə olunan sintetik səthi aktiv maddələri neft kimya sintezi məhsulları əsasında 
alırlar.  Bunun  üçün  mövcud  qurğuların  təkmilləşdirilməsi  və  onların  istehsalı    üçün 
yeni ekoloji təhlükəsiz proseslərin və çevik texnoloji sxemlərin yaradılması vacibdir. 
 
5.1. Kükürdlü birləşmələr və tiofenlərin alınması 
        
Tiofen  və  onun  homoloqları  özünün  yüksək  reaksiya  qabiliyyətinə  görə  ən 
müxtəlif,  məsələn  həm  alifatik  həm  də  atsiklik  birləşmələrin  alınması  üçün 
potensial  xammal  mənbəyi  ola  bilər.  Bu  kükürdlü  birləşmələr  antiseptik  və 
antigelment  xassəli  sefalotin,  tividin  kimi  dərman  maddələri,  insektisidlər, 
fungisidlər  və  herbisidlər,  seçici  adsorbentlər,  antioksidantlar  və  kauçukun 
vulkanlaşdırılması  üçün  surətləndiriciərin alınmasında istifadə oluna  bilər.  Tiofen 
sırasının  aminosulfidlərindən  ionlaşdırıcı  şüalanmaya  qarşı  potensial  qoruyucu 

 
115
vasitə kimi istifadə etmək olar. Benzol istehsalında əmtəə məhsulları keyfiyyətinin 
qiymətləndirilməsinin analitik təcrübələrində yüksək təmizlikli (99,75–dən yuxarı) 
tiofendən  istifadə  olunur.  2-metil  tiofen  kənd  təsərrüfatında  qoyun  yununun 
uzadılması  üçün  stimulyator,  farmakologiya  və    baytarlıqda  ekzoparazitlərə  qarşı 
mübarizədə  dərman  preparatları  kimi  istifadə  olunur.  Tiofen  və  2-metiltiofen 
rəngsiz,  şəffaf  və  ya  açıq  sarı  rəngli  su  ilə  qarışmayan  efirlər,  spirtlər,  benzol  və 
digər  karbohidrogenlərlə  qarışa  bilən,  xüsusi  iyə  malik  mayedirlər.  Tiofen  və  2-
metiltiofenin fiziki-kimyəvi xassələri cədvəl 5.1-də verilmişdir.  
                                                                                                     Cədvəl 5.1 
Tiofen və 2-metiltiofenin fiziki-kimyəvi xassələri 
                                   
Tiofenin  ən  səmərəli  alınma  üsulu  C
4
-C
5
  karbohidrogenlərinin,  xüsusən  dien 
karbohidrogenləri–divinil  və  piperilenin,  hidrogen  sulfid  ilə  tsiklləşməsinə 
ə
saslanır.  Bu  prosesdə  səmərəli  katalizator  kimi  I  və  III  qrup  elementlərinin 
oksidləri  ilə  promotorlaşdırılmış  alüminium  və  xrom  oksidlərindən  (AI
2
O
3 
və  
Cr
2
O
3
) istifadə olunur. Bu prosesin səmərəliliyi həm də ondan ibarətdir ki ,burada 
neft-qaz  emalı,  kimya,  metallurgiya  və  sellüloz-kağız  sənayesində  tullantı  kimi 
yaranan hidrogen sufiddən istifadə olunur.  C
4
-C
5
 karbohidrogenləri və H
2
S –dən 
tiofenin əmələgəlmə reaksiyası aşağıdakı tənlik üzrə baş verir.  
Göstəricilər 
Tiofen 
2- metiltiofen 
 
Sıxlığı, d
4
20
 
1,0617
−
1,0644 
1,0194 
Ə
rimə temperaturu,
0
C ilə 
Qaynama temperaturu ,
 0
C ilə 
(
−
37,1) 
÷
(
−
38,3) 
84,12 
(
−
63,5) 
÷
(
−
65,0) 
112,5 
 

 
116
 
 
Katalizator  üzərində  əsas  reaksiya  ilə  yanaşı  krekinq,  disproporsionlaşma, 
kondensləşmə  və  polimerləşmə  reaksiyaları  da  baş  verir  ki,  bunun  da  nəticəsində 
xeyli  miqdarda  yan  məhsullar  və  koks  əmələ  gəlir.  İzopren  istehsalı  prosesində  yan 
məhsul kimi alınan piperilendən metiltiofenin sintezi prosesinin optimal parametrləri: 
reaksiya  temperaturu  360-510
0
C  ,  karbohidrogen  :  H
2
S  –in  molyar  nisbəti  1:(3
÷
4), 
katalizator üzərinə verilən karbohidrogenlərin kütlə sürəti 0,3
−
0,7 saat
−
1
, reaksiyanın 
davam  etmə  müddəti    0,3
−
0,5  saat,  prosesin  tiofenə  görə  selektivliyi  45–55%, 
katalizator üzərində toplanan koksun ilkin xammala görə çıxımı isə 1,6%  təşkil edir. 
Katalizatorun  başlanğıc  aktivliyi 38
−
40%  olduğu  halda,  8
−
10 regenerasiyadan  sonra 
katalizatorun aktivliyi  20
−
22% -ə qədər azalır. C
4
−
C
5
 karbohidrogenləri və H
2
S – dən 
tiofenin  alınması  prosesinin  texnoloji  sxemi  şəkil  5.1–də  göstərilmişdir. 
Karbohidrogenlər  (divinil  və  ya  piperilen)  əvvəlcə  2  istidəyişdirici  və  3  sobasında 
qızdırılaraq  buxarlandırılır  və  sonra  4  reaktorunun  yuxarı  hissəsinə  daxil  olur.  4 
reaktoruna  həm  də  qurudulmuş  və  3  sobasının  borularında  480-500
0
C  yə  qədər 
qızdırılmış  hidrogen  sulfid  də  verilir.  Karbohidrogenlər  və  H
2
S  bilavasitə  4 
reaktorunun inert doldurmaları üzərində qarışdırılır və katalizatorun hərəkətsiz layına 
daxil  olur.  4  reaktoru,  borularının  daxili  diametri  50  mm-dən  çox  olmayan, 
ekzotermiki reaksiya istiliyinin yetərincə çıxarılmasını təmin edən borulu aparatdır. 4 
reaktorundan  çıxan  reaksiya  məhsulları  5  istidəyişdiricisində  soyudularaq 
 
                                                                  Kat. 
             CH
2 
= CH
−
CH = CH
2
  +  H
2
S                            +   2 H
2
       ........   (5.1) 
                                                                               S    
 
                                                                          Kat. 
            CH
3 
−
CH
 
= CH
−
CH = CH
2
  +  H
2
S                          +   2 H
2
........   (5.2) 
                                                                                       S   CH
3 
 
                                                                                       

 
117
kondensləşdirilir.  5  istidəyişdiricisindən  çıxan  maye-buxar  qarışığı  6  separatoruna 
verilir.  6  separatorunda  kondensləşdirilmiş  reaksiyanın  maye  məhsulları  qələvi  ilə 
yuyulmaq  üçün  dövrü  olaraq  7  tutumuna  axıdılır,  qaz  axını  isə  8  soyuducusunda, 
soyuducu agentlərin hesabına mənfi 25
0
C –yə qədər soyudulur. Kondensləşdirilməmiş 
məhsullar öz axını ilə 6 separatoruna axıdılır, kondensləşməyən qazlar isə qalıq H
2
S 
ilə  birlikdə  monoetanolaminlə  təmizlənmə  prosesinə  ya  da  yandırılmaq  üçün  fakelə 
göndərilir. 
         7  tutumunda  su  ilə  neytral  reaksiyaya  qədər  yuyulmuş  katalizat  9,10,11 
kalonlarından ibarət olan rektifikasiya qovşağına verilir. 9 kalonunda qalıq divinil və 
ya  piperilendən  qazsızlaşdırma  və  reaksiyanın  yüngül  məhsullarının  qovulması 
prosesi  həyata  keçirilir.  10  rektifikasiya  kalonunun  yuxarısından  məqsədli  məhsul  – 
tiofen  ,  aşağı  hissəsindən  isə  kub  qalığı  ayrılır.  Kub  qalığı  yandırılmaya  göndərilir. 
Yüksək  təmizlikdə  tiofenlər  almaq  üçün  10  kalonunun  yuxarısından  çıxan  tiofen 
fraksiyası əlavə olaraq 11 yüksək effektivlikli rotorlu kalonda ayrılır.  11 rektifikasiya 
kalonunun yuxarısından tiofenlər (tiofen və 2-metiltiofen ) yüksək təmizliklə (99,7% - 
dən çox) ayrılırlar, kub məhsulu isə resirkulyant kimi 10 kalonuna qaytarılır. 
 2-metiltiofen  müxtəlif  iqlim  zonalarında  yaşayan  qoyunlarda  yunlarının  boy  artımı 
stimulyatoru kimi sınaqdan keçirilmişdir. 
 
5.2. Neft xammalları əsasında sulfonlar konsentratının alınması 
Neft  xammallarından    alınan  sulfonlar  konsentratından  istifadə    olunması 
onların  yüksək  bioloji  aktivliyi  ilə  əlaqədardır.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  neft 
xammallarından  alınan  sulfonlar  güclü  askarisid  təsirə  malik  olduqlarına  görə 
onlardan  iri  buynuzlu  heyvanlarda  və  dovşanlarda  baş  verə  bilən  psoroptoz 
xəstəliyinin  müalicəsində  istifadə  olunur.  Neft  sulfonları    az  toksiki  xassəyə 
malikdirlər  və    100%    uzun  müddətli  hürkütmə  təsiri  göstərirlər.  Neft  xammalları 
ə
sasında  alınan  sulfonlar  inəklər,  atlar  və  ceyranların  mozalan  və  həşəratlardan 
mühafizə  olunmasında  geniş  istifadə  olunur.  Neft  sulfonlarının  alınmasında  ilkin 

 
118
xammal  kimi  265-360
0
C  temperatur  hədlərində  qaynayan  yüksək  kükürdlü  neft 
fraksiyalarından istifadə olunur. Əmtəə sulfonların ilkin xammala görə çıxımı 6,2-7,4 
% təşkil edir. 
       Neft xammallarından sulfon konsentratlarının  alınması iki üsulla həyata keçirilir. 
Birinci  üsulda  neft  fraksiyalarının  tərkibində  olan  kükürdlü  üzvi  birləşmələr 
oksidləşdirilir, sonra isə oksidləşmə məhsullarını mayeli ekstraksiya yolu ilə ayırırlar. 
İ
kinci  üsulda  sulfidli  birləşmələr  oksidləşdirilərək  sulfoksidlərə,  sonra  isə  sulfoksid 
konsentratları oksidləşdirilərək sulfonlara çevrilirlər. Bu üsulda oksidləşmə prosesi iki 
mərhələli(sulfidlərin  sulfoksidlərə  və  sulfoksidlərin  sulfonlara  oksidləşdirilməsi) 
aparıldığına görə çox çətin olan, oksidatın tərkibindən sulfonların ayrılması mərhələsi 
daha  sadə  və  yaxşı  işlənib  hazırlanmış  sulfoksidlərin  ayrılması  mərhələsi  ilə    əvəz 
edildiyinə  görə  daha  faydalı  və  qənaətli  hesab  olunur.  Şəkil  5.2.-də  bu  üsulla  neft 
xammallarından  sulfon  konsentratlarının  alınma  prosesinin  texnoloji  sxemi 
göstərilmişdir.  6  reaktoru  poladdan  hazırlanmış,  içərisi  emal  örtüyü  ilə  örtülmüş, 
qızdırıcı  köynəklə  təchiz  olunan  və  üç  oksidləşdirici  seksiyadan  ibarət  olan  silindrik 
aparatdır.  Seksiyalar  arası  fəzada  deşikli  tor  şəkilli  boşqablar  quraşdırılmışdır. 
Reaktorun  yuxarı  hissəsində  7  separasiya  zonası  vardır.  Hidrogen  peroksid  və  sulfat 
turşusu 1 tutumunda, sirkə turşusu ilə sulfoksidlər isə 4 tutumunda qarışdırılır. Sonra 
həmin  qarışıqlar  müvafiq  olaraq  3  və  5  nasosları  vasitəsilə  6  reaktorunun  aşağı 
hissəsinə  göndərilir.  6  reaktoruna  eyni  zamanda  reagentləri  köpük-emulsiya  halına 
çevirmək üçün hava da verilir. Köpüklənmiş reaksiya qarışığı ilkin xammalın verilmə 
dərəcəsindən  asılı  olaraq  6  reaktorunun  aşağı  seksiyasından  ardıcıl  olaraq  orta  və 
yuxarı seksiyalarının sökülməyən tor şəkilli boşqablarından keçir  ki, bu da  reaktorun 
tam  çıxarma,  oksidləşdirici  seksiyanın  isə  qarışığın  intensiv  turbulizasiyası  hesabına 
tam qarışma rejimində  işləməsini təmin edir. 6 reaktorundan çıxan reaksiya qarışığı 9 
soyuducusunda  40
0
C-yə  qədər  soyudularaq  10  çökdürücü-ayırıcısına  axıdılır.  10 
çökdürücüsünə  həm  də  8  soyuducusundan  kondensat  da  axıdılır.  10  aparatında 
fazaların  ayrılması  prosesi  baş  verir  ki,  buradan  da  fasiləsiz  olaraq  su  fazası  11 

 
119
tutumuna,  sulfonlar  konsentratı  isə  12  tutumuna  axıdılır.  Su  fazası  11  tutumunda 
neytrallaşdırılır və qurğudan kənarlaşdırılır. Bu halda xammal kimi yüksək təmizlikli 
sulfoksidlərdən  istifadə  olunduğuna  görə    alınan  sulfonlar  konsentratının  əlavə 
təmizlənmə prosesinə düçar edilməsinə də ehtiyac qalmır və onları hazır məhsul kimi 
istifadə olunmağa göndərirlər.