Fiziologiyasi va gigiyenasi

1. 3. Yosh davrlari
Bolaning organizmi tinimsiz o'sadi va rivojlanadi. Ontogenez 
jarayonida maxsus anatomik va funksional xususiyatlar yuzaga ke­
ladi va ular yoshga oid yoki xos bo'lgan o'zgarishlar deb ataladi. 
Shunga mos holda, odamning hayot sikli davrlarga yoki bosqichlar- 
ga bo'linishi mumkin. Bu davrlar orasida aniq bir chegara y o 'q va 
ular jiddiy darajada shartlidir.
Ammo bu davrlarni qismlarga bo'lish zarur, chunki bir vaqtda, 
lekin turli biologik yosh bilan tug'ilgan bolalar sport va mehnat vuk- 
lamalariga turlicha reaksiya qiladi, bu paytda ularning ish qobiliya­
ti yuqori yoki past bo'lishi mumkin, bu esa, o 'z navbatida, maktab- 
dagi o'quv-tarbiyaviy jarayonlarni, uni o'rab turgan atrof-muhitni 
tashkil qilishning amaliy muammolarini yechish uchun muhimdir.
Pasportda ko'rsatilgan yoshdan farqli o'laroq, yoshlar orasidagi 
interval bir yilga teng bo'lganida, odamning biologik yoshi (yoki 
anatomo-fiziologik yosh) odam hayotining bir necha yilini qam- 
rab oladi, y a ’ni bu muddat ichida m a’lum biologik o ’zgarishlar yuz 
beradi.
Yoshning davrlarga bo'lishda qanaqa va qaysi mezonlar asos 
qilib olinadi? Bu muammo bo'yicha bironta ham u yoki bu dara­
jada kelishilgan fikr yo'q. Ayrim tadqiqotchilar davrlarga bo'lish 
uchun asos qilib jinsiy bezlarning yetilishini, to 'q im a va a ’zolar- 
ning o'sish tezligini va tabaqalanishini olsalar, ayrimlari esa skelet- 
ni yetilish (suy aklar yoshi), y a’ni rentgenologik y o 'l bilan skeletda- 
gi suyaklanish nuqtalarini va suyaklarni harakatsiz birikishi bosh- 
lanishini aniqlashdan fbydalanisb yoki qo'llashni tavsiya qiladilar. 
Davrlarga bo'lislining mezoni sifatida markaziy asab tizimining 
rivojlanishini, jum ladan, bosh miya p o 'stlo g ’ining rivojlanish da- 
rajasidan ham ko'rsatkich sifatida foydalanish mumkinligini ilgari 
suradilar.
Rubner o'zining «yuzaning energetik qoidasi» nazariyasida 
mezon sifatida turli yosh davrlarida energetik jarayonlarning xu- 
susiyatlaridan foydalanishni tavsiya etdi. Ayrim hollarda yoshni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

davrlarga bo'lish uchun organizm bilan atrof-m uhitning o 'zig a xos 
o'zaro ta ;siridan mezon sifatida foydalaniladi.
Hozirgi paytda keng tarqalgan yangi tug'ilgan. yasli-bog'cha. 
maktabgacha va maktab yoshlarini ajratilishi bilan yoshni davrlar­
ga bo'linishi bolalardan haqiqiy yoshga oid xususiyatlarini emas 
balki bolalar tashkilotlaridagi mavjud bo'lgan tizim lar faoliyatini 
aks ettiradi.
Yoshga oid va pedagogik psixologiyada. asosan, pedagogik 
mezonlarga asoslangan davrlashlardan foydalaniladi. M aktabga­
cha yoshdagi davrlar bolalar bog'chasidagi guruhlarga mos holda 
bo'linadilar. Maktab yoshi 3 ta bosqichga bo'linadi: kichik (1- sinf­
dan 3 -4 sinflargacha). o 'rta (4-5- sinfdan 7 -8 - sinflargacha) va kat­
ta (8- sinfdan 9- sinflargacha).
Hozirgi zamon fanida o'sish va rivojlanish davrlari hamda ular- 
ni yosh chegaralarining umumiy holda qabul qilingan klassifikat- 
siyasi yo'q. Shu sababli u yoki bu omillar tom onidan tavsiya qi­
lingan o'sish va rivojlanishning davrlarga b o ’linish tartibi haqida 
munozarali fikrlarga farqli o'laroq RFAning bolalar va o'sm irlar 
fiziologivasi instituti tom onidan yoshga oid davrlashlarni quyidagi 
bo'linishini taklif qilgan va bu taklif qilingan bosqichlar deyarli 
barcha ham do'stlik m amlakatlarida keng miqyosda foydalanil- 
moqda.
1. Yangi tug'ilgan - 1-10 kunlik.
2. C h aq alo q lik - 10 kundan 1 yoshgacha: yilgacha.
3. Bolalikning oldi - 1-3- yillar.
4. Birinchi bolalik - 4 -7 - yillar.
5. Ikkinchi bolalik - 8-12- yil o 'g 'il bolalar va 8-11- yil qiz 
bolalar uchun.
6. O 'sm irlik yoshi - 13-16- yil o ’g'il bolalar va 12-15- yil qiz 
bolalar uchun.
7. Yoshlik davri - 17-21- yil yigitlar. 16-20- yil qizlar.
8. B alog'at yoshi. I davri 22-35 yil erkaklar. 22-35 yil ayollar.
9. B alog'at yoshi. II davri 36-60 yil erkaklar: 36-55 yil ayollar 
uchun.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10. Yoshi o ig a n - 61-74 vil erkaklar, 56-74 yil ayollar.
11. Qarilik davri - 75-90 Vil.
12. Uzoq umr ko'ruvchilar - 90 yil va undan yuqori.
Bunday davrlarga bo'lish mezoni o 'ziga xos kompleks belgilar-
ni qamrab oigan; tana va a'zolarning oicham larL o g irlik , skelet- 
ning suvaklanishi, tishlarning chiqishi, ichki sekretsiya bezlarining 
rivojlanishi, jinsiy yetilish darajasi va muskullarning kuchi va h. k. 
Bu chizmada o 'g i l va qiz bolalarning o ‘ziga xos xususiyatlari hi- 
sobga olingan. Ammo biologik yosh mezonlari haqidagi rauam- 
nio, jum ladan. yoshga qarab davrlarga b o iish n in g asosi b o iib
ko'rinuvchi m a iu m ahamiyatli axborot beruvchi ko’rsatkichlarni 
aniqlash kelgusida o ’z yechimini kutmoqda.
Har bir yosh davrlari o'zining spetsifik xususiyatlariga ega. Bir 
yosh davridan ikkinchisiga o ’tish jarayoni shaxsiy rivoj lanishning 
m a iu m keskin o'zgaruvchan bosqichi yoki kritik davri deb qa- 
raladi.
Flar bir yosh davrlarining davom etish m uddati jid d iy dara­
ja d a o 'zg arish larg a uchraydi. Yoshning xronologik chegarasi 
kabi. uning tavsifi ham dastavval ijtimoiy omillar bilan aniqlanadi.