Ikkinchi fazasi boshdan keyin ta n a n in g refleks yo ‘li bilan ro stla n ish id a n ¡borat. Bu
refleks ham ikki tom onlam a b o sh la n ad i: b o ‘yin m u sk u lla rid a g i proprioretsep-
to rlam in g va tana terisidagi re tse p to rla m in g ta ’siran ish id an k e lib chiqadi.
D eserebratsiyalangan hayvon yonlam a yotganda b irin c h i d a v r tufayli boshini
k o ‘tarsa, b o ‘yin m uskullarining proprioretseptorlari ta ’sirla n ad i v a
shunga javoban
tanani rostlovchi m u sk u llarq isq a ra d i. Shunday qilib, avval b o sh k o ‘tariladi, keyin
b oshning k o ‘tarilishi oqibatida ta n a k o ‘tariladi va h ayvon n o rm a l vaziyatni oladi.
H ayvon yotganicha boshini b o g ‘!ab, ro stlanishiga im k o n b erilm asa, tanasi
b a rib ir ro stla n a v e ra d i, e n d i b o ‘y in m u sk u lla rid a g i p ro p rio re ts e p to rla r n in g
ta ’sirlashidan q a t’i nazar, hayvon g avdasining qaysi to m o n id a y o tg a n b o ‘lsa, o ‘sha
tom onidagi term ing b ir yoqlam a ta ’sirlanishi tufayli ta n a ro stla n ad i.
Buni yuqorida
aytilgan tajrib ag a o ‘xshash ta jrib a b ilan isbot etish m um kin: h ay v o n ustiga taxta
q o ‘yilsa, ikkala tom ondagi te rin in g ta ’sirlanishi tufayli ta n a n i rostlash refleksi
y uzag a chiqm aydi.
Shunday qilib, boshni ham, tanani ham rostlaydigan ikkita m exanizm bor: birinchi
m exanizm da vestibulyar apparat retseptorlari va ten retseptorlari ta ’sirlansa, ikkinchi
m exanizm da b o ‘yin muskul larining proprioretseptorlari va tana terisidagi retseptorlar
ta ’sirlanadi. Bu tonik reflekslam ing m arkazlari o ‘rta m iyada b o ‘lib, ulam ingyuzaga
chiqishida qizil yadro faol ishtirok etadi.
V estib u ly ar ap p a rat re tse p to rla rid a n va b o ‘yin m u sk u lla rin in g proprioret-
septorlaridan keluvchi im pulslar b o sh n in g turli vaziy atlarid a k o ‘z n in g burilishiga
ham sabab b o 'lad i.
Stato-kinetik reflekslar.
G av d a aylantirilganda yoki g a v d a n in g ayrim a ’zolari
bir-biriga nisbatan siljiganda sta to -k in etik reflekslar kelib c h iq ad i.
G av d a aylantirilganda b o sh n in g quyidagi harakatlari k u za tilad i:
bosh avvalo
gavdaning aylanayotgan tom oniga qaram a-qarshi to m o n g a q a ra b m um kin qadar
sekin-asta aylanadi, s o ‘ngra te z h arakatlanib, tanaga n isb a ta n no rm al vaziyatni
oladi; shundan keyin bosh q ara m a-q arsh i y o ‘nalishda ta g 'in
sekin aylanadi va
yana tez buriladi va hokazo. B oshning bunday harakatlari
bosh nistagmi
deb ataladi.
G avda aylantirilganda ko‘z sh u n g a o ‘xshash reaksiya k o ‘rsatad i, y a ’ni gavda
qaram a-qarshi tom onga sekin-asta buriladi va tezlik bilan b o sh la n g ‘ich vaziyatga
keladi.
G av d a harakatlarida ayrim a 'z o la r vaziyati o ‘zgarib, ta n a v a q o ‘l oyoqlardagi
m u sk u lla rto n u siq a y ta taqsim lanadi. M asalan. it b ir o y o g ‘ ini k o ‘tarsa, qolgan uch
oy o g ‘idagi tonus kuchayadi, shu tufay li it tikka turganda g a v d a vaziyati barqaror
b o ‘lib, qoladi.
H ayvonlarda stato-kinetik reflek slar o ‘rta m iya yad ro larin in g m uqarrar ishtiroki
bilan yuzag a chiqadi.
M iy a o 'z a n in in g r e tik u ly a r fo rm a tsiy a si. M iy a o 'z aw 'w '/ig m ark az iy q ism id a
turli tipdagi katta-kichik h ujayralam ing diffuz to ‘plam laridan ta rk ib
topgan tuzilm a
anatom iya nuqtayi nazaridan ajra tila d i, ulardagi hujayralar turli y o ‘nalishda yotgan
b irta la y tolalarbilan q a lin o ‘raladi. B u s o h a d a g in e rv to ‘q im asiningm ikroskopdagi
tashqi k o ‘rinishi to ‘rga o ‘xshaydi, sh u n in g uchun uning tu z ilish in i o 4tgan asm ing
93
ikkinchi y a rm id a b irinchi m arta tasv irlag an O . D eyters
to 'nimon formatsiya
yoki
retikulyarformatsiya
deb atadi. Retikulyar formaisiyaning tuzilishini V. M . Bexterev
bilan R a m o n K axa! m ukam m al ta sv irla sh g a n . S trukturasi jih a td a n retik u ly ar
fo rm atsiy ag a y aq in turadigan y adrolar ta lam u sd a ham bor; bu yadrolardan m iya
po ‘slog‘ig a b o ru v ch i nerv tolalari g ‘ayri m axsus (nospetsifik) y o ‘ I lam i hosil qiladi.
R etikulyar form atsiyaning fiziologik aham iyatini yaqindagina aniqlandi, buning
uchun re tik u ly a r form atsiyaning turli q ism larini tajribada yem irib yoki ta ’sirlab va
ulardan b o sh la n u v c h i nerv yoMlarini q irq ib q o ‘yib, katta yarim sh arlar va orqa
miyadagi elektrfaolliginingo'zgarishlari tekshirib k o ‘rildi. Retikulyar formatsiyaning
turli q is m la rig a ta ’sir etish uchun e n g ingichka elektrodlar qoM laniladi va bu
elek tro d la m i k iritish uchun stereotaksis usulidan foydalaniladi.
M arkaziy n erv sistemasining ham m a bo'lim laridagi tonus va q o ‘zg‘aluvchanlikni
boshqarishda retikulyar form atsiyaning k atta aham iyati borligi aniqlandi. Retikulyar
form atsiya tushuvchi retikulo-spinal y o ‘llar orqali orqa miyaning reflektor faoliyatini
faollashtira o la d i, shuningdek, torm ozlay olad i, ko'tariluvchi y o 'lla r orqali esa katta
yarim sh a rla r p o 'stlo g 'in i faollashtira oladi, retikulyar form atsiyadanvatalam usning
n ospetsifik y ad ro la rid a n keluvchi im p u lslar katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ini tiyrak
holda s a q la b tu rad i. R etikulyar form atsiya ta ’sirida reflektor reaksiyalar kuchliroq
va an iq ro q b o ‘ lib, qoladi.
nv>> M'Muiga iMtMheiubtfa t>M>
3 4 -rasm . Retikulyar formatsiyaning (RF) ahamiyati.
A - R F ning y uqoriga yo'nalgan ta ’siri, B - RFning
pastga yo‘nalgan ta ’s iri-1 -
RFning osonlashtiruvchi va
torm ozlovchi sohalarini qitiqlash tajriba chizm asi. II -
o rq a m iy a m o t o n e y r o n la r in in g h o ia t i: a - RF
qitiqlanmaganda, b-osonlashtiruvchi sohaqitiqlanganda,
d -to rm o z lo v c h i sohaqitiqlanganda.
immiiM 1»'«k
Dostları ilə paylaş: