O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Sensor tizimning umumiy fiziologiyasi.
Sensor tizim (I.P. Pavlov b o ‘yicha 
analizator) nerv tizimining bir qismi hisoblanib, u qabul qilishga ixtisoslashgan 
elem entlar-sensorretseptorlardeyiladi, ulartashqi vaichki m uhitdanta’sirotlami 
qabul qiluvchi, retseptorlardan olingan axborotni miyaga o ‘tkazuvchi nerv y o ‘llari 
va olingan axborotni qayta ishlovchi bosh miyadan iboratdir. Sensor tizim bosh 
miyaga axborotni yetkazibberadi. Har qanday sensor tizimning ishi turli ko‘rinishda 
qabul qilingan ta'sirotlami nerv impulslariga aylantirib, ulami neyronlar zanjiri orqali 
markaziy nerv tizimiga yetkazib berishdan iborat b o la d i. Impulslar kelishi tufayli 
bosh miya katta yarim sharlari sezgilar, idroklar, tasaw urlar, ya’ni tashqi olam 
hissiy in’ikosining turli shakllari yuzaga chiqadi. Bosh miya yarim sharlariga kelgan 
axborotlar oddiy reflekslardan tortib, to insonning ruhiy faoliyati uchun zarurdir. 
Shuning uchun I.M. Sechenov «Bosh m iya reflekslari» asarida «Psixik akt ongda 
tashqi hissiy qo‘zg‘alishdan tashqari hosil b o ‘la olmaydi» - deb yozgan edi.
I.P. Pavlov retseptoriami - analizatom ing periferik bo‘g ‘ini, afferent neyronlar 
o ‘tkazuvchi y o ‘llar boMimini ta sh k il e tsa , katta yarim sh a rla r p o ‘s tlo g ‘i 
analizatorlaming markaziy oxirlari deb hisoblanadi.
S en so r tizim ning tekshirish u s u lla ri. Sensor tizimning elektrofiziologik, 
neyrokimyoviy, morfologik hamda asosan sog‘lom va nosogiom insonlarda qabul 
qilishning psixofiziologik analizi o ‘tkaziladi, bundan tashqari, sensor tizim ni 
o'rganishda modellashtirish va protezlash usullari ham qo‘llaniladi.
Modellashtirish - sensor tizimning biofizik va komputer modellaridir, hozircha 
eksperim ental usullar bilan o ‘rganib b o ‘lm aydigan vazifalam i va xossalam i 
modellashtirish orqali o ‘rganiladi.
Protezlash - sensor tizim faoliyatini qanday darajada bilishimizni tekshiradi. 
Elektrofosfen ko ‘ruv protezlari bunga m isol bo‘la oladi.
Sensor tizim tuzilishining umumiy tarzhri.
Hayvon va shu jum ladan insonlarda 
sensor tizim quyidagi tarzlar asosida tuzilgan.
1. K o'pqatlam lilik
- sensor tizim k o ‘p qatlam dan iborat to p g an nerv 
hujayralaridan tashkil topib, ulam ing birinchisi retseptorlar bilan bog‘ hosil qilsa, 
oxirgisi bosh miya katta yarim sharlaridagi neyronlar bilan bog‘lanadilar. Sensor 
tizimning bu xossasi organizmning turli xildagi axborotlarga tezda ja v o b berishini 
ta’minlaydi.
2. Ko 'p kanallik
- sensor tizim axborotni bir vaqtning o ‘zida ju d a k o ‘p kanal 
orqali (har bir kanalda o ‘n mingdan m illiongacha nerv hujayralari b o 'la d i) ular 
o ‘zarobir-birilari bilan bog‘langan b o ‘ladi. Sensor tizimdan bir-biriga bunday pa­
rallel joylashgan kanallaming bo‘lishi, axborotlam i uzatish va qayta ishlashini aniq 
va atroflicha sintezini ta ’minlaydi.
3. Q o‘shniqatlam larda,
elementlarningharxilbo'lishi«sensorvoronkalari»
ni hosil qiladi. Ko‘zning to‘rpardasida 130 mln gayaqin fotoretseptorlar mavjud, 
to‘r pardaning ganglioz hujayralari qavatida esa 100 marotaba kam neyronlar topilgan
325

---

(to ray u v ch i voronka). K o'ruv tizim in in g keyingi qism ida esa «kengayuvchi 
voronka» kuzatiladi. Po‘stloqning birlamchi ko‘ruv qismida to‘r pardaning ganglioz 
qavatiga nisbatan neyronlar soni m ing marotaba ko'p.
4. Sensor tizimning vertikal va gorizontal bo‘yicha shakllanishi:
Sensor tizimning vertikal bo yich a shakllanishining
ma’nosi shundan iboratki, 
bir necha neyron qavatlari maxsus boMimlami hosil qiladi. Shunday qilibbunday 
boMim yirik morfofunksional tuzilm a b o ‘lib hisoblanadi. Har bir bo lim (masalan, 
hidlov piyozchasi, eshituv tizimning xoxlear yadrosi yoki tizzasimon tana) muayyan 
aniq bir vazifani amalga oshiradi.